MASRAF DEFTERİNDEN ÇEYİZ SANDIĞINA: AYŞE, SAFİYE, EMİNE VE FATMA SULTAN ÖRNEĞİ

Yıl 2025, Sayı: 27 (Ağustos 2025), 319 - 340, 31.08.2025

Saliha Önen Sarıerikli

Öz

Bu çalışma, Osmanlı padişahı Sultan III. Ahmet (1703–1730) döneminde çeyizleri hazırlanan hanedan mensubu sultanların çeyiz masraflarını incelemeyi amaçlamaktadır. Araştırmanın kaynağını, Türkiye Cumhuriyeti Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi’nde yer alan TSMA.d 1111/1 numaralı masraf defteri oluşturmaktadır. Yaklaşık üç yıllık bir döneme ait veriler içeren bu defterde, Sultan II. Mustafa’nın kızları Ayşe, Safiye, Emine Sultanlar ile Sultan III. Ahmet’in kızı Fatma Sultan’ın çeyizleri için yapılan harcamalar detaylı şekilde kaydedilmiştir. Söz konusu harcamalar arasında giyim-kuşam unsurları, takı ve mücevherler, mutfak ve sofra takımları, banyo ve hamam gereçleri gibi pek çok kültür unsuru bulunmaktadır. Sultanların çeyizlerinde yer alan maddi unsurların günümüz çeyiz geleneğinde de şekil değiştirerek devam ettiği görülmektedir. Bu nedenle defterde yer alan kayıtlar, sadece mali bilgiler sunmakla kalmayıp, aynı zamanda dönemin çeyiz anlayışını, maddi kültürünü ve günümüzdeki çeyiz geleneğine olan yansımaları da ortaya koymaktadır. Öte yandan Sultan III. Ahmet’in kızı Fatma Sultan’ın çeyizi için ayrılan kaynakların Sultan II. Mustafa’nın kızları Ayşe, Safiye ve Emine Sultanların çeyizlerine kıyasla çok daha kapsamlı ve maliyetli olduğu dikkat çekmektedir. Bu durum, Osmanlı sarayında çeyiz uygulamalarının sadece geleneksel kalıplar çerçevesinde değil, aynı zamanda siyasi konum ve dönemin iktidar ilişkileri doğrultusunda şekillendiğini de göstermektedir. Bu bağlamda çalışma, Osmanlı çeyiz kültürüne dair literatüre yeni ve özgün katkılar sunmayı amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

çeyiz , osmanlı kültürü , II. Mustafa , III. Ahmet

Kaynakça

• Acar, Funda (2015). “Osmanlıda Padişah Oğulları ve Kızlarının Eşitlendiği Alan: Teşrifat”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 14(27): 183–202.
• Ak, Ayşegül (2021). Osmanlı Devleti’nde Padişah Kızı Olmak: Fatma Sultan Örneği (1704-1733). Yüksek Lisans Tezi. Kocaeli: Kocaeli Üniversitesi.
• Atasoy, Abdussamed (2024). “Osmanlı Kanunlarında ve Mahkeme Kayıtlarında Çeyiz”. Eskiyeni, 54: 1241–1260.
• Aykan, Eylül (2022). III. Ahmed’in Kızı Büyük Esma Sultan (1726-1788). Yüksek Lisans Tezi. Balıkesir: Balıkesir Üniversitesi.
• Bayram, Sena 2021. XIX. Yüzyıl Osmanlı Siyasî ve Sosyal Yaşamında Çeyiz Geleneği. Yüksek Lisans Tezi. Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi.
• Berkol, Ceyhun (2019). “Tarihsel Süreçte Kemer Ve Kuşak Kullanımı”. Nişantaşı Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 7(2): 42–62.
• BOA, TS.MA.d. 1111/1. (H.29. 12. 1122).
• Dağlı, Barış (2007). Kelime Kazanımı Üzerinde Bir Araştırma: Kıyafet Ve Kumaş Adları Örneği. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi.
• Demir, Ali Doğan (2021). XIX. Yüzyıl Osmanlı Devleti’nde Mihrimah, Fatma, Behice Ve Naile Sultanların Çeyiz Kayıtları. Yüksek Lisans Tezi. Yozgat: Bozok Üniversitesi.
• Dîb, Abdülazîm Mahmud (1993). “Çeyiz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C.8. İstanbul: TDV Yayınları. 296-297.
• Koçu, Reşat Ekrem (1967). Türk Giyim Kuşam ve Süslenme Sözlüğü. Ankara: Sümerbank Yayınları. Kademoğlu, Osman (1999). Çeyiz Sandığı. İstanbul: Duran Matbaa.
• Nurdan, Semiha (2023). “ Sultan II. Selim’in Kızları İsimihan Sultan, Gevherhan Sultan ve Şah Sultan’a Verilen Çeyizler”. Türkiyat Mecmuası, 33(2): 721-736.
• Nutku, Özdemir (1993). “Osmanlılar’da Çeyiz Âdeti”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 8. İstanbul: TDV Yayınları. 297-298.
• Raşid Mehmed Efendi-Çelebizâde İsmail Âsım Efendi (2013). Târîh-İ Râşid ve Zeyli. İstanbul: Klasik Yayınları.
• Oğuz, Gülser (2018). “Bir Sultanın Giyiminden Kesitler: Fatma Sultan”. Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, 5(14): 248–274.
• Oğuz, Gülser (2018). “Sultanların Mutfağındaki Mücevher: Fatma Sultan ve Ümmügülsüm Sultan’ın Kap Kacakları”. Kap Kacak Kitabı. ed. Emine Gürsoy Naskali. İstanbul: Kitabevi Yayınları. 345–363
• Önen Sarıerikli, Saliha (2024). Osmanlı Devleti’nde Sultan III. Ahmed dönemi Enderûn Hazinesi Gelir-Gider Defterleri (1703–1730). Doktora Tezi. Nevşehir: Hacı Bektaş Veli Üniversitesi.
• Özden, Muharrem (2023). Bilecik Yöresi Söz Varlığı. Çanakkale: Paradigma Akademi Yayınları.
• Özdemir, Saba (2021). Osmanlı Gelinin Çeyizi. TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, 9(24): 186–203.
• Özkaya, Seren (2015). 19. Yüzyıl Osmanlı İmparatorluğu’nda Sultanlık Kurumunun İktisadi Analizi: Seniha Sultan Örneği. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
• Parlatır, İsmail (2016). Osmanlı Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Yargı Yayınevi.
• Parlaz, Selim (2013). Osmanlı Hanedan Evlilikleri Üzerine Bazı Notlar. Tarih Okulu Dergisi 6(15): 57–89.
• Polat, Serkan (2024). “Sultan III. Ahmed’in Kızı Zübeyde Sultan’ın Nişan ve Nikâh Merasimleri (1748 ve 1749)”. Erzurum Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. (21): 168-181.
• Tuncer, Şaduman (2022). Bir Padişaha Yakından Bakmak: Günlük Yaşam ve Yakın Çevre Özelinde Sultan III. Ahmed’in Hayatı. Doktora Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
• Uluçay, M. Çağatay (2001). Padişahların Kadınları ve Kızları. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Uzun, Mustafa İsmet (1999). “Iydıyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.19. İstanbul: TDV Yayınları, 222-224.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı (1988). Osmanlı Devleti’nin Saray Teşkilâtı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Yardım, Gülser (2023). “Bir Sultanın Mücevherleri: Ayşe Sultan’ın Çeyiz (Cihaz) Defteri”. Turcology Research, (77): 183-197.
• Yardım, Gülser, S. Polat, (2025). “Bir Arşiv Kaydına Göre Esma Sultan’ın Çeyizinin Tespiti ve Değerlendirmesi”, Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 18(49): 380-403.