Putting a Spoke into the Monopoly of Time: Social Biases in the Ottoman Empire and Printing Press

Yıl 2012, Cilt: 15 (1) Sayı: 29, 91 - 128, 01.06.2012

Hakan Yüksel

Öz

This article explores the introduction of printing press into the Ottoman Empire as a new media technology. The reason behind the fact that Muslim subjects of the empire, who knew printing press well, waited until the beginning of the 18th century for adopting it is examined. The basic assumption of the article is that the existence of a time biased knowledge monopoly, in the sense that Harold A. Innis conceptualized it, shaped structural relations that kept Ottoman Muslims for centuries from adopting printing press. It was only after the destabilization of that time biased knowledge monopoly with the realization of Western superiority and the emergence of the idea of a new order printing press was welcomed by Ottoman Muslims. The scope of the study is basically limited with Muslim elites ruling the empire from Istanbul. Thus, Muslim masses and social structure in provinces lay beyond the scope of the study.

Anahtar Kelimeler

Innis,  monopoly of knowledge,  Ottoman Empire,  printing press,  İbrahim Müteferrika

Zamanın Tekeline Çomak Sokmak: Osmanlı İmparatorluğu’nda Toplumsal Yanlılıklar ve Matbaa

Öz

Bu makalede yeni bir iletişim teknolojisi olarak matbaanın Osmanlı İmparatorluğu’na girişi ele alınmaktadır. İmparatorluk dâhilindeki Müslümanların yakından bilmelerine rağmen matbaayı benimsemek için neden 18’inci yüzyıl başına kadar bekledikleri sorgulanmaktadır. Makalenin temel varsayımı, Osmanlı Müslümanları arasında Harold A. Innis’in kavramsallaştırdığı anlamda zaman yanlısı bir bilgi tekelinin bulunduğu ve bu kesimin matbaayı yüzyıllarca kullanmaktan çekinmesinin gerisindeki yapısal ilişkilerin de söz konusu bilgi tekeli doğrultusunda şekillendiğidir. Müslümanlar arasında matbaa ancak zaman yanlısı bilgi tekeli 18. yüzyılda Batı’nın üstünlüğünün anlaşılmasıyla sarsılıp, yeni bir düzen kurulması fikri öne çıkmaya başlayınca yer edinebilmiştir. Makaledeki araştırma evreni büyük ölçüde başkent İstanbul’da imparatorluğu yöneten Müslüman seçkinlerden oluşmaktadır. Dolayısıyla Müslüman kitleler ve taşradaki toplumsal yapı büyük ölçüde araştırmanın sınırlarının dışında kalmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Innis,  bilgi tekeli,  Osmanlı İmparatorluğu,  matbaa,  İbrahim Müteferrika

Kaynakça

• Adıvar, Abdülhak Adnan (1982). Osmanlı Türklerinde İlim. İstanbul: Remzi.
• Afyoncu, Erhan (1999). “Tanzimat Öncesi Osmanlı İmparatorluğu’nda Bürokrasi.” Türkiye Günlüğü 58: 182-190.
• Aksan, Virginia (1997). Savaşta ve Barışta Bir Osmanlı Devlet Adamı, Ahmed Resmi Efendi. Çev., Özden Arıkan. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt.
• Al-Bagdadi, Nadia (2005). “From Heaven to Dust: Metamorphosis of the Book in Pre-modern Arab Culture.” The Medieval History Journal 8(1): 83-107.
• Ay, Resul (2006). “Ortaçağ Anadolusu’nda Bilginin Seyaheti: Talebeler, Âlimler ve Dervişler.” Tarih ve Toplum, Bahar 3: 17-53.
• Babinger, Franz (2004). Müteferrika ve Osmanlı Matbaası, 18. Yüzyılda İstanbul’da Kitabiyat. Çev., Nedret Kuran ve Machiel Kiel. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt.
• Başaran, Funda (2011). “Yeni iletişim teknolojilerini “bilgi tekelleri” bağlamında düşünmek.” www.sendika.org. Erişim tarihi: 04.03.2012.
• Berkes, Niyazi (2002). Türkiye’de Çağdaşlaşma. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Beydilli, Kemal (2004). “Müteferrika ve Osmanlı Matbaası, 18. Yüzyılda İstanbul’da Kitabiyat.” Toplumsal Tarih 128: 44-52.
• Comor, Edward (2003). “Harold Innis.” Key Thinkers for the Information Society. Christopher May (der.) içinde. London: Routledge. 87-108.
• Eldem, Edhem (1999). “18’inci Yüzyıl ve Değişim.” Cogito 19: 189-199.
• Erdoğan, İrfan ve Korkmaz Alemdar (2002). Öteki Kuram, Kitle İletişimine Yaklaşımların Tarihsel ve Eleştirel Bir Değerlendirmesi. Ankara: Erk.
• Ergene, Boğaç (2005). “Document Use in Ottoman Courts of Law: Observation from the Sicils of Çankırı and Kastamonu.” Turcica 37: 83-111.
• Ersoy, Osman (1959). Türkiye’ye Matbaanın Girişi ve İlk Basılan Eserler. Ankara: Güven.
• Ersoy, Osman (1979). “İlk Türk Basımevi’nde Basılan Kitapların Fiyatları.” Türk Kütüphaneciler Derneği, Basım ve Yayıncılığımızın 250. Yılı Bilimsel Toplantısı Bildirileri. Ankara: Türk Kütüphaneciler Derneği. 69-83.
• Erünsal, İsmail E. (1999). “Osmanlı Kütüphanelerinin Tarihi Gelişimi.”, Osmanlı Devletinde Bilim, Kültür ve Kütüphaneler. Özlem Bayram, vd. (der.) içinde. Ankara: Türk Kütüphaneciler Derneği. 235-246.
• Faroqhi, Suraiya (2002). Osmanlı Kültürü ve Gündelik Yaşam, Ortaçağdan Yirminci Yüzyıla. Çev., Elif Kılıç. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt.
• Findley, Carter V. (1996). Kalemiyeden Mülkiyeye, Osmanlı Memurlarının Toplumsal Tarihi. Çev., Gül Çağalı Güven. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt.
• Gerçek, Selim Nüzhet (1939). Türk Matbaacılığı I, Müteferrika Matbaası. İstanbul: İstanbul Devlet.
• Gerçek, Selim Nüzhet (2002). “Yazma Kitap, Basma Kitap.” Türk Matbuatı. Ali Birinci (der.) içinde. Ankara: Gezgin. 49-54.
• Godfrey, David (1986). “Foreword.” Empire and Communications. Harold A. Innis. içinde. Toronto: Press Porcepic. VII-XIV.
• Hatemi, Hüseyin (1999). “Osmanlı Bilim Hayatına Genel Bakış.” Osmanlı Devleti’nde Bilim, Kültür ve Kütüphaneler. Özlem Bayram, vd. (der.) içinde. Ankara: Türk Kütüphaneciler Derneği. 203-208.
• Holbrook, Victoria R. (2005). Aşkın Okunmaz Kıyıları. Çev., Erol Köroğlu ve Engin Kılıç. İstanbul: İletişim.
• Innis, Harold A. (1951). The Bias of Communication. Toronto: University of Toronto.
• Innis, Harold A. (1986). Empire and Communications. Toronto: Press Porcepic.
• Kabacalı, Alpay (1989). Türk Kitap Tarihi, Cilt 1, Başlangıçtan Tanzimat’a Kadar. İstanbul: Cem.
• Kuran, Ercümend (1979). “Basmacılığın Osmanlı Toplumuna Tesirleri.” Türk Kütüphaneciler Derneği, Basım ve Yayıncılığımızın 250. Yılı Bilimsel Toplantısı Bildirileri. Ankara: Türk Kütüphaneciler Derneği. 15-21.
• Ortaylı, İlber (2005). İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı. İstanbul: Alkım.
• Patterson, Graeme H. (1990). History and Communications, Harold Innis, Marshall McLuhan, The Interpretation of History. Toronto: University of Toronto.
• Quataert, Donald (2003). Osmanlı İmparatorluğu 1700-1922. Çev., Ayşe Berktay. İstanbul: İletişim.
• Robinson, Francis (1993). “Technology and Religious Change: Islam and the Impact of Print.” Modern Asian Studies 27(1): 229-251.
• Sabev, Orlin (2006). İbrahim Müteferrika ya da İlk Osmanlı Matbaa Serüveni 1726-1746. İstanbul: Yeditepe.
• Sakaoğlu, Necdet (1993). Osmanlı Eğitim Tarihi. İstanbul: İletişim.
• Stamps, Judith (1995). Unthinking Modernity, Innis, McLuhan and the Frankfurt School. Montreal: McGill-Queen’s University.
• Tekeli, İlhan ve Selim İlkin (1998). Osmanlı İmparatorluğu’nda Eğitim ve Bilgi Üretim Sisteminin Oluşumu ve Dönüşümü. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Türesay, Özgür (2004). “Bir Osmanlı Matbaacısının Sergüzeşti, Ebüzziya Tevfik’in Matbaa-ı Ebüzziya’sı.” Toplumsal Tarih 128: 36-43.
• Unan, Fahri (1999). “Osmanlı Medreselerinde İlmi Verimi ve İlim Anlayışını Etkileyen Amiller.” Türkiye Günlüğü 58: 95-105.
• Zengin, Zeki Salih (1992). Tanzimat Dönemi Osmanlı Örgün Eğitim Kurumlarında Din Eğitimi ve Öğretimi (1839-1876). İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı.