İzmir’de Bir Kültür Bitkisinin Serüveni: Zeytinden Zeytinyağına Tarihi Üretim Mekânları

Yıl 2025, Cilt: 1 Sayı: 1, 5 - 18, 04.11.2025

Selin Demirbaşoğlu

Öz

Akdeniz Havzası’nın bir kültür bitkisi olan zeytin, Antik dönemden günümüze kadar, temel besin, aydınlatma kaynağı ve ticari ürünü olmuştur. Tarih boyunca zeytinden zeytinyağı elde yöntemleri benzer yöntemlerle gerçekleştirilmiştir. Teknolojik gelişmeler, üretim kapasitesini ve üretim hızını doğrudan etkileyerek, birim zamandaki verimi arttırmış, bu doğrultuda yağhane ve fabrikaların mekân organizasyonları da gelişmiştir.
19. yüzyılda İzmir’de gelişen sanayinin etkisiyle zeytinyağı üretiminde modernleşmeye gidilmiş, kent merkezinde ve kentin periferinde, buhar gücünden faydalanılarak üretimin yapıldığı yağhaneler, zeytinyağı fabrikaları ve ikincil ürünü olan sabun üretiminin yapıldığı sabunhaneler inşa edilmiştir. Çalışma kapsamı İzmir ili ile sınırlandırılarak, farklı konum ve ölçeklerdeki, zeytinyağı üretim serüvenine dair zeytinyağı fabrikaları ve yağhaneler irdelenmiştir. Yapılan literatür taramaları ve saha incelemeleri neticesinde belirlenen üç yerleşkenin vaziyet planları ve kat planları şematik olarak hazırlanmış, fotoğraflanarak belgelenmiş ve değerlendirilmelerde bulunulmuştur.
Yerleşkelerin yapım teknikleri, malzemeleri, mevcut işlevleri, üretim, depolama ve işçi konutları, özgün donatılar ve endüstri mirası değerleri koruma bağlamında değerlendirilerek çeşitli öneriler getirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Koruma , Endüstri Mirası , Zeytinyağı Fabrikası , Yağhane , İzmir , Urla , Dikili , Bergama.

Kaynakça

• Hehn, V. (1998). Zeytin Üzüm ve İncir- Kültür Tarihi ve Eskizleri. (N. Aça, Çev.). Ankara, Dost Kitabevi.
• Çetin, N. (2017). Torbalı Çengele (Ormanköy) Köyünde Zeytincilik ve Zeytincilikle İlgili Bazı Anlatımlar, Gürsoy Naskali, E. (Ed.), Zeytin Kitabı (ss. 15-35). İstanbul: Kitabevi yayınları.
• Boynudelik, M. & Boynudelik, Z. (2007). Zeytin Kitabı Zeytin’den Zeytinyağına, Oğlak Yayıncılık, İstanbul.
• Martal, A. (1992). 19. yüzyılın ikinci yarısında İzmir ve çevresinde sanayi ve ticaret. (Doktora tezi). Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sosyal Bilimler Eğitimi Anabilim Dalı, Tarih Eğitimi Programı, İzmir.
• Demirbaşoğlu, S. (2022). Birgi Zeytinyağı Fabrikası Yerleşkesi Koruma Projesi (Yüksek lisans tezi). İstanbul Teknik Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Mimarlık Ana Bilim Dalı, Restorasyon Bilim Dalı, İstanbul.
• Hasırcılar, A. & Mete, H. S. (Yay. haz.), (2012). İzmir Taşınmaz Kültür Varlıkları Envanteri, Cilt 3, İmaj Basım, İzmir. Kutlu Maraş, N. arşivi.
• Lim, R. (1997). Burhaniye’de Yağcı Zeytinyağı Fabrikası restorasyonu. (Yüksek lisans tezi). İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Mimarlık Ana Bilim Dalı, Restorasyon Bilim Dalı, İstanbul. ICOMOS. (2011). Endüstri Mirası Sitleri, Yapıları, Alanları ve Peyzajların korunması için ICOMOS- TICCIH ortak ilkeleri: DUBLİN İlkeleri, (Z. Ahunbay, Çev.)
• https://www.icomos.org.tr/Dosyalar/ICOMOSTR_tr0914779001536912340.pdf, erişim tarihi 23.03.2025.
• Url.1< https://keos.izmir-dikili.bel.tr/imardurumu/index.aspx#>, erişim tarihi 23.03.2025.
• Url-2<https://teftis.ktb.gov.tr/TR-263743/660-nolu-ilke-karari-tasinmaz-kultur-varliklarinin- gruplandirilmasi-bakim-ve-onarimlari.html>, erişim tarihi 23.03.2025.
• Url-3<https://www.mevzuat.gov.tr/mevzuat?MevzuatNo=2863&MevzuatTur=1&MevzuatTertip =5>, erişim tarihi 19.04.2025.