Yûsufefendizâde Abdullah Hilmi el-Amâsî’nin (öl. 1167/1753) Risâle fî Ecvibeti Mesâil Mimmâ Yete‘alleku bi Vücûhi’l-Kur’ân Adlı Eserinin Tahlili

Year 2025, Volume: 5 Issue: 2, 61 - 95, 30.09.2025

Murat Akkuş , Mustafa Şen

Abstract

Amasyalı Yûsufefendizâde kıraat ilminin gelişmesine büyük katkı sağlayan Osmanlı âlimlerinden birisidir. Kıraat ilminde “İstanbul târîki”ne mensup olan Yûsufefendizâde aynı zamanda bu tarîkin bir kolu olan “Îtilâf mesleği”nin de kurucusudur. Yûsufefendizâde’nin şeyhulkurrâ olan babası ve reîsülkurrâ olan dedesi aracılığıyla İbnü’l-Cezerî’ye kadar ulaşan bir silsileye sahip olması onun bu ilim dalındaki şöhretinin ve öneminin kaynağını vurgulamaktadır. İncelenen eser Vezir Ebû Nâile Abdullah Paşa’nın kıraat vecihleri ile ilgili sorduğu sorulara müellifin verdiği cevaplardan oluşmaktadır. Ancak metinde belirtilmeyen bu soruların neler olabileceği verilen cevaplar değerlendirilerek tespite çalışılmıştır. Cevaplara bakılınca kıraat uygulamalarındaki tüm konulara yer verilmesinden ziyade müşkil sayılabilecek konulara eserin izah getirdiği görülmüştür. Bu müşkiller daha çok farklı vecihler barındırıyor olması hasebiyle Verş rivâyeti ile ilgilidir. Ancak eserde Kâlûn, Ebû Amr, Sûsî, İbn Âmir, İbn Zekvân ve Hallâd gibi kârîlerle ilgili az sayıda sorulara cevaplar verilmiştir. Ruhsat yerine azîmet metodunu tercih eden Yûsufefendizâde’nin eserinde, kıraat öğretiminde pek değinilmeyen vecihlere de yer vermesi sebebiyle alana katkı sağlayacağı düşünülmüştür. Müellif, günümüz kıraat eğitiminde hâlen kullanılan feth, taklîl, imâle, sıla, med gibi kavramların yanı sıra kullanılmayan tatvîl, tevsît gibi kavramlara da yer vermiştir. Alanla ilgili çok zengin kaynaklardan istifade ile eserini oluşturan müellif, vecihler arasında zaman zaman tercih ve tenkit yapmakta bazen de iki vecih arasında uzlaştırma yolunu seçmektedir. Çalışmada, müellifin hayatı ve eserleri hakkında kısaca bilgi verilmiş, risâlede istifade edilen kaynaklar ve muhtemel sorular tespit edilmiş ve vecihler tahlil edilmiştir.

Keywords

Kur'ân, , Kıraat , Yûsufefendizâde , Vücûhu’l-Kur’ân , Vezir Ebû Nâile

Ethical Statement

Bu çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur / It is declared that scientific and ethical principles have been followed while carrying out and writing this study and that all the sources used have been properly cited.

Analysis of Yûsufefendizâde Abdullah Hilmi el-Amâsî's (d. 1167/1753) Work Named Risâle fî Ecvibeti Mesâil Mimmâ Yete'alleku bi Vücûhi'l-Kur'an

Abstract

Yûsufefendizâde of Amasya is one of the Ottoman scholars who contributed significantly to developing the science of Qiraat. Yûsufefendizâde, who belonged to the ‘Istanbul tariq’ in the science of Qiraat, was also the founder of the ‘Itilaf maslaq’, a branch of this tariq. The fact that Yusuf Efendizāde had a lineage reaching back to Ibn al-Jazari through his father, who was a sheikh al-kurrāʾ, and his grandfather, who was a reis al-kurrāʾ, emphasizes the source of his fame and importance in this branch of science. The analyzed work consists of the author's answers to the questions asked by the Vizier Abū Nāile Abdullah Pasha about the vech/wajih of qiraat. When the answers are examined, it seems that the work explains the issues that can be considered ambiguous rather than including all the problems in the Qiraat practices. These questions are mostly related to the narration of Verş, as it contains different variants. However, the work provides answers to a small number of questions about qarīs such as Kālūn, Abū ‘Amr, Sūsī, Ibn ’Amr, Ibn Zakwān, and Hallād. Yûsufefendizâde, who prefers the azimah method instead of the ruhsat method, is thought to have made a significant contribution to the field since he also includes vech/wajihs that are not often mentioned in the teaching of qiraat. The author has included concepts such as fath, taqlīl, imāla, sıla and med, which are still used in contemporary Qiraat education, as well as concepts such as tatvīl and tawsīt, which are not. The author, who created his work by utilizing rich sources related to the field, sometimes makes a preference and criticism between the wajihs and sometimes chooses the reconciliation way between the two wajihs. In this study, brief information about the life and works of the author is given, the sources used in the treatise/risalah and possible questions are identified and the wajihs are analyzed.

Keywords

: Qur’an , Qiraat , Yusuf Efendizade , Wujûh al-Qur’an , Vizier Abū Nāile

References

• Abdîzâde Hüseyin Hüsâmeddîn Yasar. Amasya Tarihi. Amasya: Amasya Belediyesi Yayınları, 2007.
• Akdemir, Mustafa Atilla. “Kıraat İlminde Tahrîrât Meselesi”, Tokat Gaziosmanpaşa Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/2 (2018), 83-112.
• Bağdatlı, İsmail Paşa. Hediyyetü’l-Arifîn. İstanbul: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabi, 1951.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Tabakâtü’l-müfessirîn. İstanbul: Bilmen Yayınları, 1974.
• Bursalı Mehmet Tahir. Osmanlı Müellifleri. haz. A. Fikri Yavuz vd. İstanbul: Meral Yayınları, ts.
• Dabbâ, Ali b. Muhammed. el-İzâe fi beyâni usûli’l-kırâe. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye, 1420/1999.
• Dânî, Ebû Amr. et-Teysîr fi’l-kırââti’s-seb‘. thk. Otto Pretzl. İstanbul: 1930.
• Devserî, İbrahim b. Saîd. Muhtasaru’l-ibârât li mu’cemi mustalahâti’l-kıraât. Riyad: Daru’l-Hadarâ li’n-Neşri ve’t-Tevzî, 1429/2008.
• Dimyâtî, Ahmed b. Muhammed el-Bennâ. İthâfu fudalâi’l-beşer bi’l-kırââti’l-erba‘ate ‘aşer. thk. Şaban Muhammed İsmail. Beyrut: Âlemü'l-Kütüb, 1407/1987.
• Fırat, Yavuz. Tecvid ve Kıraat İlmi Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Hacıveyiszade İlim ve Kültür Vakfı, 2018.
• Gökdemir, Ahmet. “Osmanlı Kıraat Eğitiminde Şâz Kıraatler ve Yûsufefendizâde’nin Konuya Dair Tepkisi”. Marife 19/1 (2019), 67-81.
• Hamdân, Ömer Yûsuf Abdulganî. “Ecvibetü Yûsufefendizâde alâ ‘ddeti mesâil fî mâ yete‘alleku bi vucûhi’l-Kur’ân”. Mecelletü’l-İmam eş-Şâtıbî, 1429/2008.
• İbnü'l-Cezerî, Ebü'l-Hayr. en-Neşr fi'l-kırââti'l-aşr. thk. Ali b. Muhammed Dabba'. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, ts. İbnü’l-Cezerî. Tayyibetü’n-neşr. thk. Muhammed Temim Mustafa Zu‘bî. Cidde: Dâru’l-Hüdâ, 1414/1994.
• İbnü’l-Cezerî. Müncidü’l-mukriîn ve mürşidü’t-tâlibîn. B.y.: Dâru’l-Kütübi'l-İlmiyye, 1420/1999.
• İsmet Efendi, Fındıklı. Tekmiletü’ş-şekâik fî hakki ehli’l-hakâik. haz. İsmet Yıldırım. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2021.
• Karataş, Şuayip. İmam Ya‘kûb Kıraatinin Özellikleri ve Delilleri. Ankara: Sonçağ Akademi, 2021.
• Kehhâle, Ömer Rıza. Mu‘cemu’l-müellifîn. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1951.
• Öge, Ali. 18. Yüzyıl Osmanlı Âlimlerinden Yûsufefendizâde‟nin Kıraat İlmindeki Yeri. Konya: Hüner, 2015.
• Öge, Ali. “Amasyalı Âlim Yusuf Efendizâde’nin Kıraat İlmine Dair Eserlerinin İncelenmesi”, Uluslararası Amasya Alimleri Sempozyumu, ed. Şuayip Özdemir vd. 187-194. Amasya: Amasya Üniversitesi Yayınları, 2017.
• Öge, Ali. “Osmanlı Dönemi Kıraat Eğitimi -XVIII. Yy. Âlimlerinden Yusuf Efendizâde Örneği”, II. Uluslararası Dini Araştırmalar ve Barış Sempozyumu. ed. Muhittin Okumuşlar. 365-376. Konya: Türkiye İmam Hatipliler Vakfı Yay., 2016.
• Özkan, Halit. “Yûsufefendizâde”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/41. İstanbul: TDV yayınları, 2013. Pâluvî, Hâmid b. Hâce Abdülfettâh. Zübdetü’l-‘irfân fî vücûhi’l-Kur’ân. İstanbul: Âsitâne, ts.
• Şâtıbî, Kâsım b. Fîrruh. eş-Şâtıbiyye el-Müsemmâ: Hırzü'l-emânî ve vechü't-tehânî fi'l-kırââti's-seb'. thk. Muhammed Temim Zu'bî. Medine: Dâru'l-Gavsân, 1431/2010.
• Temel, Nihat. Kıraat ve Tecvid Istılahları. İstanbul: İFAV Yayınları, 2009.
• Yûsufefendizâde, Abdullah Hilmi el-Amâsî. Risâle fî ecvibeti mesâil mimmâ yete‘alleku bi vücûhi’l-Kur’ân. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Bölge Yazma Eserler, 5824/3, 153a.
• Yûsufefendizâde, Abdullah Hilmi el-Amâsî. Vücûhu’l-Kur’ân. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, İzmir, 283074. Ziriklî Muhammed Hayrüddîn. el-A‘lâm. Beyrut: Dâru’l-İlmi li’l-Melâyîn, 2002.
• Zürkânî, Muhammed Abdülazîm. Menâhilü’l-irfân fî ulûmi’l-Kur’ân. thk. Fevvâz Ahmed Zümerlî. Beyrut: Dâru’s-Selâm, 1415/1995.