Osmanlı Tuz Üretimi, Ticareti ve Mali Önemine Dair Bir İnceleme: İnöz (Enez) ve Kavak Memlaha Mukataası

Yıl 2023, Cilt: 1 Sayı: 1, 1 - 18, 23.01.2023

Faruk Doğan

Öz

Osmanlı Devleti’nde çok çeşitli alanlarda kullanılan tuz stratejik bir madde olarak üretim, dağıtım, depolama ve tüketim aşamalarında daima devletin sıkı kontrolü altında tutulmuştur. Ayrıca yüksek gelir getiren ekonomik bir ünite olarak mukataa şeklinde örgütlenmiş ve iltizama verilmiştir. İmparatorluk genelinde her tuzlanın kendisine ait “örü” denilen bir istihsal ve ticaret alanı oluşturulmuş ve buralara dışarıdan her türlü müdahaleler önlenmeye çalışılmıştır. İnöz ve Kavak Memlaha Mukataası için de Gelibolu, Şehirköy, İnecik, İpsala, Keşan, Malkara, Tekirdağ, Hayrabolu, Ereğli, Silivri, Vize, Tire, Çorlu, Bergos, Pınarhisar, Baba-i Atik, Havass-ı Mahmutpaşa, Cisr-i Ergene, Nefs-i Edirne ve bağlı nahiyeleri, Çirmen, Dimetoka, Ferecik, Kırkkilise, Tatarpazarı, İnöz, Kavak, Saray ve Çırpan kasabalarını içerisine alan geniş bir örü alanı oluşturulmuştur. Ayrıca tuz üretimi ile meşgul olanlara tuzcu reaya adı altında geniş vergi muafiyeti tanınarak özel bir statü tanınmıştır. Mukataa, geliri itibarıyla cesim (büyük) mukataalardan sayıldığından, birçok masraf kaynağının finansmanında kullanılmıştır. Bunlar muhasebe defterlerinde irsaliye, teslimat ve ihracat başlıkları ile kaydedilmiştir. Bunların en önemli kısmını hazineye ödenen irsaliye ödemeleri teşkil etmiştir. İnhisar yani devlet tekeli uygulamasına kadar (1862) mukataa genellikle birden fazla mültezimin uhdesinde olduğu ortaklıklar şeklinde idare edilmiştir. 19. yüzyılının başlarından itibaren mukataa giderek karlılığını kaybetmiş ve karlı bir işletme olmaktan çıkmıştır.

Anahtar Kelimeler

İnöz, Kavak, Memlaha, Mukataa, Örü, Tuz, Tuzcu Reaya

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA)
• Ali Emiri (AE.)
• I.Abdülhamid (AE.SABH.I.). 160/10700; 142/9545; 205/13679; 256/17213.
• III. Ahmed (AE.SAMD.III.). 139/13504; 212/20526.
• I.Mahmud (AE. SMHD.I.). 119/8608; 221/17552; 178/13814.
• II.Süleyman (AE. SSÜL.II.). 30/2976.
• III. Mustafa (AE.SMST.III.). 208/16365.
• III. Selim (AE. SSLM.III.). 205/12167.
• IV.Mustafa (AE.SMST.IV.). 2/165.
• Cevdet Tasnifi
• Belediye (C. BLD.). 123/6119.
• Maliye (C.ML.). 368/15125; 53/2485; 47153; 189/7836; 173/7344; 256/10569; 89/4056; 395/1617; 219/9094; 146/6198; 619/25502.
• Nafia (C. NF.). 38/1865.
• İbnülemin Tasnifi
• İrade Dâhiliye (İ.DH.). 75/3741.
• Hariciye (İE.HR.). 13/1262.
• Maden (İE.MDN.). 1/73.
• Maliye (İE.ML.). 74/6965; 35/3416; 72/6746; 65/6097; 115/10881; 74/6995.
• Sadaret Müteferrik Evrakı (A. M.). 26/83.
• Sadaret Umum Vilayet Evrakı (A.MKT.UM.). 190/64;108/80
• Şurayı Devlet (ŞD.). 552/8;
• Bâb-ı Defterî Başmuhasebe (D.BŞM.). 1567; 3972; 42568.
• Avlonya Gümrüğü (D.AVG.). 24485; 24459; 2447.
• Başmukataa Kalemi (D.BMK.). 22448.
• İrâd-ı Cedid Hazinesi (D.BŞM. İCH.). 19330.
• D.M.Defterleri (D.M.d.). 37050; 37046.
• Kamil Kepeci Tasnifi (KK). 2927; 3200.
• Maliyeden Müdevver Defterler Tasnifi (MAD). 840; 7575.
• Tapu Kadastro Genel Müdürlüğü Defterleri (TK. GM.). 2505; 2519.
• Topkapı sarayı Arşivi Evrakı (TS.MA.e.). 1265/83.
• Doğan, Osmanlı Tuz Üretimi, Ticareti ve Mali Önemine Dair Bir İnceleme: İnöz (Enez) ve Kavak Memlaha Mukataası 18
• Basılı Kaynaklar
• 75 Numaralı Gelibolu Livâsı Mufassal Tahrir Defteri (925/1519). (2009). Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, C.I.
• Aras, D. (2019). 16. YY. 1541 No’lu Rodoscuk (Tekirdağ) Şeriye Sicili Transkripsiyon ve Tahlili. Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi). Edirne.
• Cihan, A. (2003). Osmanlı Kanunnamelerinde Tuz ve Tuz Kültürü. Türk Dünyası Araştırmaları. S.147, 99-105.
• Çakır, B. (2003). Osmanlı’da Mukataa Sistemi. İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Demirtaş, M. (2010). Osmanlı Devleti’nde Tuz Üretimi ve Dağıtımı. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S. 3, 23-28.
• Demiryürek, M. (2019). XVII. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğunda Mukataat-ı Emlah. Üçüncü Türk İktisat Tarihi Kongresi Bildirileri-2. İzmir: İzmir Demokrasi Üniversitesi Yayınları. 195-207.
• Ergenç, Ö. (Ağustos 1988). XVIII. Yüzyılda Osmanlı Sanayi ve Ticaret Hayatına İlişkin Bazı Bilgiler. Belleten. C. LII. S. 203, 501-533.
• Ergenç, Ö. (2012). Şehir, Toplum, Devlet (Osmanlı Tarihi Yazıları). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları. 257-290.
• Erim, N. (2003). 18. Yüzyılda Erzurum Tuzlaları: Osmanlı Tüketim Malları Tarihine Bir Katkı. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi. S. 21, 219-229.
• Genç, M. (2000). Osmanlı Maliyesinde Malikâne Sistemi. Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Ekonomi. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Güçer, L. (1963). XV. – XVII. Asırlarda Osmanlı İmparatorluğunda Tuz İnhisarı ve Tuzlaların İşletme Nizamı. İFM. C.XXI. 97-143.
• Gümüşsoy, E. (2015). On dokuzuncu Yüzyıl Osmanlı Belgelerinde Meriç. Osmanlı Devleti’nde Nehirler ve Göller. (Batmaz, Ş. ve Tok, Ö. haz.). Kayseri: Osman Gazi Üniversitesi Yayınları. Kayseri. 631-651.
• İvecan, R. (2012). Tanzimat’ın İlanından Kıbrıs’ta İngiliz İdaresinin Tesisine Kadar Tuzla Memlahası. Histories of Ottoman Larnaca. (Balta, E., Stavrides,T., Theocharides.) İstanbul. 397-419.
• Kasım, E. (2016). Tuz Nizamnamesi Çerçevesinde 19. Yüzyılın İkinci Yarısında Osmanlı Devleti’nde Tuzlaların İdaresi ve İşletilmesi. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi). Ankara.
• Kasım, E. (2016). 1862 Tarihli Tuz Nizamnamesi ve Önemi. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. C 3. S.7, 2-30.
• Özey, R. (2002). 19. Asırda Edirne Vilayeti Coğrafyası. Marmara Coğrafya Dergisi. S. 6, 1-36.
• Özvar, E. (2003). Osmanlı Maliyesinde Malikâne Uygulaması. İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Yıldırım, F. (2014). 15 ve 16. Yüzyıllarda Tuna Havzasında Tuzlalar ve Tuz Hukuku. Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic. V. 9/4, 1169-1183.
• Yılmaz, F. (2010). Osmanlı Tarih Sözlüğü. İstanbul: Gökkubbe Yayınları.