Ems̱ile Şerhleri Örneğinde Sarf Kitaplarında Konu Sıralamasını Belirleyen Prensipler

Year 2024, Volume: 67 Issue: 67, 79 - 101, 30.12.2024

Ali Benli

https://doi.org/10.15370/maruifd.1560874

Abstract

İslamî ilimlerin farklı sahalarında klasik dönemde telif edilen şerh ve haşiyelerin ele aldıkları konulardan biri de açıkladıkları eserlerin iç düzeni, yani konuların yazılış sıralarıdır. Konuların takdim ve tehirine dair açıklamalar ve gerekçelendirmeler, özellikle ders kitabı olarak kullanılan kısa metinlerde konu sıralanışının gelişigüzel olmadığını ve birtakım prensipler çerçevesinde belirlendiğini göstermektedir. Bu makalede Osmanlı medreselerinde sarf ilmine başlangıç aşamasında okutulan Ems̱ile’nin şerhlerinde eserin iç sıralaması hakkındaki yapılan açıklama ve gerekçelendirmeler incelenmiştir. Bunların büyük kısmı tikel konulara dair yorumlardır ve bunlarda konuların sıralanmasına dair genel kurallara dolaylı olarak temas edilmiştir. Bu makalede bahsi geçen açıklamalardan hareketle, klasik bir sarf metninin kompozisyonunda sıralamayı belirleyen genel prensipler ortaya konulmaya çalışılmış ve bu çerçevede aslında kelam-felsefe geleneğindeki tartışmalara dayandığı tespit edilen bu prensiplerin klasik dönem telif anlayışına yansımaları değerlendirilmiştir. Belirlenen genel prensiplerin bazıları Ems̱ile’de verilen dil yapılarının anlamlarının varlık ve zaman gibi ontolojik gerçekliklerle ilişkisine dairdir. Ancak bunlar arasında sebep-sonuç ilişkisi, etkilenme bağlantısı, türeme alakası, yalın veya bileşik olma durumu, kullanım sıklığı, cümlede temel veya yardımcı öğe olarak bulunma vb. mantık ve dil ile ilgili yorum ve açıklamalar görmek de mümkündür. Bunların yanında ilâhî emre uygunluk gibi dînî referanslar da sıralamayı belirleyen kurallar arasında sayılmıştır. Farklı şerh yazarlarının bir konunun öncelenmesi veya geriye alınması hakkında birbirinden ayrı gerekçeler öne sürdüklerine rastlanabilmektedir. Bu da aslında bu tür görüşlerin genelde zorunlu değil, yoruma dayalı öznel akıl yürütmeler olduğunu ve şarihlerin şerh ettikleri metni kompozisyonu yönünden de savunmaya çalıştıklarını göstermektedir. Yine de özellikle başlangıç seviyesinde okutulan bir sarf kitabında konu sıralamasına dair yapılan tartışmaları okumak ve bunların düşünsel arkaplanını görebilmek hem Arapça öğretiminde konu sıralaması ve ders planlaması hem de klasik kitapların yazımı ve iç düzeni hakkındaki bilgimize farklı boyutlar katabilecektir.

Keywords

Arap dili, Arapça öğretimi, Klasik sarf kitapları, Metin kompozisyonu, Emsile.

Ethical Statement

Bu çalışma için etik kurul izni gerekmemektedir. Yaşayan hiçbir canlı (insan ve hayvan) üzerinde araştırma yapılmamıştır. Makale edebiyat ve dil sahasına aittir.

Supporting Institution

Çalışmada herhangi bir kurum ya da kuruluştan destek alınmamıştır.

Principles Determining the Sequence of Topics in Arabic Morphology/Sarf Literature -Kitāb al-Amthila’s Commentaries as Examples-

Abstract

In the classical period of Islamic scholarship, one of the key issues addressed in the commentaries (sharh) and glosses (hashiyah) across various disciplines was the internal structure of the texts being explained, specifically the sequencing of topics. The explanations and justifications concerning the arrangement of topics, particularly in concise works (mukhtasars) used as textbooks, demonstrate that the order of subjects was not random, but rather determined according to specific principles. This paper investigates the explanations and justifications regarding the internal structure of al-Amthila, a foundational text taught at the introductory level of Arabic morphology (sarf) in Ottoman madrasas, as presented in its commentaries. A significant portion of these discussions involves interpretations of particular issues, which indirectly touch upon general principles of topic arrangement. Based on these explanations, this paper identifies the overarching principles governing the composition of a classical sarf text and analyzes how these principles, which can be traced back to discussions in the kalam and philosophical traditions, are reflected in the classical approach to authorship and text organization.
In this context, it has been observed that the discussions on the priority/subsequence nature of existence, a topic explored in Islamic philosophy and theology, serve as a foundational reference for the commentators when establishing a theoretical framework for the concept of taqdīm-taḥīr (preference and postponement). These discussions draw upon five key elements: essence, causality, time, primacy, and order. Based on the commentaries that occasionally refer to these elements, the following principles regarding the internal ordering of topics within the text have been identified.
Fourteen core principles were identified in the al-Amthila commentaries. These principles address various linguistic and extra-linguistic factors, including existence versus non-existence, chronological order, derivational structures, the relationship between primary and secondary elements, the number of letters, semantic breadth, active versus passive structures, ease of articulation, cause-effect relationships, grammatical value, thematic scope, divine speech order, and script positioning. For example, structures indicating existence are presented before those indicating non-existence, while structures denoting earlier times are prioritized over those denoting later periods. Similarly, a root structure is discussed before the structures derived from it. These principles are crucial for language teaching and organizing textual content. The study also highlights the relationship between linguistic structures and external elements, with less complex structures (those with fewer letters) preceding more complex ones. Structures with narrower meanings are placed before those with broader meanings, and active structures (āmil) precede passive ones (ma‘mûl). Such principles bridge the internal logic of linguistic rules with knowledge of the external world, facilitating a clearer understanding of the texts.
The study further provides examples of how different commentators apply and interpret these principles. In some cases, a single text is justified by multiple principles, demonstrating that commentators can develop distinct perspectives on the same text. Linguistic principles such as derivation, frequency of use, and ease of pronunciation offer significant insights for language teaching, while extra-linguistic factors like existence, time, and scope provide additional reasoning for topic sequencing and prioritization. It can be observed that different commentators often present distinct reasons for advancing or postponing a particular topic. This indicates that such views are generally subjective interpretations rather than obligatory conclusions and that commentators are also attempting to defend the composition of the text they are annotating.
In conclusion, this study explores the principles used in preparing language teaching materials by examining the Al-Amthilah commentaries from the Ottoman period. These principles, drawn from the arrangement of linguistic topics and structures, offer valuable insights into the design of modern language teaching materials. By considering these principles during the content organization and prioritization process, language instruction can be enhanced, providing more effective and systematic teaching methods. Also reading the discussions on topic order, especially in an introductory sarf (morphology) book, and understanding the intellectual background behind them can provide us with new perspectives on both the sequencing of topics and lesson planning in Arabic teaching, as well as the writing and internal structure of classical works.

Keywords

The Arabic Language, Teaching Arabic, Classical ṣarf books, Text composition, al-Amthilah

References

• Abak, Bahattin. “Seyyid Ahmed b. Mustafa el-Le’âlî ve Şerhu’l-Emsile Adlı Eseri (İnceleme ve Tahkik)”. Yüksek Lisans Tezi, Erzincan Üniversitesi, Erzincan, 2018.
• Abdülvehhâb İbrahim. Tertîbu’l-mevzûʿâti’l-fıḳhiyye ve munâsebâtuhu fi’l-mezâhibi’l-erbaʿa. Mekke: Matbuât Câmi’ati Ümmi’l-Kurâ, 1988.
• Akgündüz, Said Nuri. Fıkıh Kitaplarının Tertibi Hanefi Fıkıh Şerhlerinde Ana Başlıklar Arası Münasebet. Ankara: İlahiyat Yayınları, 2023.
• Alak, Musa. “Sarf (Tasrîf) İlmi”, İslam Medeniyetinde Dil İlimleri Tarih ve Problemler içinde, ed. İsmail Güler, 111-213. İstanbul: İSAM Yayıncılık, 2015.
• Arslan, Hüseyin, Tülü, Ali ve Meydan, Ahmet. Emsile Şerhi. İstanbul: İSAR Yayınları, 2023.
• Benli, Ali. “Osmanlı Döneminde Arapça Öğretimine Başlangıç Kitabı Emsile’nin Serüveni”, Osmanlı’da Dil ve Edebiyat içinde, ed. Bayram Ali Kaya, Fatma Betül Aydın, 124-143. İstanbul: Mahya Yayıncılık, 2018.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf. Şerḥu’l-Mevâḳıf (nşr. Mahmûd Ömer ed-Dimyâtî). I-VIII, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1998.
• Derebaşı, Hatice. Edirneli Eskicizâde Ali Efendi’nin Şerhu’l-Emsile Adlı Eseri. Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul, 2019.
• Ems̱ile. İstanbul: Şirket-i Sahâfiyye-i Osmâniyye Matbaası, 1326.
• İbn Cinnî, Ebu’l-Feth Osman. el-Muḥteseb fî tebyîn vücûh şevâzzi’l-kırâ’â (thk. Ali en-Necdî Nâsıf, Abdülfettah Şelebî). el-Meclisü’l-A‘lâ li’ş-şu’ûni’l-İslamiyye: Kahire 1994.
• İbn Cinnî, Ebu’l-Feth Osman. el-Munsıf Şerḥu’t-Tasrîf (nşr. İbrahim Mustafa, Abdullah Emin). I-II, Kahire: Vizâratu’l-Ma‘ârifi’l-Umûmiyye, t.y.
• İbnü’l-Hâcib. Cemâleddin b. Osman, eş-Şâfiye fi’t-tasrîf (nşr. Hasan Ahmed Osman). Mekke: el-Mektebetu’l-Mekkiyye: 1995.
• Îcî, ʿAdudüddîn. el-Mevâḳıf fî ʿilmi’l-kelâm. Beyrut: Âlemu’l-Kütüb, 1. Basım, t.y.
• Gelenbevî, İsmail b. Mustafa. Risâletü’t-teḳaddüm, Konya Yazma Eserler Ktp. Bölge Yazma Eserler, no: 9536; vv. 30a-30b.
• Fazlıoğlu, Şükran. “Kevâkib-i Seb’a’ya Göre Osmanlı Medreselerinde Arap Dili ve Belagati Öğretimi”. Osmanlı’da Dil ve Edebiyat içinde, ed. Bayram Ali Kaya, Fatma Betül Aydın. 153-166. İstanbul: Mahya Yayıncılık, 2018.
• Filibeli Ahmed Halil Fevzî. Ḥâşiye-i Cedîde. I-II, İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1286.
• Herevî, Necmeddîn. el-Hâruniyye fi’t-taṣrîf. Süleymaniye Ktp. Laleli, no: 3061.
• Karsî, Davud b. Muhammed. Şerḥu’l-Ems̱ile. İstanbul, 1272.
• Kâtib Çelebi, Mustafa b. Abdullah. Keşfü’z-zunûn ‘an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn (tsh. M.[ehmet] Şerefettin Yaltkaya, Kilisli Rifat Bilge). I-IV, Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı, 1972.
• Kefevî, Muhammed b. Hâc Hamîd. Şerḥu’l-Ems̱ile. İstanbul, 1257.
• Kemalpaşazade, Şemseddin Ahmed, el-Felâḥ fî Şerḥi’l-Merâḥ. İstanbul: Matbaa-i Âmire: 1289.
• Kılıç, Hulusi. “İştikâk”, TDV İslam Ansiklopedisi, 23: 439.
• Melh, Hasan Hamîs. Nazariyyetu’l-asl ve’l-ferʿ fi’n-nahvi’l-ʿArabî. Amman: Dâru’ş-Şurûk, 2001.
• Meydânî, Abdülganî el-Guneymî. el-Lübâb fî Şerḥi’l-Kitâb (nşr. Saîd Bekdâş). Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslamiyye, 2014.
• Mütercim Âsım Efendi. Kâmûsu’l-Muhît Tercümesi (Yayına hazırlayanlar: Mustafa Koç, Eyüp Tanrıverdi). I-VI, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2013.
• Nebhân, Kemal Arafât. ʿAbkariyyetü’t-te’lîfi’l-ʿArabî: ʿAlâkâtu’n-nusûs ve’l-ittisâli’l-ʿilmî. Kuveyt: Vizâratu’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 2015.
• Surûrî, Muslihiddîn Mustafa. Şerḥu’l-Ems̱ile, Edirne: Selimiye Ktp. Selimiye Yazmalar, 145.
• Suyûtî, Celâlüddîn. el-Eşbâh ve’n-nezâir fi’n-nahv. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, t.y.
• Süheylî, Ebu’l-Kâsım Abdurrahman, Netâ’icü’l-fikr fi’n-naḥv (nşr. Adil Ahmed Abdülmevcûd, Ali Muhammed Muavvad). Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1992.
• Şemseddin Sami. Kâmûs-i Türkî (nşr. Ahmed Cevdet). İstanbul: İkdâm Matbaası, 1317.
• Teftâzânî, Sadeddîn b. Mes‘ûd. Şerḥu’l-ʿİzzî (nşr. Muhammed Câsim el-Muhammed). Dâru’l-Minhâc: Beyrut 2011.
• Tehânevî, Muhammed Ali. Keşşâfu ısṭılâḥâti’l-fünûn ve’l-ʿulûm. I-II, Beyrut: Mektebetu Lubnân Nâşirûn, 1996.
• Meydânî, Abdülganî. el-Lübâb fî Şerḥi’l-Kitâb (nşr. Saîd Bekdâş). Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslamiyye, 2014.
• Ya‘kûb, İmîl. el-Meʿâcimu’l-lugaviyyetu’l-ʿArabiyye bidâ’etuhâ ve teṭavvuruhâ. Beyrut: Dâru’l-‘İlm li’l-Melâyîn, 1985.
• Yezdî, Hıdır. Şerhu Şâfiyeti İbni’l-Hâcib (nşr. Hasan Ahmed el-Osman). I-II, Beyrut: Mü’essesetu’r-Reyyân 2008.
• Yemenî, Yahya b. Hamza. et-Tırâzu’l-mutazammın li-esrâri’l-belâgati ve ʿulûmi hakâ’iki’l-iʿcâz. Kahire: Matbaatu’l-Muktataf, 1332.
• Zerkeşî, Bedreddîn. el-Burhân fî ʿulûmi’l-Kur’ân (nşr. Yusuf Abdurrahman el-Mar‘aşlî, Cemal Hamdî ez-Zehebî, İbrahim Abdullah el-Kürdî). I-IV, Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1990.