Translation Methods and Practices in the Works on Political Thought Translated into Ottoman Turkish

Year 2023, , 1 - 45, 30.06.2023

Özgür Kavak

https://doi.org/10.15370/maruifd.1289921

Abstract

The issue of how the legacy of Islamic political thought was evaluated by Ottoman political thinkers is important for understanding how the Ottomans established contact with the scholar and intellectual accumulation that preceded them. Focusing on translations as one of the constitutive elements of Ottoman political thought, this study examines around 170 texts translated from Arabic and Persian in the field of political thought in the Ottoman Empire between the 14th and 18th centuries and focuses on the translation methods used by the translators who translated the works of Islamic political thought written in these two languages into Ottoman Turkish and what kind of changes they made while transferring the source text into Turkish. In this way, it is attempted to determine after which steps the translated works, which were one of the ways of producing political thought in the Ottoman Empire, were presented to the Ottoman agenda and what kind of contributions these works contain in terms of Ottoman political thought.
This article, which limits itself to the texts of disciplines such as âdâb (siyasatnâme-nasihatnâme), philosophy-ethics, fiqh, hadith, and Sufism, first analyzes the information provided by a limited number of translators describing the translation procedure. Subsequently, the translated texts are compared with the source texts, and the translation methods of the translators are categorized under the headings of “literal translations”, “free translations”, “compilation type translations” and “partial/selected translations”. The literal translation method is a method that mostly manifests itself in early translations and involves a very limited contribution of the translator. Free translations are a more widespread type of translation that spans all periods. Numerous examples show that Ottoman translators considered it sufficient to provide the meāl-i munīf of the texts as an extension of the practical benefit they expected from the book they were translating. The compilation type of translations, on the other hand, is characterized by the selection and translation of hadiths related to certain topics (such as imâma, obedience, jihad, justice, etc.). This can also be seen in the compilations of political advice works made from different political books written in Arabic and Persian. “Partial/selected translations”, on the other hand, do not deal with work from beginning to end but translate a certain part of it in full. This method, which was frequently used by Ottoman translators, takes shape as an extension of the idea of “extending the benefit to everyone”, which was one of the primary purposes of translating works. In this method, the translators omitted the parts that they considered useless or unnecessary, and limited themselves to translating the parts that would be of direct use to the addressee audience. Finally, some texts that present themselves as “original” without mentioning their relationship with “the source text” have been identified and these have been handled under the concept of "implicit translation".
The second part of the article focuses on how translators take initiative in translation. In this part, the subject is examined under the following headings: “Interventions that improve or reduce and clean the text”, “writing a separate introduction and conclusion to the translation, not translating the introduction of the author of the source text”, “adding depth to the language and subject matter”, “Domesticating (Hanafization and Ottomanization) of the text”, “correction of the source text, criticism or justification of its claims”, and “giving the translation an original name that often includes a reference to the source text”. Subsequently, the subjection of translated texts to interlingual translation is discussed.

Keywords

Islamic political thought, Ottoman political thought, Ottoman translation movements,, Translation studies

Project Number

220K320

Osmanlı Türkçesine Tercüme Edilen Siyaset Düşüncesi Eserlerinin Tercüme Usul ve Tasarrufları

Abstract

İslâm siyaset düşüncesi mirasının Osmanlı siyaset düşünürleri tarafından nasıl değerlendirildiği meselesi, Osmanlıların kendilerinden önceki ilmî ve fikrî birikimle nasıl irtibat kurduklarını anlamak açısından önemlidir. Osmanlı siyaset düşüncesinin kurucu unsurlarından olan tercümelere odaklanan bu çalışma, Osmanlı Devleti’nde 14-18. yy. arasında siyaset düşüncesi alanında Arapça ve Farsçadan tercüme edilen yaklaşık 170 civarında metni incelemekte olup, bu iki dilde kaleme alınan İslam siyaset düşüncesi eserlerini Osmanlı Türkçesine tercüme eden mütercimlerin hangi tercüme usullerine başvurdukları ve kaynak metni Türkçeye aktarırken ne türden tasarruflarda bulundukları meselesine odaklanmaktadır. Böylece Osmanlı Devleti’nde siyaset düşüncesini üretme yollarından biri olan tercüme eserlerin hangi ameliyelerden geçtikten sonra Osmanlı gündemine sunulduğu ve bu eserlerin Osmanlı siyaset düşüncesi özelinde ne türden katkılar içerdikleri belirlenmeye çalışılmaktadır.
Edeb/âdâb (siyasetnâme-nasihatnâme), felsefe-ahlâk, fıkıh, hadis ve tasavvuf gibi disiplinlerin siyasete müteallık konuları içeren metinleri ile kendisini sınırlayan bu makalede ilk olarak tercüme usulünü anlatan sınırlı sayıdaki mütercimin verdiği bilgiler incelenmiştir. Akabinde tercüme metinler, kaynak metinlerle mukayese edilmiş ve mütercimlerin tercüme usulleri ‘harfî tercümeler’, ‘serbest tercümeler’, ‘derleme türü tercümeler’ ve ‘kısmî/müntehap tercümeler’ başlıkları altında tasnif edilmiştir. Harfî tercüme usulü daha ziyade erken dönem tercümelerinde kendisini gösteren ve mütercimin sınırlı katkısını içeren bir usuldür. Serbest tercümeler, tüm zamanlara yayılmış olup daha yaygın bir tercüme türünü teşkil eder. Osmanlı mütercimlerinin tercüme ettikleri kitaptan bekledikleri pratik faydanın uzantısı olarak metinlerin meâl-i münîflerini vermeyi yeterli gördüklerini gösteren çok sayıda örnek bulunmaktadır. İstihrâc/Derleme türü tercümeler ise daha ziyade belli konularla (devlet başkanlığı, itaat, cihad, adalet vb.) ilgili hadislerin seçilmesi ve tercüme edilmesi örneğinde ortaya çıkar. Yine bu husus Arapça ve Farsça yazılmış farklı siyaset kitaplarından yapılan siyasi nasihatnâme eserleri derlemelerinde de gözükür. ‘Kısmî/Müntehap tercümeler’ ise bir eseri baştan sona ele almayıp belli bir kısmını tam olarak tercüme etmek şeklinde kendisini gösterir. Osmanlı mütercimleri tarafından sıklıkla kullanılan bu usul de eser tercüme amaçlarının başında gelen ‘faydayı herkese teşmil etmek’ düşüncesinin bir uzantısı olarak şekil alır. Bu usulde mütercimler faydasız yahut gereksiz olduğunu düşündükleri kısımları çıkartmakta, doğrudan muhatap kitlenin işine yarayacak kısımların tercümesiyle iktifa etmektedirler. Son olarak kaynak metinle ilişkisinden hiç bahsetmeksizin kendisini telif olarak takdim eden bazı metinler ‘örtük tercüme’ kavramı altında ele alınmıştır.
Makalenin ikinci kısmı mütercimlerin tercüme tasarrufları meselesine odaklanır. Bu kısımda konu ‘metni geliştiren yahut eksiltip ayıklayan müdahaleler’, ‘tercümeye müstakil bir mukaddime ve hatime yazmak, kaynak metin müellifinin mukaddimesini tercüme etmemek’, ‘dile ve mevzuya derinlik kazandırmak’, ‘metni yerlileştirmek (Hanefîleştirmek ve Osmanlılaştırmak)’, ‘kaynak metnin tashihi, iddialarının tenkit edilmesi yahut temellendirilmesi’, ‘tercümeye çoğunlukla kaynak metne nazire/gönderme içeren özgün bir isim vermek’ gibi başlıklar altında incelenmiştir. Akabinde tercüme telhis ve uyarlamaları bir başka ifade ile tercüme metinlerin diliçi çeviriye tabi tutulması meselesi ele alınmıştır.

Keywords

İslam siyaset düşüncesi., Osmanlı siyaset düşüncesi., Osmanlı tercüme hareketleri., Çeviribilim.

Supporting Institution

TÜBİTAK

Project Number

220K320

Thanks

 Bu çalışma, TÜBİTAK tarafından desteklenen ve yürütücülüğünü yaptığım "Tercüme Eserlerin Osmanlı Klasik Siyaset Düşüncesindeki Rolü: Mukayeseli Bir İçerik Analizi" başlıklı 220K320 numaralı proje kapmasında hazırlanmıştır. Desteği için TÜBİTAK'a teşekkür ederim. Bu vesileyle proje bursiyeri kıymetli talebem ve meslektaşım Müddessir Demir’e özellikle kaynak temini konusundaki yardımları için minnettarım.

References

• Abdülazîz b. Hoca Sa‘deddîn. Terceme-i Miftâhu's-Sa'âde fî Kavâidi's-Siyâseti ve's-Siyâde. İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Ktp. 00018.
• Ahmed b. Halîl. Tercüme-i Nasîhatu’l-Mülûk. Manisa: Manisa İl Halk Ktp. 5082.
• Ahmed b. Mahmud. ‘Ikdü'l-Cedîd Tercüme-i ‘Ikdü'l-Ferîd. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Ktp. 4514.
• Ahmed Hamdi Yenişehrî. Tuhfetü’l-Guzât. İstanbul: Millet Ktp, AE Şeriyye 506.
• Alâyî b. Muhibbî eş-Şirâzî eş-Şerîf. Düstûru’l-Vüzerâ. İstanbul: Süleymaniye Ktp., Hekimoğlu 788.
• Ali b. Bâlî. Tercüme-i Nisâbü’l-İhtisâb. İstanbul: Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa 722.
• Anonim. Misbâhu’l-Hidâye fî Tarîki’l-İmâme. Bodleian, MS. 579.
• Âşık Çelebi. Mi‘râcü’l-Eyâle ve Minhâcü’l-Adâle: Âşık Çelebî'nin Siyâsetnâmesi (haz. M. Usame Onuş, Abdurrahman Bulut, Ahmet Çelik). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2018.
• Atalık, Yalçın. “Tevkî‘î Süleyman Feyzi Paşa.” Uluslararası Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Çorum Sempozyumu. (Çorum: Çorum Belediyesi, 2008): 297-310.
• Atâyî, Nev’îzâde. Hadâi’ku’l-Hakâ’ik fî Tekmileti’ş-Şakâ’ik. (haz. Suat Donuk). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2017.
• Aydüz, Salim. "Lale Devri'nde Yapılan İlmî faaliyetler." Dîvân: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 2/3 (1997): 143-170.
• Ayıntâbî, Mehmed Münîb. Terceme-i Şerh-i Siyeri’l-Kebîr. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1241.
• Aykut, Nezihi. "Hasanbeyzâde Ahmed Paşa." TDV İslâm Ansiklopedisi. (Erişim Şubat 21, 2023).
• Azmî Pîr Mehmed. Enîsü’l-‘Ârifîn, Ahlâk-ı Muhsinî Tercümesi (haz. Fatih Koyuncu). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019.
• Bağdatlı İsmail Paşa. Hediyyetü’l-Ârifin Esmâü’l-Müellifîn ve Âsârü’l-Musannifîn. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı, 1951.
• Bâli Zihnî Çelebî. Gencine-i Sa‘âdet. İstanbul: Nuruosmaniye, 3890.
• Belirsiz. [Ahlâk-ı Muhsinî'den Bir Bahsin Tercümesi]. İstanbul: Millet Ktp., Ali Emiri Şeriyye 1028.
• Belirsiz. Terceme-i Seyfü'l-Himme. Balıkesir İl Halk Kütüphanesi, nr. 1025.
• Bilgin, A. Azmi. “Giriş.” Kâsım Ankarî, Enîsü’l-Celîs. (ed. A. Azmi Bilgin) İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları, 2009.
• Birgivî, Muhammed. Nizâm-ı Cedîd Risalesi, [el-]Kavlü’s-sedîd fî usûli[’n-] nizâmi’l-cedîd. (haz. Özgür Kavak). İstanbul: Klasik, 2022.
• Bosnevî, Abdullah. [Tercüme-i Neş’etü’l-Mülûk]. İstanbul: Millet Ktp., Ali Emiri Şeriyye 1104.
• Bosnevî, Muhammed b. Mûsâ. Terceme-i el-Cevâhirü’l-Mudıyye. İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Ktp., Türkçe Yazmalar 2741.
• Bursalı Mehmet Tahir. Osmanlı Müellifleri. İstanbul: Matba‘a-i Âmire, 1333.
• Bülbül, Tuncay. "Câmi'ü'l-Hikâyât ve Lâmi'ü'r-Rivâyât/ Cevâmi'ü'l-Hikâyât ve Levâmi'ü'r-Rivâyât Tercümesi."Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü. http://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/cami-u-l-hikayat-ve-lami-u-r-rivayat. (Erişim Temmuz 06, 2022).
• Ceyhan, Adem. "19. Asırda Bir Müderris, Müftü, Mütercim ve Şair: Manisalı Ahmed Esad Efendi." Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları Dergisi [Journal of Old Turkish Literature Researches] 5/1 (Nisan 2022): 27-55.
• Dâye, Necmeddin - Karahisari, Kasım b. Mahmud. Sufi Diliyle Siyaset İrşadü’l-Mürid ile’l-Murad fi Tercemeti Mirsadü’l-İbad: [mukaddime, beşinci bölüm, hatime]. (haz. Özgür Kavak). İstanbul: Klasik, 2010.
• Dâye, Necmeddîn. Mirsâdü’l-İbâd (haz. Muhammed Emîn Riyâhî). Tahran: Şirket-i İntişârât-ı İlmî ve Ferhengî.
• Demircioğlu, Cemal. “El-Cahız’dan Manastırlı Memet Rıfat’a: Arap Çeviri Kuramcıları ile Osmanlı Mütercimleri Arasındaki Bağlantılar.” Turkish Studies, 8/13 (2013): 739-759.
• Dinç, Ömer –Öztürk, Yunus. “Son Dönem Osmanlı Devlet Adamlarından Süleyman Feyzî Paşa’nın “Tefsîru Kavlihî Teâlâ fe in Lem Ya ‘Tezilûkum” Adlı Risalesinin Tahkikli Neşri.” Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 42 (2017): 227-248.
• Ebu’l-Fazl Mustafa. [Tercüme-i Hikâye-i Hazreti ‘Ömer/Risâle- Tuhfe-i Mebniyye ‘alâ Hikâye-i Hazreti ‘Ömer]. İstanbul: Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Hazine, 390.
• Ebü’l-Fazl Mehmed b. İdris. Tercüme-i Ahlâk-ı Muhsinî. İstanbul: Süleymaniye Ktp., Ayasofya 2828.
• Ebü’l-Fazl Münşî eş-Şirâzî. Düstûru’s-Saltana. Bibliothèque Nationale de France, Département des Manuscrits, Persan, 135.
• Gazzâlî, Ebu Hâmid. et-Tibrü’l-Mesbûk fî Nasîhati’l-Mülûk. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1988.
• Gökyay, Orhan Şâik. “Kenzü’l-küberâ ve Mahakkü’l-ulemâ.” Çevren, 4/9 (Mart 1976): 37-51.
• Hasanbeyzâde Ahmed. Usûlü'l-Hikem fî Nizâmi'l-‘Âlem. İstanbul Belediyesi Atatürk Kitaplığı, nr. O. 49.
• Hatîb. Tercüme-i Nasîhatü’l-Mülûk. İstanbul: Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi 1951.
• Hüseynî, Seyyid Mehmed b. Şeyh İbrâhîm. Zuhrü’l-Mücâhidîn fî Âdâbi Cihâdi’d-Dîn. İstanbul: Süleymaniye Ktp. Lala İsmail 61.
• İbnü’l-Kadrî. Risâle fî Âdâbi'l-Mülûk ve Nesâyihi's-Selâtîn. İstanbul: Süleymaniye Ktp., Ayasofya 02841-001.
• İbnü’ş-Şeyh Ali, Muhammed el-Hamidî. Keşfü’l-Estâr an Sırrı’l-Esrâr. İstanbul Üniversitesi, Nadir Eserler, 6958.
• İnan, Göker. “Giriş.” Muallimzâde Ahmed Edhemî. Tercüme-i Nasîhatü’l-Mülûk, Gazzâlî’nin Siyasetnâmesinin Osmanlı Dönemi Tercümesi, 9-34. (ed. Özgür Kavak). İstanbul: Klasik, 2022.
• Kâni’î, Hasan Alî b. Hasan. Ahlâk-ı Kâni‘î. Saraybosna: Gazi Hüsrev Bey, R-5336.
• Kara, Mustafa. "Abdullah Bosnevî." TDV İslâm Ansiklopedisi. (Erişim Nisan, 24, 2023).
• Kâtib Çelebi. Keşfü’z-Zünun an Esâmi’l-Kütüb ve’l-Fünûn (haz. M. Şerefettin Yaltkaya, Kilisli Rifat Bilge). Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı, 1971.
• Kavak, Özgür. “Giriş: Siyasete Tasavvufî Yorum.” Necmeddin-i Dâye - Karahisârî, Kasım b. Mahmud, Sufi Diliyle Siyaset İrşadü’l-Mürid ile’l-Murad fi Tercemeti Mirsadü’l-İbad: [mukaddime, beşinci bölüm, hatime]. (ed. Özgür Kavak) İstanbul: Klasik, 2019.
• Kavak, Özgür. “İslâm Siyaset Düşüncesi Kaynağı Olarak Fürû-ı Fıkıh Kitapları.” İslam Siyaset Düşüncesine Giriş. 265-267. (ed. Özgür Kavak - Lütfi Sunar). Ankara - İstanbul: İLEM, 2018.
• Kavak, Özgür. “Nizâm-ı Cedîdin Dinî Meşruiyetini Sağlamak: [el-]Kavlü’s-Sedîd fî Usûli’[n-]Nizâmi’l-Cedîd”. Muhammed Birgivî. Nizâm-ı Cedîd Risalesi, [el-]Kavlü’s-sedîd fî usûli[’n-] nizâmi’l-cedîd. 7-40. (ed. Özgür Kavak). İstanbul: Klasik, 2022.
• Kavak, Özgür. “Rûmîyâne Libâs-ile Pîrâste ve Türkî Etvâr-ile Ârâste: Siyaset Düşüncesi Eserlerinin Osmanlı Türkçesine Tercüme Sebepleri Üzerine Bazı Tespitler.” İslam Tetkikleri Dergisi 13, no. 1 (Apr. 2023): 423-463.
• Kavak, Özgür. Siyasi Nasihatnâme. İstanbul: Klasik, 2011.
• Kavak, Özgür. Tercüme Eserlerin Osmanlı Klasik Siyaset Düşüncesindeki Rolü: Mukayeseli Bir İçerik Analizi. Ankara: TÜBİTAK, Temmuz 2022.
• Kazasker Vüsûlî Mehmed Çelebi. Şem‘-i Hidâyet. İstanbul: Süleymaniye Ktp., Reîsülküttâb Mustafa Efendi 772.
• Kazvînî, Ebu Bekir. Müfîdü’l-Ulûm ve Mübîdü’l-Hümûm. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1405/1985.
• Kehhâle, Ömer Rızâ. Mu‘cemü’l-Mü’ellifîn: Terâcimü Musannifi’l-Kütübi’l-ʿArabiyye. Beyrut: Mektebetü Mesnâ, ts.
• Kemalpaşazâde. Nesâyih. İstanbul: Süleymaniye Ktp., Esad Efendi 1781.
• Kethudâ Mustafa Efendi. Nûru’l-Hüdâ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 2593.
• Kudsî, Musa. [İstanbul’un Mahfûz Olduğu Hakkında Risâle]. İstanbul: Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi 4897.
• Le’âlî Mehmed. Sülûku’l-Mülûk. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Şehid Ali Paşa, 1485.
• Lutfi Paşa. Halâsü’’l-Ümme fî Ma‘rifeti’l-E’imme. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, 2877.
• Luvis Şeyho. Makâlât Felsefiyye li-Meşâhiri Felâsifeti’l-Arab Müslimin ve Nasara. Kahire: Dârü'l-Arab, 1985.
• Mahmûd b. İsmâil el-Hayrbeytî. Adalet Gerdanlığı Sultan, Kadı ve Emirlere Nasihatler. çev. Müddessir Demir-Ümit Döngel. İstanbul: Klasik, 2022.
• Mehmed Ataullâh Efendi, Müderriszâde. Terceme-i Kitâbü’l-Harâc. İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, TY04652.
• Mehmed b. Mehmed, Rodosîzâde. Terceme-i Kitâbü’l-Harâc li-Ebî Yûsuf. İstanbul: Süleymaniye Ktp., Esad Efendi 571), 167.
• Mehmed Selim Efendi. Tercüme-i [Şerh-i] Mektûb-ı Tâhir b. Hüseyin. İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, TY1701.
• Mustafa Âlî. Mehâsinü’l-Edeb. (Yeniden düzenleyen: Mustafa İzzet). University of Michigan, Isl. Ms. 396.
• Mustafa Âlî. Mehâsinü’l-Edeb. İstanbul: Nuruosmaniye, 3668.
• Münâvî, Muhammed Abdürraûf. el-Cevâhirü’l-Mudıyye fî Beyâni’l-Âdabi’s-Sultâniyye. (haz. Abdullah b. İbrahim b. Abdullah en-Nâsır). Riyâd: Câmiatü Melik Suûd, 1434/2013.
• Mütercim Âsım Efendi. Kamus Tercümesi, (el-Okyanusü'l-Basit fî Tercemeti Kamûsi’l-Muhît. İstanbul: Matbaa-i Bahriye, 1304.
• Nevşehrî, Süleyman b. Hasan. Tuhfe-i Haseniyye Şerh-i Risâletü’l-‘Adudiyye. İstanbul: Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi 1797.
• Okumuş, Ahmet. “İslam Siyaset Düşüncesinde Siyasal Nerede Aranmalı?” İslam Siyaset Düşüncesi, Adil Devlet, Erdemli Şehir, Mükellef İnsan (ed. Lütfi Sunar – Özgür Kavak). İstanbul: İLEM, 2018, 361-383.
• Özcan, Abdülkadir. "Osmanzâde Ahmed Tâib." TDV İslâm Ansiklopedisi. (Erişim: Şubat 21, 2023).
• Paker, Saliha. “Tercüme ve Nazire olarak Çeviri: Kültüre Bağlı Kavramlar.” Journal of Turkish Studies / Türklük Bilgisi Araştırmaları (Cem Dilçin Armağanı), 33/2 (2009): 89-110.
• Paker, Saliha. “Tercüme, Telif ve Özgünlük Meselesi.” Eski Türk Edebiyatı Çalışmaları IX Metnin Halleri: Osmanlı’da Telif, Tercüme ve Şerh. (ed. Hatice Aynur). İstanbul: Klasik Yayınları, 2014.
• Rıdvan bin Abdülmennan. Tercüme-i Ahlâk-ı Muhsinî. Tokat: Tokat İl Halk Ktp., nr. 40.
• Rindî. Hacı Mustafa. Kitâb-ı Firâset ü Kiyâsetnâme. İstanbul: Nuruosmaniye 3698.
• Sinâmî, Ömer b. Muhammed. Nisâbü’l-İhtisâb. Mekke: Mektebetü’t-tâlibi’l-câmi‘î, 1406/1986.
• Süleyman Feyzî (İzmîrî). Hüsnü’s-Sülûk fî Şâni’l-Mülûk. İstanbul: Nadir Eserler Ktp., 7341.
• Şeyhoğlu, Sadreddin Mustafa. Kenzü’l-Küberâ ve Mehekkü’l-Ulemâ: İnceleme, Metin, İndeks. haz. Kemal Yavuz Ankara: Atatürk Kültür Merkezi, 1991.
• Tâib, Osmanzâde Ahmed. Hulâsatü Mehâsini’l-Edeb. İstanbul: Süleymaniye Ktp., Hüsrev Paşa 933.
• Toska, Zehra. “Dönemini Yansıtan Bir Eser: Kenzü’l-küberâ.” Sultan Yıldırım Bayezid Han ve Dönemi. (ed. Sadettin Eğri) Bursa: Gaye Kitabevi, 2013.
• Toska, Zehra. “İleriye Yönelik Araştırmalarla İlgili Olarak Eski Türk Edebiyatı Sahasında Yazılmış Olan Tercüme Metinleri Değerlendirmelerde İzlenecek Yöntem/ler Ne Olmalıdır?” Journal of Turkish Studies / Türklük Bilgisi Araştırmaları Dergisi, 14 (2000): 291-306.
• Tûfî. Tercüme-i Sükkerdân-ı-Sultân. İstanbul: Nuruosmaniye, 3940.
• Üsküdarî, Şâmî. Siyâsetü’l-Mülûk/Tercüme-i Nasîhatnâme. İstanbul: Süleymaniye Ktp., Reisülküttâb 560.
• Varlık, Mustafa Çetin. “Şeyh-Oğlu’nun Kenzü’l-Küberâ ve Mehakku’l-ulemâ Adlı Tercüme Eseri.” I. Milletlerarası Türkoloji Kongresi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türkiyat Enstitüsü, 1979.
• Venuti, Lawrence. The Translator's Invisibility: A History of Translation. London-New York: Routledge, 1995.
• Yazar, Sadık. "Bakir Bir Araştırma Sahası Olarak Osmanlı Tercüme Geleneği". Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 60 / 1 (Haziran 2020): 153-178.
• Yazar, Sadık. “Anadolu Sahası Klâsik Türk Edebiyatında Tercüme ve Şerh Geleneği.” Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2011.
• Yazar, Sadık. “Nergisî (ö. 1044/1636) ve İshak Hocası Ahmed Efendi (ö. 1120/1708) Örnekleminde Osmanlı’da Tercüme Nazariyesi.” Fuat Sezgin Anısına-Bilim Tarihine Yeni Bakışlar. (ed. M. Kaçar, Ö. Bozkurt). Mardin: Mardin Artuklu Üniversitesi Yayınları, 2019, 245-261.
• Yazar, Sadık. “Osmanlı Telif Geleneğinde Diliçi Çevirinin Sınırları.” Teoriden Pratiğe Türk Edebiyatında Diliçi Çeviri. (ed. Mücahit Kaçar, Sadık Yazar). İstanbul: Ketebe, 2022.
• Yazar, Sadık. Gırnati Seyahatnamesi’nin XVI. Yüzyılda Yapılmış Bir Tercümesi = Tercüme-i Tuhfetü’l-Elbab ve Nuhbetü’l-A’cab. İstanbul: Okur Akademi, 2012.
• Yılmaz, Coşkun. “Siyâsetnâme (Osmanlı Dönemi).” TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/siyasetname#2-osmanli-donemi (Erişim: 07.06.2023).
• Yılmaz, Hüseyin. Caliphate Redefined: The Mystical Turn in Ottoman Political Thought. Princeton-New Jersey: Princeton University Press, 2018.