Sosyal Kelâm Açısından Mu’tezile’ye Dair Bir Değerlendirme:Vâsıl B. Atâ Örneği

Year 2024, Volume: 11 Issue: 2, 421 - 445, 30.12.2024

Saadet Altay

https://doi.org/10.47425/marifetname.vi.1582104

Abstract

İslâm düşünce tarihine dair yazılanlar, çoğu zaman tarihsel ve toplumsal gerçekliklerden ziyade, tarihin bize aktardıkları yanlı ve yanıltıcı bilgiler üzerinden şekillenmektedir. Doğal olarak tarihsel ve toplumsal gerçekliklerle birlikte sosyolojinin ve hatta iktisadın genel geçer kuralları dikkate alınmaksızın yapılan değerlendirmeler, ilmî olmaktan uzak olduğu için doğru bir sonuç ve ona uygun bir etki de yaratamamıştır. Özellikle inanç formuna büründürülerek mezheplerin düşüncelerini değerlendiren yaklaşımlar, mensubu olduğu ve zaman zaman da ötekileştirdiği diğer mezhep mensuplarının düşüncelerini doğru bir şekilde anlama yerine, onu reddetmek üzere ve yanlışlamak amacıyla okumaktadır. Eş‘arî sonrası ve Eş‘arîlik sistemi içinde biçimlenmiş kelâmî yaklaşım, Mu‘tezile’ye reddiye olarak ifade edilebilecek bir temelde konumlanmıştır. Doğal olarak olgudan ziyade, Ehl-i hadîs olarak nitelendirilebilecek ve bütün sorunların cevaplarının, tarihin belli bir dönemine ait değerlendirmeler üzerinden bulmaya çalışan bir yapı biçiminde şekillenmiştir. Dinamik olan toplumun, her döneme ait sorunlarının da dinamik bir yapı oluşturduğu muhakkaktır. Kelâm ilminin teşekkül sürecine bakıldığında toplumsal sorunları göz önünde bulunduran ve çözüm önerilerini bu minvalde üreten bir bakış mevcuttur. Uzun süre varlığını böyle devam ettiren kelâm ilmi, tarihsel süreç içerisinde neredeyse tamamen teoriye sıkışan bir disiplin haline gelmiştir. Modern dönem ile birlikte yeni sorunlar, yeni tartışma alanları hâsıl olmuş ve yeni bir bilgi yöntemi ve metodu ile tartışmalar yapılmıştır. Kelâm ilminin de yeniden asli hüviyetine kavuşabilmesi adına yeni bir yöntem ve metodun geliştirilmesi gerekliliği dile getirilmiş ve Yeni ilm-i kelâm, sosyal kelâm gibi kavramlar ortaya atılmıştır. İlk çıkış sürecinde kelâmın hayat ile iç içe olduğu, sosyal ve siyasal olana göre şekillendiği, çözümlerin de toplumun gerçekliği göz önünde bulundurularak üretildiğini söyleyebiliriz. Bu anlamda her ne kadar isimlendirme bu şekilde olmasa da uygulamanın sosyal kelâma denk gelecek biçimde olduğunu ifade edebiliriz. Vâsıl b. Atâ özelinde Mu‘tezile’nin temel beş temel ilkesinin aslında sosyal kelâm olarak nitelenebilecek bir perspektifle oluşturulduğunu göstermeyi hedefledik.

Keywords

Kelâm, Sosyal Kelâm, Mu‘tezile, Vâsıl b. Atâ, Usûl-i Hamse.

An Evaluation of Mu‘tazila in Terms of Social Theology: The Example of Vâsıl b. Atâ

Abstract

What is written about the history of Islamic thought is often shaped by the biased and misleading information that historical interpretation conveys to us, rather than historical and social realities. Evaluations made without taking into account historical and social realities and general rules of sociology and economics could not produce a correct result, since they were far from being scientific. Approaches that evaluate the thoughts of sects, especially in the form of faith, sometimes marginalize these thoughts in order to reject and falsify them, instead of correctly understanding them. Kalam offers a perspective that takes into account the social problems intertwined with life and produces solutions in this regard. Kalam, which has continued its existence for a long time, which has been almost completely stuck in theory throughout the historical process. Within the modern period, new problems and new discussion areas have emerged, alongside a call for new methodology. Muslim thinkers have put forward some opinions regarding the development of a new methodology in Kalam. A new methodology was expressed, and concepts such as New Science of Kalam and Social Kalam were put forward in order for the science of Kalam to regain its original identity. We can say that Kalam was shaped according to the social and political aspects that was intertwined with life, and the solutions were produced by taking into consideration the reality of the society. In this sense, although the naming is not this way, it is possible to say that the application corresponds to "Social Kalam". Wasil b. Ata We aimed to show that, in the case of Ata, the five basic principles of Mu'tazila were actually created with a perspective that can be described as Social Kalam.

Keywords

Kalam, Social Kalam, Mu, Vâsıl b. Ata, Usûl-i Hamse.

References

• Akbulut, Ahmet. Sahabe Dönemi İktidar Kavgası. Ankara: Otto Yayınları, 2016.
• Ammâra, Muhammed. Mu‘tezile ve İnsanın Özgürlüğü Sorunu. çev. Vahdettin İnce. İstanbul: Ekin Yayınları, 1998.
• Ammâra, Muhammed. Tiyârâtu’l-fikri’l-İslâmî. Kâhire: Dâru’ş-Şurûk, 1411/1991.
• Askerî. Evâil, thk. Velîd Kassâb- Muhammed el-Mısrî. 2 cilt. Riyad: Dâru’l-Ulûm, 2. Basım, 1401/1981.
• Aydınlı, Osman. “Süryani Bilginlerin Çeviri Faaliyeti ve Mu’tezili Düşünceye Etkisi”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/11 (2007), 7-33.
• Aydınlı, Osman. İslâm Düşüncesinde Aklileşme Süreci Mu’tezile’nin Oluşumu ve Ebû Huzeyl Allâf. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2001.
• Bağdadî, Ebû Mansûr. el-Fark beyne’l fırak. thk. Muhammed Osman Hüseyn. Kâhire: Mektebetu İbni Sîna, ts.
• Belba, Abdulhâkim. Edebû'l-Mu’tezile ilâ nihâyeti'l-Karni'r-râbi’el-Hicrî. Kâhire: Dâru’n-Nehdâ, 3. Basım, ts.
• Câbirî, Muhammed Âbid. Arap-İslâm Aklının Oluşumu. çev. İbrahim Akbaba. İstanbul: Kitapevi Yayınları, 2001.
• Çelebi, İlyas. “Muʽtezile”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/391-401. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Düzgün, Şaban Ali. Sarp Yokuşun Eteğinde İnsan. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2013.
• Düzgün, Şaban Ali. Sosyal Teoloji. Ankara: Otto Yayınları, 2018.
• Emin, Ahmed. Fecru’l İslâm. Beyrut: Dâru’l-Kitabü’l ʿArabiyye, 1969.
• Erkol, Ahmet. “Mu‘tezilî Düşüncede Dinamizm ve Mu‘tezile Düşüncesinin İslâm Toplumunu Dönüştürmedeki Etkisi”. Marife 3/3 (2003), 131-149.
• Erkol, Ahmet. “Nassın Anlaşılmasında Te’vil ve Müteşabih Sorunu”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/8 (2006), 200-226.
• Eş‘arî, Ebu’l Hasan. Makâlâtu’l-İslâmiyyîn, thk. Muhammed Muhyiddin Abdulhamîd. 2 cilt. Kâhire: Mektbetu’n-Nehdati’l-Mısriyye, 1369/1950.
• Gardet, Luis - Anawati, George. İslâm Teolojisine Giriş. çev. Ahmet Aslan. İstanbul: İdea Ayrıntı Yayınları, 2015.
• Herakleitos. Fragmanlar. çev. Cengiz Çakmak. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2009.
• Himyerî, Nevşân. el-Hûru’l-îyn. thk. Kemal Mustafa. Beyrut: Dâru’l-Âzal, 1985.
• İbn Asâkir. Tebyînu kezbi’l-müfterî fîmâ nusibe ile’l-İmam Ebi’l-Hasen el-Eşâ‘rî. Şam: Matbaatu’t-Tevfik, 1347/1928.
• İbn Haldûn. Târihu İbn Haldûn. 8 cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2001.
• İbn Hazm. el-Fasl fi’l-milel ve’l-ehvâ ve’n-nihal. thk. Muhammed İbrahim Nasr - Abdurrahman Umeyre. 5 cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîl, ts.
• İbn Kayyim el-Cevziyye. Muhtasaru’s-sevâik’l-mursele alâ’l-cehmiyye ve’l-muattala. thk. Hasan b. Abdurrahmân el-Alavî. b.y: y.y., ts.
• İbn Murtazâ. Tabakatu’l Mu‘tezile. thk. Susanna Diwald-Wizer. 2. Basım, Beyrut: y.y., 1407/1987.
• İbn Nedim, el-Fihrist, thk. Şeyh İbrahim Ramazan. Beyrut: Daru’l Maʿrife, 1417/1997.
• İzmirli İsmail Hakkı. Yeni İlmi Kelâm. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2013.
• Kādî Abdulcebbâr, Faẕlu’l-iʿtizâl ve tabaḳâtu’l-Muʿtezile, thk. Fuâd Seyyid. Tunus: Dâru’t-Tunisiyye, 1393/1974.
• Kādî Abdülcebbâr. Şerhu Usûli’l-hamse. thk. Abdulkerîm Osmân- Mektebetu Vehîbe. b.y: y.y., 1416/1996.
• Kaplan, Muhammed Ragıp. Erken Dönem Mu̒tezili Düşüncenin Teşekkül Süreci (H.144-80). İstanbul: Kutlu Yayınevi, 2021.
• Karadaş, Cağfer. “Mu’tezile Kelâm Okulunun Oluşum ve Gelişim Süreci”. Marife 3/3 (Kış 2003), 7-26.
• Malatî, et-Tenbih ve’r-redd alâ ehli’l-ehvâ ve’l-bi‘da, thk. Muhammed Zinhum Muhammed Azb. Kâhire: Mektebetu’l-Medbulî, 1413/1993.
• Mes‘ûdî. Murûcu’z-zeheb ve meâdinu’l-cevher. nşr. Kemal Hasan Merî. Beyrut: Mektebetu’l ʿAsriyye, 1425/2005.
• Neşşâr, Alî Sâmî. Neş’etu’l-fikri’l-felsefî fi’l-İslâm. Kâhire: Dâru’l Meʿarif, 1996.
• Özervarlı, M. Sait. Kelâm’da Yenilik Arayışları. İstanbul: İsam Yayınları, 2008.
• Öztürk, Resul. “İslâm Düşüncesinde Kaderci Anlayışın Sosyal ve Kültürel Temelleri”. Kelâm Araştırmaları Dergisi 9/1 (2011), 127-156.
• Sezgin, Fuad. Târihu't-türasi'I-arabî. çev. Mahmud Fehmî Hicâzî. 4 cilt. b.y: İdâretu’s-Sekâfeti evin’-Neşri bi’l-Câmia, 1411/1991.
• Sinanoğlu, Abdulhamit. İslâm Düşüncesinin İki Kurucu Önderi İmam Ebû Hanife ve Vâsıl b. Atâ. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2012.
• Subhî, Ahmed Mahmud. Fî İlmi’l-Kelâm: I-Mu’tezile. Beyrût: Dâru’n-Nehdati’l-Arabiyye, 1405/1985.
• Şehristânî. el-Milel ve’n-Nihal. thk. Emîr Ali Mehnâ-Alî Hasan Fâûr. 2 cilt. Beyrut: Dâru’l-Meʿârif, 1414/1993.
• Şevâşî, Süleymân. Vâsıl. b. Atâ ve ârâuhu’l-Kelâmiyye. b.y.: ed-Dâru’l-Arabiyyeti lil-Kitâb, 1993.
• Türcan, Galip. “Mu̒tezile’nin Ortaya Çıkışı Bağlamında Dinî ve Sosyo-Kültürel Çevre". SDÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/42 (2019), 43-74.
• Watt, W. Montgomery. İslâm Düşüncesinin Teşekkül Devri. çev. Ethem Ruhi Fığlalı. Ankara: Sarkaç Yayınları, 2010.
• Yazoğlu, Ruhattin. “Antropomorfizm ve Hıristiyanlık”. Ekev Akademi Dergisi ½ (Mayıs 1998), 259-273.
• Yiğit, İsmail. “Mevâlî”. Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/424-426. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Zehebî. Mîzânu’l-iʿtidâl fî naḳdi’r-ricâl. thk. Alî Muhammed Muavved - Âdil Ahmet Abdu’l-Mevcûd - Abdu’l-Fettâh Ebû Sinne. 8 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1416/1995.