Tafsir Authorities in Nishapur in the Fifth Century Hijri and Their Contributions to Tafsir

Year 2024, Volume: 67 Issue: 67, 28 - 54, 30.12.2024

Hikmet Koçyiğit

https://doi.org/10.15370/maruifd.1564919

Abstract

Nishapur is one of the most important science centres of the Islamic world in the Middle Ages. For this reason, it was described as ‘the city of knowledge’, ‘the strongholds of famous Islamic scholars’, and the ‘house of knowledge’. Nishapur was annexed to Islamic lands in 31/652 during the time of Hz. Osmân (d. 35/656). It started to gain importance during the reign of Tahirids (821-873) and retained its significance during the reigns of Saffârids (861-1003), Sâmânids (819-1005) and Ghaznavids (963-1186). From 1038 onwards, it remained under the rule of the Great Seljuks (1040-1157) for most of the fifth-century Hijri. Imam Muslim (d. 261/875), Ibn Khuzaymah (d. 311/924) and Hakim al-Nishapurī (d. 405/1014); theologians such as Ibn Furek and Abū Ishāq al-Isferāyīnī (d. 418/1027), the greatest representatives of Ash‘arī theology in Khorasan; theologians such as Imām al-Juwaynī and al-Ghazali (d. 505/1111); Sufis such as al-Sulamī (d. 412/1021) and al-Qushayrī (d. 465/1072); and melamis such as Abū Hafs al-Haddād al-Nishapurī (d. 260/874), Hamdūn Kassār (d. 271/884), and Abū Osmān al-Hiri (d. 298/910) contributed greatly to the scholarly environment of Nishapur. In addition, Karrāmī, Mutazilī, and Shi'ite scholars made important contributions to the exegetical environment of the city with their Qur'ānic commentaries. As a natural consequence of these, tafsirs of different tendencies were written in Nishapur. A review of the relevant literature reveals 71 scholars who contributed to tafsir activities in Nishapur during the first five centuries. While 47 of these names are from Nishapur, 24 of them are likely to have contributed to the tafsir activities here due to their long or short-term stay in Nishapur. The scholarly and cultural activities in Nishapur, which began in the second century of the Hijr, laid the groundwork for the writing of source works in the field of tafsīr in the fifth century of the Hijr. In this context, Sulamī, Tha‘labī (d. 427/1035), al-Qushayrī, and al-Wahidī (d. 468/1076), who are important authorities in the history of tafsir, became a source for later exegetes with their encyclopaedic tafsirs. These exegetes are interconnected through teacher-student relationships. Al-Sulamī and Tha‘labī however, were subjected to relatively harsher criticism. Because while al-Sulamī's tafsīr was considered distorted by some scholars, Tha‘labī has been described as a night wood collector (khātbu al-leyl). Al-Qushayrī benefited especially from his teacher al-Sulamī in his tafsir Latāif al-Ishārāt. However, he tried to reconcile the sciences of truth with the sciences of Sharia. For this reason, he was not subjected to the criticisms Sulemī was subjected to. Al-Wahidī, on the other hand, gave importance to the conformity of the meaning to the Arabic language as well as the determination of the meaning with the narrations. The tafsir activities in Nishapur have been the subject of a saying, ‘The Qur'an was revealed in Mecca, read in Cairo, understood in Nishapur, and written in Istanbul’ due to its importance. Today, terms such as ‘Nishapur School of Tafsir’ and ‘Nishapur Tafsir Circle’ are used. While some researchers emphasise Habīb al-Nishapurī (d. 406/1016), Tha‘labī, and Wāḥidī as the three names of the Nishapur School of Tafsīr, others include other names in the Nishapur School of Tafsīr. There is no comprehensive study that deals with all the tafsir activities in Nishapur. However, studies have been carried out at the level of exegetes. We have tried to deal with al-Sulamī, Tha‘labī, al-Qushayrī, and al-Wahidī, who are worthy of being mentioned as tafsir authorities, in the scale of an article. However, it seems essential to deal with the tafsir activities in Nishapur and other important cities of Khurasan such as Merv, Balkh, and Herat through detailed studies. While conducting such research, it is necessary to take into account the influence of the scholars on the scientific and intellectual movements in the Islamic world due to their scientific travels. In addition, it may be possible to make reasonable and original evaluations by adding a sociological perspective to historical knowledge.

Keywords

Tafsir, Nishapur, Tafsir Activities, Tafsir Authorities, Hijrî Fifth Century, Mufassir.

Hicrî Beşinci Asır Nîşâbûr’da Tefsir Otoriteleri ve Tefsire Katkıları

Abstract

Nîşâbûr, orta çağda İslam dünyasının en önemli ilim merkezlerinden birisidir. Bu yüzden “ilim şehri”, “meşhur İslam âlimlerinin kaleleri”, “darü'l-ilm” (ilim evi) olarak nitelelendirilmiştir. Nîşâbûr, Hz. Osmân (ö. 35/656) zamanında, 31/652 yılında İslam topraklarına katılmıştır. Tahirîler (821-873) devrinde önem kazanmaya başlamış, Saffârîler (861-1003), Sâmânîler (819-1005) ve Gazneliler (963-1186) devrinde de önemini sürdürmüştür. 1038’den itibaren hicrî beşinci asırda çoğunlukla Büyük Selçukluların (1040-1157) idaresinde kalmıştır. İmam Müslim (ö. 261/875), İbn Huzeyme (ö. 311/924) ve Hâkim en-Nîsâbûrî (ö. 405/1014) gibi muhaddislerin; Eş’arî kelamının Horasan'daki en büyük temsilcilerinden İbn Furek ve Ebû İshâk el-İsferâyînî (ö. 418/1027) gibi kelamcıların; İmâm el-Cüveynî ve Gazzâlî (ö. 505/1111) gibi mütekellim-fakihlerin; Sülemî (ö. 412/1021) ve Kuşeyrî (ö. 465/1072) gibi sûfîlerin; Ebû Hafs el-Haddâd en-Nîsâbûrî (ö. 260/874), Hamdûn Kassâr (ö. 271/884) ve Ebû Osmân el-Hîrî (ö. 298/910) gibi melâmîlerin varlığı Nîşâbûr’un ilmî ortamına büyük katkı sunmuştur. Ayrıca Kerrâmî, Mutezilî ve Şiî âlimler de yazdıkları Kur’ân tefsirleriyle şehrin tefsir ortamına önemli katkılarda bulunmuşlardır. Bunların doğal sonucu olarak Nîşâbûr’da farklı eğilimlerde tefsirler yazılmıştır. İlgili literatür tarandığında, ilk beş asırda Nîşâbûr’da tefsir faaliyetinde bulunan 71 isim tespit edilmektedir. Bu isimlerden 47 tanesi Nîşâbûrluyken, 24 tanesinin Nîşâbûr’da uzun ya da kısa süreli bulunmaları itibarıyla buradaki tefsir faaliyetlerine katkı sunmuş olmaları muhtemeldir. Nîşâbûr’da hicrî ikinci asırda başlayan ilmî ve kültürel faaliyetler hicrî beşinci asırda tefsir sahasında kaynak eserlerin yazılmasına bir alt yapı oluşturmuştur. Bu bağlamda tefsir tarihinin önemli otoritelerinden Sülemî, Sa‘lebî (ö. 427/1035), Kuşeyrî ve Vâhidî (ö. 468/1076) yazdıkları ansiklopedik tefsirlerle sonraki müfessirlere kaynak olmuşlardır. Bu müfessirler hoca talebe ilişkisinde birbirleriyle bağlantılıdırlar. Sülemî ve Sa‘lebî nispeten daha sert tenkide uğramışlardır. Zira Sülemî’nin tefsiri bazı alimler tarafından tahrif olarak değerlendirilirken; Sa‘lebî ise (hâtıbu’l-leyl) gece odun toplayıcısı olarak nitelendirilmiştir. Kuşeyrî, Letâifu’l-İşârât adlı tefsirinde özellikle hocası Sülemî’den çok istifade etmiştir. Ancak hakikat ilimleri ile şeriat ilimlerini uzlaştırmaya çalışmıştır. Bu sebeple Sülemî’nin maruz kaldığı tenkitlere uğramamıştır. Vâhidî ise mananın rivayetlerle tesbit edilmesinin yanı sıra Arap diline uygunluğuna da önem vermiştir. Önemine binaen günümüzde Nîşâbûr’daki tefsir faaliyetleri için “Nîşâbûr Tefsir Okulu”, “Nîşâbûr Tefsir Çevresi” gibi tabirler kullanılmaktadır. Nîşâbûr’daki tefsir faaliyetlerinin hepsini ele alan kapsamlı bir çalışma bulunmamaktadır. Bununla birlikte müfessirler düzeyinde çalışmalar yapılmıştır. Biz de tefsir otoritesi olarak anılmaya layık olan Sülemî, Sa‘lebî, Kuşeyrî ve Vâhidî‘yi makale ölçeğinde ele almaya çalıştık.

Keywords

Tefsir, Nîşâbûr, Tefsir Faaliyetleri, Tefsir Otoriteleri, Hicrî Beşinci Asır, Müfessir.

References

• Akpınar, Ali. “İşârî Tefsir ve Kuşeyrî (ö. 465/1072)’nin Besmele Tefsiri”, Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, 3: 9 (2002): 53-92.
• Ateş, Süleyman. İşârî Tefsîr Okulu. İstanbul: Yeni Ufuklar Neşriyat, 1998. ———. Sülemî ve Tasavvufî Tefsiri. İstanbul: Sönmez Neşriyat, 1969.
• Aygün, Abdullah. “Müfessir Sa‘lebî ve el-Keşf ve’l-Beyân Adlı Eserinin Tefsir Literatürüne Etkisi”, Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 16, (2019): 147-192.
• Aytep, Ahmet. “Nişabur Tefsir Çevresinde Muhakkik Bir Müfessir: Ebü'l-Hasen el-Vâhidî”. Doktora Tezi, İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi, İstanbul, 2023.
• Babaî, Ali Ekber. Tefsir Ekolleri. Çeviren Kenan Çamurcu. İstanbul: el Mustafa Yayınları, 2014.
• Barthold, W. İslâm Medeniyeti Tarihi. Çeviren M. Fuad Köprülü. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1984.
• Baştürk, Nadir. “Büyük Selçuklular Döneminde Nîşâbûr’da Eğitim ve Öğretim Faaliyetleri”. Doktora Tezi, Necmettin Erbakan Üniversitesi, Konya, 2019.
• Belâzürî, Ahmed b. Yahyâ b. Câbir b. Dâvûd. Futûhu’l-Buldân. Beyrût: Dâr ve Mektebetu’l-Hilâl, 1988.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Büyük Tefsir Tarihi (Tabakatü’l-Müfessirin). I-II, İstanbul: Bilmen Yayınevi, 1973.
• Cerrahoğlu, İsmail. “Büyük Selçuklu İmparatorluğunun Yükselme Devrinde Tefsir Faaliyetleri”, Diyanet İşleri Başkanlığı Dergisi, 10: 110-111, (1971): 263-272. ———. Tefsir Tarihi. Ankara: Fecr Yayınevi, 2009.
• Dâvûdî, Şemsüddîn Muhammed b. Alî b. Ahmed. Tabakâtü’l-müfesirrîn. I-II, Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1403/1983.
• Esnemez, Hüseyin. “Müfessir İsmail el-Hîrî ve el-Kifâye fi’t-Tefsîr Adlı Eseri”. Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul, 2008.
• Fâcâlû, Muhammed. “el-Hayâtü’l-ilmiyye fî Neysâbûr hılâle’l-fetra: 290-548 (901-1153)”. Doktora Tezi, Câmiatü Ümmü’l-Kurâ, Suudi Arabistan, 1421/2000.
• Gencer, Bedri, “Osmanlı İslâm Yorumu”. Doğu Batı Düşünce Dergisi, 13/54: (2010): 61-95. Gördük, Yunus Emre. “Vâhidî’nin Sülemî’ye Ait Hakâikü’t-Tefsîr’le İlgili Tekfir İçeren Meşhur Sözü Üzerine Bir Değerlendirme”. Balıkesir İlahiyat Dergisi, 16: (2022): 329-355.
• Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn b. Abdillâh Yâkût er-Rûmî. Mu’cemü’l-büldân. I-V, Beyrût: Dâru Sâdr, 1397/1977.
• ———. Mu’cemü’l-udebâ İrşâdü’l-erîb ilâ ma’rifeti’l-edîb. (nşr. İhsân Abbâs). I-VII, Beyrût: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1993.
• Hâzin, Alâüddîn Alî b. Muhammed b. İbrâhîm. Lübâbü’t-teʾvîl. (nşr. Muhammed Ali Şahin). I-IV, Beyrût: Dâru’l-Kutubi’i-İlmiyye, 1415.
• Hitti, Philip K. Siyasi ve Kültürel İslam Tarihi. Çeviren Salih Tuğ. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2011.
• Honıgmann, E. “Nişapur”. İA. 9:302-303.
• İbn Hallikân, Ebû’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed b. Ebî Bekr. Vefeyâtü’l-a’yân ve enbâu ebnâi’z-zamân. (nşr. İhsân Abbâs). I-VIII, Beyrût: Dâru Sâdr, 1398/1978.
• İbn Kâdi Şühbe, Ebû Bekr b. Ahmed b. Muhammed b. Ömer Muhammed. Tabakâtu’ş-şâfiʻiyye. (nşr. el-Hâfız Abdülâlim Hân). Haydarâbâd: Matbaatu Meclisi Dâireti’l-Meârifi’l-Osmânî, 1987.
• İbn Kesîr, Ebû’l-Fidâ’. el-Bidâye ve’n-nihâye. I-XV, Beyrut: Mektebetü’l-Me’ârif, 1410/1990.
• İbn Salâh, b. Abdirrahmân Amr Takıyyüddîn. Fetâvâ İbn Salâh. (nşr. Muvaffak b. Abdullah b. Abdülkâdir). Beyrût: Meketebetu’l-Ulûm ve’l-Hikem, 1407.
• İbn Teymiyye, Takıyyuddîn Ahmed. Mukaddime fî usûli’t-tefsîr. (Beyrût: Dâru Mektebeti’l-Hayât, 1980).
• İbnü’l-Cevzî, Cemâlüddîn Ebü’l-Ferec Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed. Telbîsu İblîs. Lübnân: Dârul-Fikr, 2001.
• İbnü’l-İmâd, Şihâbüddîn Ebû’l-Felâh Abdülhay b. Ahmed b. Muhammed el-Akeriyyî el-Hanbelî ed-Dımaşkî. Şezerâtü’z-zeheb fî ahbâri men zeheb. (nşr. ‘Abdülkâdir el-Arnaût-Mahmûd el-Arnaût). I-X, Beyrût: Dâru İbn Kesîr, 1406/1989.
• İsnevî, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdürrahîm b. el-Hasen. Tabakātü’ş-Şâfiʿiyye. I-II, Beyrût: Daru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1987.
• Kara, Osman. “Vâhidî ve Tefsîrindeki Metodu”. Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2, 2: 3 (2013): 296-316.
• Kâtip Çelebi, Mustafâ b. Abdillah Hacı Halîfe. Keşfü’z-zunûn ‘an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. I-II, Beyrût: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, ts.
• Kaya, Mesut. “İbn Teymiyye’nin Tefsir Geleneği Eleştirisi”. İslam İlim ve Düşünce Tarihinde Eleştiri Geleneği. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2019.
• Kıftî, Ebû’l-Hasen Cemâlüddîn Alî b. Yûsuf. İnbâhu’r-ruvât ‘alâ enbâhi’n-nühât. (nşr. Muhammed Ebû’l-Fazl İbrâhîm). I-IV, Kâhire- Beyrût: Dâru’l-Fikri’l-Arabî-Müessesetu’l-Kütübi’s-Sekâfiyye, 1406/1986.
• Koç, Mehmet Akif. Tefsirde Bir Kaynak İncelemesi. Ankara: Kitâbiyât Yayınları, 2005.
• Kuşeyrî, Abdülkerîm b. Hevâzin b. Abdilmelik. Letâifu’l-İşârât. (nşr. İbrahim Besyûnî). Kâhire: el-Heyetü’l-Mısriyye, ts.
• ———. Tasavvuf İlmine Dair Kuşeyrî Risâlesi. Çeviren Süleyman Uludağ. 3. Basım. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1999.
• Mahmûd, Menî’ b. Abdulhalîm. Menâhicu’l-Müfessirîn. Kâhire: Dâru’l-Kutubi’l-Mısri-Beyrût: Dâru’l-Kitâbi’l-Bennânî, 1421/2000.
• Mehdî, Cevdet Muhammed. el-Vâhidî ve Menhecühû fi’t-Tefsîr. Kâhire: ts.
• Mertoğlu, M. Suat. “Sa‘lebî ”. DİA. 37: 28-29.
• Nguyen, Martin. “Exegetes of Nishapur: A Preliminary Survey of Qur’anic Works by Ibn Ḥabīb, Ibn Fūrak, and ʿAbd al-Qāhir al-Baghdādī”. Journal of Qur’anic Studies 20:2 (2018): 47-73.
• Özgel, İshak. “Büyük Selçuklular Dönemi Müfessirleri”. Yüksek Lisans Tezi, Uludağ Üniversitesi Bursa, 1996.
• Öztürk, Mürsel. Anadolu Erenleri’nin Kaynağı Horasan. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2001.
• Pırlanta, İsmail. “Fethinden Sâmânîler Dönemi Sonuna Kadar Nişabur”. Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara, 2010.
• Piyadeoğlu, Cihan. “Büyük Selçuklular Döneminde Horasan 1040-1157”. Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi İstanbul, 2019.
• Sa‘lebî, Ebû İshâk Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm. el-Keşf ve’l-beyân ’an tefsîri’l-Kur’ân. (nşr. Salâh Bâ vd.). I-XXXIII, Cidde: Dâru’t-Tefsîr, 1436/2015.
• Saleh, Walid A. “Nishapuri School of Quranic Exegesis”, https://www.iranicaonline.org/articles/exegesis-viii-nishapuri-school-quranic-exegesis (10.07.2024)
• ———. “The Last of the Nishapuri School of Tafsīr: Al-Wāḥidī (d. 468/1076) and His Significance in the History of Qur’anic Exegesis”. Journal of the American Oriental Society 126:2 (2006): 223- 243.
• ———. The Formation of the Classical Tafsīr Tradition: The Qur’ān Commentary of al-Tha‘labī (d. 427/1035). Netherlands: Brill, 2004.
• ———. “The Qur’ân Commentary of Tha’labî”. Doktora Tezi, Yale University, America, 2001.
• Sarîfînî, İbrâhîm b. Muhammed b. el-Ezher. el-Müntehab mine’s-Siyâk li târîhi Nîsâbûr. (nşr. Muhammed Ahmed Abdülazîz). Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1409/1989.
• Sübkî, Ebû Nasr Tâcüddîn Abdülvehhâb b. Alî b. Abdilkâfî. Tabakâtü’ş-Şâfi’iyyeti’l-kübrâ. (nşr. Mahmud Muhammed et-Tanâhî- Abdülfettâh Muhammed el-Hulv). I-X, Kahire: Matbaatu Îsâ el-Bâbî el-Halebî, 1383/1964.
• Sülemî, Ebû Abdirrahmân. Tabâkâtü’s-sûfiyye. (nşr. Mustafa Abdülkâdir Atâ). Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419/1998.
• Süyûtî, Celâleddîn Abdurrahmân b. Ebû Bekr. Tabakâtü’l-müfessirîn. Kâhire: Mektebetü Vehbe, 1396.
• ———. Buğyetü’l-vu’ât fî tabakâti’l-luğaviyyîn ve’n-nuhât. (nşr. Muhammed Ebû’l-Fazl İbrâhîm). I-II, Kâhire: Matbaatu Îsâ el-Bâbî el-Halebî, 1384/1965.
• Turan, Abdulbaki. “Kuşeyri ve “Letâifu’l-İşarât” İsimli Tefsiri”. Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 4: 4 (1991): 35-54.
• Turgut, Ali. Tefsîr Usûlü ve Kaynakları. İstanbul: MÜİFV Yayınları, 1991.
• Türk, Nurdoğan. Katlâ’l-Kur’ân’daki Kıssalarda Geçen Âyetlerin Sa‘lebî’ye Göre Tefsiri. Ankara: Fecr Yayınları, 2022.
• Uslu, Recep. “Hicrî I-II. Yüzyıllarda Horasan Tarihi”. Doktora Tezi, Uludağ Üniversitesi, İstanbul, 1997.
• Usta, Aydın. Türklerin İslamlaşma Serüveni Sâmânîler. İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2013.
• Ünsal, Hadiye. “Ebü’l-Hasen el-Vâhidî’nin Hayatı, Eserleri ve Tefsir Tarihindeki Yeri”, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13: 1 (2013): 135-164.
• Vâhidî, Ebû’l-Hasen Ali b. Ahmed. el-Vecîz fî tefsîri’l-Kitâbi’l-‘Azîz. (nşr. Safvân Adnân Dâvûdî). I-II, Dımaşk: Dâru’l-Kalem-Beyrût: ed-Dâru’ş-Şâmiyye, 1415/1995.
• ———. et-Tefsîrü’l-basît. (nşr. Muhammed b. Sâlih b. Abdillah el-Fevzân). I-XXIV, Riyâd: Câmi’atu’l-İmâm Muhammed b. Su’ûd el-İslâmiyye, 1430.
• Yâfiî, Afifüddîn Ebi’s-Seâdât Abdillâh b. Es’ad el-Yemenî el-Mekkî. Mir’âtü’l-cinân ve ‘ibretü’l-yakzân fî ma’rifeti mâ yu’teber min havâdîsi’z-zamân. (nşr. Halîl el-Mansûr). I-IV, Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1417/1998.
• Zehebî, Muhammed es-Seyyid Hüseyin. et-Tefsîr ve’l-müfessirûn. I-III, Kahire: Mektebetu Vehb, ts,
• Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed. Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ, (nşr. Şuayb el-Arnaût vd.). I-XXV, b.y.: Müessesetü’r-Risâle, 1405/1985.