Duafâ Literatüründe Yeni Bir Dönemin Başlangıcı: Ukaylî (ö. 322/934) ve Kitâbü’d-Duafâ’sı

Year 2013, Issue: 44, 19 - 38, 07.03.2014

MUSTAFA Karagözoğlu

Abstract

Öz: Bu makale, zayıf râvîleri incelemek üzere yazılmış duafâ eserlerinden Ebû Cafer el-Ukaylî’nin
(ö. 322/934) Kitâbü’d-Duafâ’sını incelemektedir. Adı geçen eser, şu dört özelliğiyle duafâ literatürünün
tarihsel gelişiminde yeni bir safhanın başlangıcına işaret etmektedir. Kitâbü’d-Duafâ ile
birlikte, bir duafâ eserinin ihtiva ettiği râvî sayısı, önceki örneklere nisbetle belirgin biçimde artmıştır.
İkinci olarak, râvîler cerh-tadil lafızları yerine birkaç cümleyi bulan gerekçeli izahlarla tenkit
edilirken, onların cerhine sebep olan hatalı rivayetlerinden örnekler sunulmuştur. Üçüncü
olarak Ukaylî, ilk duafâ müelliflerinin çoğunun aksine, kendisinden önceki münekkitlerin görüşlerine
sıkça atıf yapmıştır. Son olarak Kitâbü’d-Duafâ, hadis tenkidinin meşruiyetini temellendiren
ve tarihçesini ele alan bir mukaddime bölümüyle öne çıkmıştır. Bu özellikler İbn Hibban’ın (ö.
354/965) Kitâbü’l-Mecrûhîn’i ile İbn Adî’nin (ö. 365/976) el-Kâmil’inde de –bazen çok daha gelişmiş
şekilde- bulunsa da, Ukaylî’nin eseri bunlar arasında kronolojik olarak en erken tarihli çalışma
olması sebebiyle duafâ literatüründe yeni bir dönemin habercisi sayılmalıdır.
Anahtar Kelimeler: Ukaylî, duafâ, Kitâbü’d-Duafâ, hadis tenkidi, zayıf râvî.
The Beginning of a New Era in the Duafā Literature: ʻUqaylī’s (d. 322/934) Kitāb al-Duʻafā
Abstract: This article explores the significance of Abū Jaʻfar al-ʻUqaylī’s (d. 322/934) Kitāb al-
Duʻafā on the weak transmitters of hadith. Its significance lies in its status as the marker of a new
era in the historical development of the duafā literature for the following reasons. Firstly, with
Kitāb al-Duʻafā, the number of narrators included in a duafā work increased considerably, compared
to previous representatives of the literature. Secondly, the book criticizes narrators with
explanatory remarks that consist of a few sentences rather than simply with specific terms of jarh
and taʻdil, as well as with examples from narrators’ mistaken ahadith that led to their impugnment.
Thirdly, unlike the early duafā authors, ʻUqaylī also frequently referred to former hadith
critics’ opinions. Last but not least, Kitāb al-Duʻafā is distinguished with a prologue that establishes
the legitimacy of hadith criticism and examines its history. The paper argues that although
the same features are also found –often in a more sophisticated manner- in Ibn Hibban’s (d.
354/965) Kitāb al-Majrūhīn and Ibn ʻAdī’s (d. 365/976) al-Kāmil, ʻUqaylī’s Kitāb al-Duʻafā should
be regarded as the precursor of a new phase in the duafā literature, due to its chronological precedence.
Keywords: ʻUqaylī, duafā, Kitāb al-Duʻafā, weak transmitter, hadith criticism.

Keywords

Ukaylî, duafâ, Kitâbü’d-Duafâ, hadis tenkidi, zayıf râvî.

References

• Babanzâde, Bağdatlı İsmail Paşa, Hediyyetü’l-ârifîn: Esmâü’l-müellifîn ve âsâru’lmusannifîn, I-II, Ankara 1951.
• Buhârî, Muhammed b. İsmail, Kitâbü’d-Duafâi’s-sağîr (Nesaî’nin Kitâbü’d-Duafâ ve’lmetrûkîn’i ile birlikte), (thk. Mahmud İbrahim Zâyed), Beyrut 1986/1406. a.mlf., Kitâbü’t-Tarihi’l-kebîr, I-XII, Beyrut ts.
• Coşkun, Şule, Ukaylî’nin Kitâbü’d-Du ʻafâi’l-Kebîr’i ve Cerh-Taʻdîl Metodu (yayımlanmamış yüksek lisans tezi), Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa 200 el-Cüzcânî, Ebû İshak İbrahim b. Yakub, Ahvâlü’r-ricâl (thk. Subhi el-Bedrî esSâmerrâî), Beyrut 1985/1405.
• Eren, Mehmet, Hadis İlminde Rical Bilgisi ve Kaynakları, İstanbul 2012. el-Fâsî, Takiyüddin Muhammed b. Ahmed el-Hasenî el-Mekkî, elʻIkdü’s-semîn fî tarihi’l-beledi’l-emîn (thk. Fuad Seyyid), I-VIII, Kahire 1381/1962.
• Hâkim en-Neysâbûrî, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdullah, Ma‘rifetü ulûmi’l-hadis ve kemiyyetü ecnâsihâ (thk. Ahmed b. Fâris es-Sellûm), Beyrut 2003/1424.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Ali b. Sâbit, el-Câmi‘ li-ahlâki’r-râvî ve âdâbi’ssâmi‘, Beyrut 1424/2003.
• İbn Abdilber, Ebû Ömer Yusuf b. Abdilber el-Endelüsî, el-İntikâ fî-fedâili’l-eimmeti’sselâseti’l-fukahâ (nşr. Abdülfettah Ebû Gudde), Beyrut 1997/1417.
• İbn Adî, Ebû Ahmed Abdullah b. Adî el-Cürcânî, el-Kâmil fî duafâi’r-ricâl (thk. Adil Ahmed Abdülmevcud ve Ali Muhammed Muavviz), I-IX, Beyrut 1997/1418. İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahman b. Muhammed b. İdris, Kitâbü’l-Cerh ve’t-ta ʻdîl, I-IX, Beyrut 1952/1371.
• İbn Hacer el-Askalânî, Şihabeddin Ebü’l-Fadl Ahmed b. Muhammed, el-Mu ʻcemü’lmüfehres: Tecrîdü esânîdi’l-kütübi’l-meşhûra ve’l-eczâi’l-mensûra (thk. Muhammed Şekkûr, Mahmud el-Hâcî), Beyrut 1998/1418.
• İbn Hayr, Ebû Bekir Muhammed b. Hayr b. Ömer el-İşbîlî, Fehresetü mâ ravâhu an şüyûhihî mine’d-devâvîne’l-musannefeti fî durûbi’l-ilmi ve envâi’l-maârif (nşr. Francisco Codera Zaidin ve Julian Ribera Tarrago), 2. baskı, Kahire 1963/1382.
• İbn Hibban, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibban el-Büstî, Kitâbü’l-Mecrûhîn mine’lmuhaddisîn (thk. Hamdi Abdülmecid es-Selefî), I-II, Riyad 2007/1428.
• İbnü’l-İmâd, Ebü’l-Felah Abdülhay b. Ahmed, Şezerâtü’z-zeheb fî ahbâri men zeheb, IVIII, Beyrut ts. İbnü’n-Nedim, Muhammed b. İshak, Kitâbü’l-Fihrist (thk. Rıza Teceddüd), Beyrut 19 Kehhâle, Ömer Rıza, Mu‘cemü’l-müellifîn: Terâcimü musannifî el-kütübi’l-arabiyye, IXV, Beyrut ts. el-Kettânî, Muhammed b. Cafer, Hadis Literatürü (trc. Yusuf Özbek), İstanbul 1994. el-Kevserî, Muhammed Zahid, Fıkhu ehli’l-Irak ve hadîsühüm (thk. Abdülfettah Ebû Gudde), Beyrut 1970/1390. el-Leknevî, Ebü’l-Hasenât Muhammed Abdülhay, er-Ref ʻ ve’t-tekmîl fi’l-cerh ve’t-taʻdîl (thk. Abdülfettah Ebû Gudde), 3. baskı, Beyrut 1987.
• Muhammed el-Habîb el-Hîle, et-Tarih ve’l-müerrihûn bi-Mekke mine’l-karni’s-sâlis elhicrî ile’l-karni’s-sâlise aşera, London 1994.
• Nûr Seyf, Ahmed Muhammed, “Duafâ ve Metrûkîn”, DİA, IX, 540. Özafşar, Mehmet Emin, “Ukaylî”, DİA, XLII, 59. Sa ʻdî el-Hâşimî, Ebû Zürʻa er-Râzî ve cühûdühû fi’s-sünneti’n-nebeviyye (mea tahkîki Kitâbihî ed-Duafâ ve ecvibetihî alâ es’ileti’l-Berzeî), I-III, Medine 1982/1402. es-Safedî, Selahaddin Halil b. Aybek, Kitâbü’l-Vâfî bi’l-vefeyât, I-XXX, 2. baskı, Wiesbaden 1981/1401.
• Sehâvî, Şemseddin Muhammed b. Abdurrahman, Fethu’l-muğîs: Şerhu Elfiyyeti’lhadis, I-III, Beyrut 1983. a.mlf., el-İ ʻlân bi’t-tevbîh li-men zemme’t-tarih, Beyrut 1983/1403.
• Sezgin, Fuat, Tarihu’t-turâsi’l-arabî (trc. Mahmud Fehmi Hicazî), I-IX, Riyad 1991/1411.
• Tekineş, Ayhan, “İlelü’l-Hadîs”, DİA, XXII, 85. el-Ukaylî, Ebû Cafer Muhammed b. Amr, Kitâbü’d-Duafâi’l-kebîr (thk. Abdülmu ʻti Emin Kal ʻacî), I-IV, Beyrut 1984/1404. a.mlf., Kitâbü’d-Duafâ (thk. Hamdi b. Abdülmecid b. İsmail es-Selefî), I-IV, Riyad 2000/1420. [makalede esas alınan neşir] a.mlf., Kitâbü’d-Duafâ (thk. Mâzin b. Muhammed es-Sirsâvî), I-VII, 2. baskı, Mısır 200 a.mlf., Kitâbü’d-Duafâ, Beyrut 2008.
• Yücel, Ahmet, Hadîs Istılahlarının Doğuşu ve Gelişimi, İstanbul 1996. ez-Zehebî, Şemseddin Muhammed b. Ahmed, Mîzânü’l-i ʻtidâl fî-nakdi’r-ricâl (thk. Ali Muhammed Muavviz - Adil Ahmed Abdülmevcud), I-VII, Beyrut 1995/1416. a.mlf., Siyeru a ʻlâmi’n-nübelâ (thk. Şuayb el-Arnavut vd.), I-XXVIII, 2. baskı, Beyrut 2008/1429. a.mlf., el-Muğnî fi’d-duafâ (thk. Nureddin Itr), I-II, Halep 1971.