GELİBOLULU ÂLÎ DİVANI’NDA “ÇÂH”A (KUYUYA) DAİR

Yıl 2024, Sayı: 22 (Prof. Dr. Hasan KAVRUK Armağan Sayısı), 45 - 61, 29.03.2024

Hanife Dilek Batislam

https://doi.org/10.51592/kulliyat.1383178

Öz

XVI. yüzyıl Divan şairi olarak bilinen Gelibolulu Âlî’nin ayrıca bürokrat ve tarihçi yönleri vardır. Çeşitli devlet görevlerinde bulunan şair, yaptığı görevlerde karşılaştığı olumsuz durumları ve toplumun yaşadığı bazı sorunları eserlerinde dile getirmiştir. Bu nedenle onun şiirlerinde günlük hayat sahneleri ve sosyal eleştiri önemli bir yer tutar. Farklı içerik ve türde eserleri bulunan Gelibolulu Âlî’nin diğer divan şairlerinde fazla rastlanmayan kimi özellikleri şiirlerinde ve eserlerinde yansıtması dikkat çekici yönlerindendir. En çok gazel yazan divan şairlerinden biri olmasının yanı sıra şair, gazel nazım şeklinden övgü amacıyla yararlanır. Gazellerinde farklı aruz kalıpları kullanır. Günlük hayata dair hemen her konuyu ele alan Âlî şiirlerinde yaşadığı coğrafyanın yer adlarına ve yerel söyleyişlerine de yer verir. Gelibolulu Âlî Divanı’nda kuyu ve kuyu çeşitleri sıklıkla kullanılan benzetme ögelerindendir. Divan şiiri geleneğinde kuyu denildiği zaman sevgilinin çene çukuru ve Yusuf kıssasında anlatılan Hz. Yusuf’un kuyuya atılması ilk akla gelen örneklerdir. Ancak Gelibolulu Âlî’de bu tür kullanımlardan başka tamlamalarla kuyu ile ilgili değişik unsurların çokça yer aldığı görülür. Bu çalışmada hem bir klasik dönem şairi hem de şiirlerinde diğer şairlerden ayrı özellikler bulunması, Divan şiirinde kuyu ve kuyuyla ilgili unsurların nasıl işlendiğini göstermesi bakımından Gelibolulu Âlî Divanı incelenmiştir. Divandaki örnek beyitlerden yararlanılıp kuyunun kullanım sıklığı ve kullanım özellikleri belirlenmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Divan Şiiri, XVI. Yüzyıl, Gelibolulu Âlî, Kuyu

Kaynakça

• Aksoyak, İ. Hakkı (Haz.) (2014). Uluslararası Gelibolulu Mustafa Âlî Çalıştayı Bildirileri, 28-29 Nisan 2011. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Aksoyak, İsmail Hakkı (Haz.) (2018). Gelibolulu Mustafa Âlî Dîvânı. Kültür Bakanlığı e-kitap Yayını. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/58695,gelibolulu-mustafa-ali-divanipdf.pdf?0 (erişim tarihi 05.10.2023)
• Aksoyak, İsmail Hakkı, M. İsen (2020). https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ali-cesmi-gelibolulu-mustafa (Erişim Tarihi: 05.10.2023)
• Akün, Ömer Faruk (1989). “Âlî Mustafa Efendi (Edebi yönü)”. İslâm Ansiklopedisi. C. II. İstanbul: TDV Yayını. 416-421.
• Aslan, Murat (2015). “Divan Şiirinde Hârût İle Mârût”. Turkish Studies International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic 10(8): 485-516.
• Balkaya, Adem (2014). “Halk Anlatılarında Kuyunun İşlevselliği Üzerine Bir Okuma”. Milli Folklor 102: 53-64. Batğı, Özlem (2014). “Uluslararası Gelibolulu Mustafa Âlî Çalıştayı Bildirileri” (Tanıtma). Gazi Türkiyat 14: 242-245.
• Batislam, H. Dilek (2023). “Sevgilinin Kuyuya Benzetilen Çene Çukuru”. Kuyu Kitabı, Haz. Emine Gürsoy Naskali. İstanbul: Kitabevi Yayınları. 99-136.
• Çavuşoğlu, Mehmet (2001). Necati Bey Divanı’nın Tahlili. İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Devellioğlu, Ferit (1986). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat [7. Baskı]. Ankara: Aydın Kitabevi.
• Dilçin, Cem (1986), “Divan Şiirinde Gazel”. Türk Dili, Türk Şiiri Özel Sayısı II (Divan Şiiri) (S. 415-416-417). Ankara: TDK Yay. 78-247.
• Doğan, Muhammed Nur (Haz.) (2011). Fatih Divanı ve Şerhi (Metin-Nesre Çeviri ve Şerh). İstanbul: Yelkenli Yayınevi.
• Erdoğan, Mehtap (2013). Güzellik Unsurlarıyla Divan Şiirinde Sevgili. İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Fleischer, Cornell H. (1996).Tarihçi Mustafa Âlî Bir Osmanlı Aydın ve Bürokratı [Çev. Ayla Ortaç]. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Işık, Nursel (2020). “İşlevselcilik Açısından Kuyu Motifinin Türk Kültürü, Edebiyatı ve Sinemasına Yansımaları”. Folklor/Edebiyat Dergisi 26 (2): 281-296.
• İnce, Adnan (2007). “Kuyu Cadısı ve Düşündürdükleri”. Türklük Bilimi Araştırmaları 21: 109-122.
• Kartal, Ahmet (Haz.) (2009). Muallim Nâcî Lügat-ı Nâcî. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kestelli, Raif Necdet (2004). Resimli Türkçe Kamus. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Komisyon (Haz.) (2005).Türkçe Sözlük [10. Baskı]. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Koncu, Hanife (2003). “Klâsik Türk Şiirinde Kuyu, Zindan ve Mağaranın Bazı Kullanımları”. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 30: 305-329.
• Kurnaz, Cemal (1987). Hayâlî Bey Divanı Tahlili. Ankara: KTB Yayını.
• Kuyu Kitabı, (2023). Haz. Emine Gürsoy Naskali. İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Kütükoğlu, Bekir (1989). “Âlî Mustafa Efendi”. İslâm Ansiklopedisi. C. II. İstanbul: TDV Yayını. 414-416.
• Levend, Agâh Sırrı (1984). Divan Edebiyatı, Kelimeler ve Remizler, Mazmunlar ve Mefhumlar [4. Baskı]. İstanbul: Enderun Kitap Evi.
• Macit, Muhsin (2003). “Çâh-ı Bâbil”. Türk Dünyası Edebiyat Kavramları ve Terimleri Ansiklopedik Sözlüğü. C. II, Ankara: AKM Yayını. 8.
• Macit, Muhsin (2003). “Çâh-ı Nahşeb”. Türk Dünyası Edebiyat Kavramları ve Terimleri Ansiklopedik Sözlüğü. C. II, Ankara: AKM Yayını. 9.
• Macit, Muhsin (2003). “Çâh-ı Zenahdân”. Türk Dünyası Edebiyat Kavramları ve Terimleri Ansiklopedik Sözlüğü. C. II. Ankara: AKM Yayını. 9.
• Oğuztürk, Oğuzhan (2016). Hüseyin Celâl Bey Hüsn-i Yûsuf, Tahlil-Transkripsiyonlu Metin-Dizin-Tıpkıbasım. Basılmamış Yüksek Lisans Tezi. Bingöl: Bingöl Üniversitesi.
• Öztürk, Mürsel, D. Örs (2000). Mütercim Âsım Efendi, Burhân-ı Katı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Pala, İskender (1989). Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü [C. I-II]. Ankara: Akçağ Yayınevi.
• Pala, İskender (1993). “Çâh-ı Bâbil”. İslâm Ansiklopedisi. C. 8. İstanbul: TDV Yayını. 186.
• Pala, İskender (1993). “Çâh-ı Yûsuf”. İslâm Ansiklopedisi. C. 8. İstanbul: TDV Yayını. 186.
• Redhouse, Sir James W. (1996). A Turkish And English Lexicon. Beirut: New Edition, Librairie Du Liban.
• Steingass, Francis Joseph (1975). A Comprehensive Persian-English Dictionary Printed in Lebanon: New Reprint.
• Şafak, Yakup (1997). “Sürûrî’nin Bahrü’l-Maârif’i ve Bu Eserdeki Teşbih ve Mecaz Unsurları”. Türkiyat Araştırmaları Dergisi 4: 217-235.
• Şentürk, Ahmet Atilla (2017). Osmanlı Şiiri Kılavuzu [C. 2]. İstanbul: OSEDAM.
• Tarlan, Ali Nihat (2004). Şeyhî Divanını Tetkik [4. Baskı]. Ankara: Akçağ Yayınevi.
• Toparlı, Recep (Haz.) (2000). Ahmet Vefik Paşa Lehçe-i Osmânî. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi (1977). “Çâh-çeh”. C. 2. İstanbul: Dergâh Yayınları. 109-110.
• Yaman, Hanife (2023). “Türkçede ‘Kuyu’ Sözcüğü Üzerine Kültürdilbilimsel Bir İnceleme”. Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi 12: 658-667.
• Yavuzarslan, Paşa (Haz.) (2010). Şemsettin Sâmi Kâmûs-ı Türkî. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ziyâ Şükûn (1984). Farşça-Türkçe Lugat, Gencîne-i Güftâr [C. 1]. İstanbul: MEB. Yayını.