Kent Kuramları ve Tarihi Arka Plan

Year 2025, Issue: 74, 217 - 226, 25.06.2025

Serhat Altınkaynak

https://doi.org/10.55590/literatureandhumanities.1558569

Abstract

“Şehir” teriminin tanımlanması ve kavramsallaştırılması, farklı sosyokültürel bağlamlar ve tarihsel dönemler arasında bir dereceye kadar değişkenlik göstermektedir. Bu farklılıklar, toplumların var oldukları dönem, coğrafi konumları ve içinde bulundukları yaşam koşulları gibi çeşitli faktörlere bağlanabilir. Buna göre, araştırmacılar tarafından kentle ilgili olarak ortaya atılan teoriler de çeşitlilik göstermektedir. Bu konu, Max Weber'in bu alanda özellikle etkili bir figür olmasıyla birlikte, önemli araştırmaların odak noktası olmuştur. Lapidus, Zanden, Mumford, Burgess, Henri Pirenne ve İbn Haldun gibi araştırmacılar da teorileriyle alana katkıda bulunmuşlardır. Kentlerin ve kentleşmenin ortaya çıkışı ve gelişimi geçmişten günümüze farklı toplumlarda çeşitli şekillerde gerçekleşmiştir. Türklerin Göktürkler döneminden itibaren Orta Asya'da kentsel yerleşimler kurdukları bilinen bir gerçektir. İslami dönemde şehir planlamasının ilk örnekleri Hz. Muhammed'in yaşadığı dönemde Medine'de belgelenmiştir. Emeviler döneminde İslam şehirleri antik Yunan, Roma ve Sasani şehirlerinin kentsel formlarından etkilenmiştir. Karahanlılardan itibaren şehir İslami bir karakter kazanmıştır. Gazneliler, Büyük Selçuklular, Harezmşahlar ve Türkiye Selçukluları gibi devletlerde kentler Türk-İslam kültürünün etkisinde gelişmiştir. Avrupa'da, Orta Çağ boyunca Kilisenin kentsel gelişim üzerindeki etkisi kayda değerdi. Aynı zamanda, Venedik ve Marsilya gibi gelişen ticari sektörlere sahip şehirler de ortaya çıkmıştır. Farklı özelliklere sahip şehirlerin ortaya çıkması, çeşitli coğrafi konumlarda ve farklı zamanlarda toplumlar arasında gelişme göstermiştir. Mevcut verilere göre evrensel bir şehir teorisinin sınırlılıkları açıkça görülmektedir.

Keywords

Kent , Kuramlar , Tarihte Şehir , Bağdat , Venedik

Urban Theories and Historical Background

Abstract

The designation and conceptualisation of the term "city" exhibit a degree of variability across disparate sociocultural contexts and historical periods. These discrepancies can be attributed to several factors, including the era in which the societies existed, their geographical locations, and the living conditions they endured. Accordingly, the theories advanced by researchers concerning the city also vary. The subject has been the focus of considerable research, with Max Weber being a particularly influential figure in this field. Researchers, including Lapidus, Zanden, Mumford, Burgess, Henri Pirenne and Ibn Khaldun, have also contributed to the field with their theories. The emergence and development of cities and urbanisation have occurred in a variety of ways in different societies from the past to the present. It is a well-established fact that the Turks had established urban settlements in Central Asia from the time of the Gokturks onwards. The initial instances of urban planning in the Islamic period are documented in Medina during the lifetime of Prophet Muhammad. During the Umayyad period, Islamic cities were influenced by the urban forms of ancient Greek, Roman and Sasanian cities. From the Karakhanids onwards, the city acquired an Islamic character. Cities in states such as the Ghaznavids, Great Seljuks, Khwarazmshahs and the Sultanate of Rum developed in a manner influenced by Turkish-Islamic culture. In Europe, the influence of the Church on urban development during the Middle Ages was considerable. In addition, cities with thriving commercial sectors, like Venice and Marseille, have also emerged. The emergence of cities with different characteristics developed among societies in various geographical locations and at different times. According to the available data, the limitations of a universal city theory are evident.

Keywords

City , Theories , City in History , Baghdad , Venice

References

• Aktüre, S. (1997). Anadolu’da Bronz Çağı. Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Altınok, Y. S. (2025). Anadolu’da Türk Kent Kültürünü Oluşturan Mekânsal Yapılanmalar (XI. Yüzyıldan XIII. Yüzyılın Sonuna Kadar). Ahbar, 3, 44-58.
• Aslanoğlu, R. A. (1998). Kent, Kimlik ve Küreselleşme. Asa Yayınları.
• Bakır, A., & Ülgen, P. (2009). Geç Ortaçağlarda Avrupa’da Kent ve Kentsel Yaşam Hakkında Bir Değerlendirme. Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 7(2), 127-143.
• Barkan, Ö. L. (ts.). Kolonizatör Türk Dervişleri. Hamle Yayınları.
• Barthold, V. V. (1990). Türkistan. (Hakkı Dursun Yıldız, Haz.). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Baykara, T. (2006). Türkiye Selçuklularında Şehir/Kent ve Şehirliler/Kentliler. (A. Y. Ocak, Ed.), Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi Uygarlığı I, (275-291).Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Belâzurî (2002). Fütûhu’l-Büldân. (Mustafa Fayda, Çev.). Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Bertrandon de la Broquiére. (2000). Denizaşırı Seyahat. (Ch. Schefer, Haz.). (İlhan Arda, Çev.). Eren Yayınları.
• Büchner, V. F. (1970). Şehir. İçinde İslam Ansiklopedisi, (C. 11, ss. 391-392). Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Cansever, T. (1997). İslâm’da Şehir ve Mimarî. İz Yayınları.
• Cüveynî, Alaeddin Ata Melik (1988). Tarih-i Cihangüşa I. (Mürsel Öztürk, Çev.). Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Divanü Lügat-it-Türk Tercümesi. C. I. (1985). (Besim Atalay, Çev.). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Durant, W. (ts.). İslâm Medeniyeti. (Orhan Bahaeddin, Çev.). Tercüman Yayınları.
• Ebü’l-Ferec İbnü’l-İbrî. (2011). Târihu Muhtasari’d-Düvel. (Şerafeddin Yaltkaya, Çev.). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Ebü’l-Fidâ Coğrafyası. (2017). (Ramazan Şeşen, Çev.). Yeditepe Yayınevi.
• Ebü’l-Fidâ. (1349). Takvimü’l-Büldan. (Abdü’l-Muhammed Ayeti, Farsça Çev.). Zer Matbaası.
• Ebü’l-Fidâ. (1840). Takvimü’l-Büldan. (M.Reinand ve Mac Guckin de Slane, Haz.).
• Erdem, İ. (2011). Ak-Koyunlular Devrinde Bağdat (1469-1508). İslâm Medeniyetinde Bağdat (Medinetü’s-Selam) Uluslararası Sempozyum, I, (7-9 Kasım 2008). 467-477.
• Ergenç, Ö. (1981). Osmanlı Şehirlerindeki Yönetim Kurumlarının Niteliği Üzerine Bazı Düşünceler. VIII. Türk Tarih Kongresi, II, (11-15 Ekim 1976). 1265-1274.
• Ergenç, Ö. (1988). Şehir Tarihi Araştırmaları Hakkında Bazı Düşünceler. Belleten, LII (203), 667-684.
• Genç, R. (1997). Kaşgarlı Mahmud’a Göre XI. Yüzyılda Türk Dünyası. TAKE Yayınları.
• Guy Le Strange. (2015). Doğu Hilafetinin Memleketleri. (Adnan Eskikurt ve Cengiz Tomar, Haz.). Yeditepe Yayınları.
• Hudud al-‘Âlam (The Regions of The World). (1937). V. Minorsky (Trans.). Printed at the Oxford University Press.
• Ibn Khordâdhbeh. (1889). Kitâb Al-Masâlik Wa’l-Mamâlik. (M. J. De Goeje, Haz.).
• İbn Battûta. (2004). Seyahatnâme I. (A. Sait Aykut, Çev.). Yapı Kredi Yayınları.
• İbn Haldun. (2011). Mukaddime II. Süleyman Uludağ (Haz.). Dergâh Yayınları.
• İbn Havkal. (2017). Sûret el-Arz / 10. Asırda İslâm Coğrafyası. Ramazan Şeşen (Çev.). Yeditepe Yayınları.
• İbnü’l-Esîr. (1986). el-Kâmil Fi’t-Tarih. V. Yunus Apaydın (Çev.). Bahar Yayınları.
• İnalcık, H. (2013). Şâir ve Patron. Doğubatı Yayınları.
• İsbir, E. G. (1992). Şehirleşme ve Meseleleri. Gazi Büro Yayınları.
• İzgi, Ö. (2000). Çin Elçisi Wang Yen Te’nin Uygur Seyahatnamesi. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Kafesoğlu, İ. (1983). Türk Milli Kültürü. Boğaziçi Yayınları.
• Kanar, M. (2013). Farsça-Türkçe Sözlük. Say Yayınları.
• Kırpık, G. (2011). Bağdat Nizamiye Medresesi’nin Kuruluşu, Yapısı ve İşleyişi. İslâm Medeniyetinde Bağdat (Medinetü’s-Selam) Uluslararası Sempozyum, II, (7-9 Kasım 2008). 685-698.
• Köprülü, M. F. (1987). Hârizmşâhlar. İçinde İslam Ansiklopedisi, (C. 5/1, 265-296). Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Küçükaşçı, M. S. (2010). Şehir, İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C. 38, 441-446). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Lapidus, I. M. (2002). İslâm Toplumları Tarihi I. (Yasin Aktay, Çev.). İletişim Yayınları.
• Mezaherî, A. (1972). Ortaçağda Müslümanların Yaşayışları. (Bahriye Üçok, Çev.). Varlık Yayınları.
• Metin, T. (2020). Selçuklu Çağında Yaşamak. Kronik Yayınları.
• Minorsky, V. (1948). Tamim İbn Bahr’s Journey to the Uyghurs. Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, 12(2), 275-305.
• Mu’in, M. (1375). Farsça Sözlük. Müessese-i İntişarat-ı Emir-i Kebir.
• Ögel, B. (1962). İslâmiyetten Önce Türk Kültür Tarihi. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Öz, M. (2005). Osmanlı Klasik Döneminde Anadolu Kentleri. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 3(6), 57-88.
• Özcan, K. (2006). Anadolu-Türk Kent Tarihinden Bir Kesit: Selçuklu Döneminde Anadolu-Türk Kent Model(ler)i. Bilig, 38, 161-184.
• Pirenne, H. (1946). Medieval Cities. (French Frank D. Halsey, Trans.). Princeton University Press.
• Scheiner, J., & Toral, I. (2022). Baghdād’s Topography and Social Composition. J. Scheiner and I. Toral (Eds.)., Baghdād: from its beginnings to the 14th century. Brill.
• Sezal, İ. (1992). Şehirleşme. Ağaç Yayınları.
• Sezgin, F. (2008). İslâm’da Bilim ve Teknik. I-V, TÜBA (Türkiye Bilimler Akademisi) – İstanbul Büyükşehir Belediyesi – Kültür Bakanlığı Ortak Yayınları.
• Simon de Saint Quentin. (2006). Bir Keşiş’in Anılarında Tatarlar ve Anadolu 1245-1248. (Erendiz Özbayoğlu, Çev.). Doğu Akdeniz Kültür ve Tarih Araştırmaları Vakfı.
• Sümer, F. (2014). Eski Türklerde Şehircilik. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Şahin, İ. (2010). Osmanlılar’da Şehir, İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C. 38, ss. 446-449). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Tolstov, S. P. (2017). Oğuz Şehirleri ve Oğuzlar. (Ekaterina S. Şeremeteva, Rusça’dan Çev.). Doğu Kütüphanesi.
• Weber, M. (2012). Şehir, (Don Martindale & Gertrud Neuwirth, Eds.). (Musa Ceylan, Çev.). Yarın Yayınları.
• Zeydân, C. (2012). İslâm Uygarlıkları Tarihi II. (Nejdet Gök, Çev.). İletişim Yayınları.