OSMANLI İMPARATORLUĞU’NUN 17. YÜZYILDA İRAN SINIRINDAKİ İDARÎ VE İKTİSADÎ PRATİĞİ: ŞÜREGEL LİVÂSI ÖRNEĞİ

Yıl 2023, Sayı: 21 - Aralık 2023, 147 - 177, 01.01.2024

Murat Alandağlı

https://doi.org/10.51592/kulliyat.1390750

Öz

Şüregel günümüzde Türkiye İran sınırında yer almaktadır. Arpaçay ve Kars Çayı’nın yol aldığı oldukça verimli ve geniş yaylalarının etrafı yüksek dağlarla çevrilidir. Oldukça köklü bir iskân geçmişine sahip bölge Urartu, Roma, Bizans, Pers ve Osmanlı idaresinde kalmıştır. Şüregel’in bir sınır kenti olma vasfı da Orta Çağ’a kadar uzanır. Bu dönemdeki etkin Roma ve Pers çekişmelerinin merkezinde yer alan önemli bir sınır kentidir. XVI. yüzyıl sonlarında Osmanlıların eline geçmiş olmasına rağmen sık sık el değiştirmiştir. XVI. yüzyıl sonlarından XVII. yüzyılın ortalarına kadar Osmanlı-İran sınırındaki hareketliliğin canlı şahitliğini yapmıştır. Bu nedenle üzerindeki nüfusun stabil olduğu siyasî ve askerî durumlara göre kâh Kars kâh Revan istikametinde yol aldığı anlaşılmaktadır. Bu yöneliş sefer organizasyonlarının yönüne göre şekillenmiştir. Kısa süreli sükûnet evrelerinde kale ve şen mezra ile köylerinde haşamın sürdüğü Şüregel’deki aydınlık hava ansızın kasvetli bir hale bürünmüştür. XVI. yüzyıl
topraklarında at nallarının izi ile hâlî ve harâbe iskân mahallerinin şekillendirdiği Şüregel’de XVII. yüzyılda değişmeye yüz tutmuştur. Bu durumda XVII. yüzyılın ikinci yarısında sonra nispeten dinginleşen Osmanlı-İran ilişkilerinin etkisi vardır. Osmanlı İmparatorluğu bu havadan istifade etmek, sınır hattında denetimi sağlamak, bölgenin nüfusunun oluşmasında etkin olmak, siyasî ve malî yapıyı oturtmak maksadıyla Şüregel’de tahrir yapmıştır. Bu tahrir elbette XVI. yüzyılın klasik tahrirlerine benzememektedir. Öyle ki bölgede ne derli toplu bir nüfus ne de nüfusun iştikal olduğu bir ekonimik faaliyet vardır. Bu nedenle defterde sadece bazı iskan birimlerinin isimleri ile bunların bir araya getirilmesiyle oluşturulmuş tımar hisseleri ve bu hisselere sahip olanların isimleri yer almaktadır. Çalışma daha ziyade siyasî, askerî ve itikâdî boyutuyla ele alınmış Osmanlı-İran ilişkilerine sınır eksenli bir bakış açısıyla yaklaşmaya salat vermektedir. Bu bağlamda özellikle Osmanlı İmparatorluğu’nun sınır hattındaki bölgelerde idarî ve malî bakımdan atmış olduğu adımlar ile bunların bir bakıma yereldeki etkilerini öncülemektedir. Bu bakımdan özellikle Doğu sınırıyla ilgili Osmanlı belgelerinde sık zikredilen Şüregel’in merkezinde yer aldığı bir livânın tesisi ve buna bağlı nahiyeler, nahiyelere bağlı köy ve mezraları ile buralardaki askerî, malî yapıya dair serhat yapılanmasına dair öznel bir konuma sahiptir.

Anahtar Kelimeler

Şüregel, Kars, Arpaçay, Osmanlı-İran İlişkileri, Tahrir

Kaynakça

• Arı, Saim (2001). Osmanlı Arşiv Kaynakları Işığında Nadir Şah I. Mahmut Dönemi Ehl-i Sünnet-Şiî Diyaloğu. Doktora Tezi. Şanlıurfa: Harran Üniversitesi.
• Aydın, Dündar (1998). Erzurum Beylerbeyliği ve Teşkilâtı, Kuruluş ve Genişleme Devri (1535-1566). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Aydın, Meltem (2021). “Kars Kalesi’nin Yeniden İnşası ve Kars Beylerbeyliği’nin Kurulması (1578-1580)”. İnternational Social Sciences Studies Journal 7 (89): 4680-4695.
• Baykara, Tuncer (1988). Anadolu’nun Tarihi Coğrafyasına Giriş, Ankara: Sevinç Matbaası.
• Bingöl, Akın (2003). En Eski Çağlardan Urartu’nun Yıkılışına Kadar Kars ve Çevresi. Doktora Tezi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi.
• Cengiz, Ercan (2013). XI. ve XV. Yüzyıllar Arasında Kars. Doktora Tezi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi.
• Darkot, Besim (1973). “Kars”. İslam Ansiklopedisi. C. IV. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları. 360-363.
• Elekberli, Eziz (1994). Kadim Türk Oğuz Yurdu Ermenistan. Bakü: Sabah Neşriyyatı.
• Erzurum Vilayet Salnamesi, DO.2472, 1289, s.166,169, 175, 180; DO.2472, 1292; DO.2472, 1293, s.169, 180.
• Gelibolulu Mustafa Âlî ve Künhü’l-Ahbâr’ında II. Selim, III. Murat ve III. Mehmet Devirleri (2000). C.2, Haz. Faris Çerçi, Kayseri: Erciyes Üniversitesi Yayınları.
• Gündüz, Tufan (2001). “Kars”, İslam Ansiklopedisi. V. 24: İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. 515-518.
• Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi (2014). 2. Kitap. 2. Cilt Haz. Yücel Dağlı-Seyit Ali Kahraman, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• İpşirli, Mehmet (1995). “Ferhad Paşa”. İslam Ansiklopedisi. C. 12. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. 383-384.
• Khorenats’i, Moses (1980). History of the Armenians. Çev. Robert W. Thomson. Cambridge: Harvard University. Kılıç, Remzi (2020). “Kânunî Sultan Süleyman’ın Tebriz Seferi (1548-1549) ve Nahçıvan-Revan-Karabağ (1552-1554) Seferleri ve Sonuçları”, Journal of Universal History Studies. (3): 191-215.
• Kırzıoğlu, Fahrettin (1953). Kars Tarihi, C.I, Taş Çağları’ndan Osmanlı İmparatorluğu’na değin ve Ekleme 1534-1921 Yılları Kronolojisi. İstanbul: Işıl Matbaası.
• Kırzıoğlu, Fahrettin (1988). Osmanlıların Kafkas Ellerini Fethi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Küçük, Cevdet (1995). “Erzurum”. İslam Ansiklopedisi. C. 11. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. 321-329.
• Kütükoğlu, Bekir (1993). Osmanlı-İran Siyâsî Münâsebetleri. İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları.
• Mohammednejad, Hamidreza (2017). Osmanlı İran İlişkileri (1482-1576). İstanbul: Doğu Kitabevi Yayınları.
• Murphey, Rhoads (2001). “Kasrışirîn Antlaşması”. İslam Ansiklopedisi. C. 2. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. 575.
• Mustafa Nuri Paşa (1979). Netayic ül-Vukuat, Kurumları ve Örgütleriyle Osmanlı Tarihi. I-II, Haz. Neşet Çağatay, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Osmanlı Yer Adları (2017). Haz. Tahir Sezen, Ankara: Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Öz, Mehmet (1999). XV-XVI. Yüzyılda Canik Sancağı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Öz, Mehmet (2010). “Tahrir”. İslam Ansiklopedisi. C. 39. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. 425-429.
• Özmenli, Mehmet (2008). Ortaçağ’da Şüregel (Şirak)’ın Tarihi. Doktora Tezi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi.
• Özmenli, Mehmet (2009). “Kars Şüregel’de Yerleşen Topluluklar”, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 13(1): 77-86.
• Öztuna, Yılmaz (1983). Başlangıcından Zamanımıza Kadar Büyük Türkiye Tarihi, I. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Saray, Mehmet (1990). Türk-İran Münasebetlerinde Şiîliğin Rolü. Ankara: Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü.
• Sevim, Ali (2000). Anadolu’nun Fethi Selçuklular Dönemi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Şakiroğlu, Mahmut H. (1993). “Cigalazâde Sinan Paşa”. İslam Ansiklopedisi. C. 7. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. 525-526.
• Togan, Zeki Veledi (1997). “Allan”. İslam Ansiklopedisi. C. I. Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları. 376-379.
• Turan, Şerafettin (1958). “Lala Mustafa Paşa Hakkında Notlar ve Vesikalar”, Belleten, 22 (88): 551-594.
• Üner, A. Süleyh (1952). “Dördüncü Sultan Murad’ın Revan Seferi Kronolojisi, Şevval 1044 (1635) Recep 1045 (1635)” Belleten, 16 (64): 547-576.
• Koçak, Zülfiye (2021). “16. Yüzyılda Mazgird: İdari Yapı, Yerleşim, Nüfus ve Ekonomi”, Mazgirt, Der: Şükrü Aslan-Filiz Çelik, Ütopya Yayınevi., s. 51-97.
• Koçak, Zülfiye (2023). “16. Yüzyılda Ovacık: İdari Yapı, Yerleşim, Nüfus ve Ekonomi”, Ovacık, Der: Zeliha Hepkon, Şükran Lilek Yılmaz, Şükrü Aslan, Ütopya Yayınevi, s. 141-181.