A Self-Study of Sheikh-Alî from Bestâm and an Identity Independent of His Own Self: “Musannifek”

Year 2025, Volume: 68 Issue: 68, 288 - 310, 30.06.2025

Ümit Karaver

https://doi.org/10.15370/maruifd.1662279

Abstract

Sheikh-Ali al-Bistami Musannifak belonged to a family from the Khorasan region that produced scholars who made significant contributions to the Islamic scientific tradition. He is one of the grandsons of Fakhr al-Din al-Razi (d. 606/1210), who is known for his competence in the fields of tafsir, usul al-fiqh, theology, and philosophy. It is also narrated that Musannifak was related to the founder of the Mevlevi order, the mystic and scholar Mawlana Calaluddin Rumi (d. 672/1273), and to Cemaleddin Aksarayî (d. 791/1388), who was prominent in the fields of tafsir, language, literature and medicine in the early Ottoman period. The author, who served in the Timurid Empire, Karamanid, and Ottoman Empires and served these three important dynasties, was one of the famous scholars of the period. His interest in reading and writing continued uninterruptedly until the end of his life, starting from his early twenties. The author, who traveled to many geographies and held high-level positions in the Timurid, Karamanid, and Ottoman dynasties, continued his intellectual activities and scientific studies such as book copyright, copying, purchasing, verification, technical, and proofreading without interruption despite his intensive workload. Many records belonging to the author have survived to the present day. Based on these records, comprehensive biographical and autobiographical studies have been conducted on his teachers, students, works, travels, occupations, duties, and the political and social contexts surrounding him. However, no comprehensive study has been carried out focusing specifically on the author’s identity and selfhood based on these records. The author’s contemporaries and later biographers also neglected this issue, but no satisfactory explanations were made on this subject, and generally, unverified memorized information was repeated. The author, whose real name was Sheikh Ali, became famous with the nickname “Musannifak”, which means “little writer” in Persian, rather than his name. It is noteworthy that he never used this nickname, which is probably an indication of his deep devotion and passion for reading and writing from a young age. The questions about the reason for the author's insistence on not using this nickname, who gave this nickname, where and when, whether he was aware of this nickname, and whether he was bothered by this nickname have not yet been answered. Another figure known by the nickname “Musannifak” during the Ottoman period is Bekir Ahmed Efendi. Bekir Ahmed, who lived in the 18th century, was a student of Mahmud Antâkî and is known for his commentary on the famous text al-ʿAlāqa, which deals with the science of rhetoric. Due to this similarity of nicknames, some contemporary research works, especially the Diyanet Islamic Encyclopedia, have confused Sheikh-Alî Musannifak with Bekir Ahmed Efendi Musannifak. In this study, based on the author’s own records—such as copyrights, transcriptions, ownership documents, endowments, authorizations, seals, and personal notes that have survived to the present day—it is explained who he is, his family tree, how he introduced himself, and how he wished to be known. Current information about him and his family is also presented, along with a table detailing the family tree to which he belongs. In addition, explanations have been given about when and why the nickname “Musannifak” was given. The nicknames, adjectives, titles, and nicknames mentioned by him and his biographers have been determined. An analysis of the author’s identity constructions regarding himself from the past to the present has been made. Attention has been drawn to the discussions and fictions arising from the narrations in secondary sources. Sheikh-Ali al-Bistami, one of the two “Musannifak” who were in the Ottoman world and served, is an interesting character who was interested in reading and writing from a young age and never gave up this passion under any circumstances and conditions until the end of his life. Probably in order to draw attention to this passion, he was called “musannifak” in the ulema circles of the period and the fact that the author, who gained such fame, never used this title shows that he had an identity independent of himself.

Keywords

little writer, identity, nickname, family tree, Sheikh-Ali el-Bestami, Musannifak, Bekir Ahmed.

Ethical Statement

This study was prepared by making use of our doctoral thesis titled “Commentary on ‘Avâmil-i Atîk’ Attributed to Musannifek (Investigation and Analysis)” which we completed in 2018 under the supervision of Dr. Musa Alak.

Bestâmlı Şeyh-Alî’ye Dâir Bir Kendilik İncelemesi ve Kendi Ben’inden Bağımsız Bir Kimlik: “Musannifek"

Abstract

IX./XV. asır Timurlu/Karamanlı/Osmanlı ulemasından Şeyh-Alî el-Bestâmî’nin (ö. 875/1470) kendisine ait pek çok kayıt/derkenar notu günümüze kadar ulaşmıştır. Bu kayıtlardan hareketle kendisinin hocalarına, talebelerine, eserlerine, yolculuklarına, meşguliyetlerine, görevlerine, siyasi ve sosyal yönlerine dair kapsamlı çalışmalar yapılmıştır. Ancak bu kayıtlardan hareketle kendisiyle ilgili geniş çaplı bir kimlik araştırması yapılmamıştır. Müellifin kendi çağdaşları ve daha sonraki biyografi yazarlarının da ihmal ettiği bu konuda tatminkâr açıklamalar yapılmamış, genelde tahkik edilmemiş ezber bilgiler tekrar edilmiştir. Asıl ismi Şeyh-Alî olan müellif isminden ziyade Farsça “yazarcık” anlamına gelen “Musannifek” lakabıyla şöhret bulmuştur. Müellifin kendi “ben”ini tarif ederken “Musannifek” lakabını hiç kullanmamış olması dikkat çekici bir durumdur. Müellifin bu lakabı kullanmama konusundaki ısrarının sebebi, bu lakabın kim tarafından nerede ve ne zaman verildiği, bu lakaptan haberinin olup olmadığı, bu lakaptan rahatsızlık duyup duymadığı ile ilgili soruların cevabı henüz verilebilmiş değildir. Çalışmada müellifin günümüze ulaşan telif, istinsah, temellük, vakıf, icazet, mühür ve şahsî notları gibi kendi kayıtları esas alınarak kim olduğu, soy ağacı, kendini nasıl tanıttığı, nasıl tanınmak istediği açıklanmıştır. Kendisini ısrarla Şeyh-Alî eş-Şâhrûdî el-Bestâmî şeklinde tanıtan müellifin kullandığı sıfat ve nisbelerin analizi yapılmıştır. Ayrıca kendisi ile ilgili biyografik kaynaklarda zikredilen diğer ünvan, lakap, nisbe ve sıfatlar tahkik edilmiş, ikinci el kaynaklardan doğan tartışmalara ve kurgulara dikkat çekilmiştir. Osmanlı coğrafyasında bulunmuş ve hizmet etmiş iki “Musannifek”’ten biri olan Şeyh-Alî el-Bestâmî genç yaşlarından itibaren okuma-yazmaya merak duyan ve hayatının sonuna kadar her şart ve ortamda bu tutkusundan hiç vazgeçmeyen ilginç bir karakterdir. Muhtemelen bu tutkusuna dikkat çekmek için dönemin ulema meclislerinde kendisine “musannifek” denilen ve böyle şöhret bulan müellifin bu lakabı hiç kullanmamış olması kendisinden bağımsız bir kimliğe sahip olduğunu göstermektedir.

Keywords

kimlik, lakap, soy ağacı, Şeyh-Alî el-Bestâmî, Musannifek

Ethical Statement

Bu çalışma 2018 yılında Dr. Öğretim üyesi Musa Alak’ın danışmanlığında tamamladığımız “Musannifek’e Nisbet Edilen ‘Avâmil-i Atîk’ Şerhi (Tahkik ve Tahlil)” adlı doktora tezimizden istifade edilerek hazırlanmıştır.

References

• Âşıkpaşazâde, Ahmed. Tevârih-i Âl-i Osman’dan Âşıkpaşazâde Tarihi. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1332.
• ———. Aşıkpaşaoğlu Tarihi, haz. Nihal Atsız, 1. Baskı. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1985.
• ———. Aşıkpaşaoğlu Tarihi. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1992.
• Bâbertî, Ekmelüddîn Muhammed. et-Takrîr fî şerhi Usûli’l-Pezdevî, Süleymaniye Ktp. Murad Molla no. 666, vv. 1b-341a.
• Beğavî, Muhyissünne el-Hüseyn b. Mes‘ud el-Ferrâ. Mesâbîhu’s-Sünne, Süleymaniye Ktp. Fâtih no. 1186, vikâye.
• Bağdâdî, İsmâil Paşa. Hediyyetü’l-‘Ârifîn Esmâü’l-Müellifîn Ve Âsâru’l-Musannifîn. 1. cilt. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1951.
• Barthold, Wilhelm. Uluğ Bey ve Zamanı. Çeviren İsmail Aka. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi,1997.
• Barthold, Wilhelm. Uluğ Bey ve Zamanı. Çeviren Tahiroğlu Akdes Nimet, İstanbul: Evkaf Matbaası, 1930.
• Beatrice f. Manz. “Timurids”. The Encylclopaedia of Islam. New Edition, Volume X, Leiden: Brill, 2000.
• Bursalı Mehmed Tâhir. Osmanlı Müellifleri. 2. cilt. İstanbul: Matbaa-ı Âmire, 1333.
• Cenâbî, Mustafa b. Hasen b. Sinan. Târih-i Cenâbî, Süleymaniye Ktp. Nuruosmaniye no. 3100, vv. 1b-439a.
• Cezzâr, Fikrî Zekî. Medâhilü’l-müellifin ve’l-‘alâmi’l-arab hatta an 1215 h/1800 m. 3. Cilt. Riyad: Mektebetü’l-Melik Fehd el-Vataniyye, 1415/1994.
• Cürcânî, Seyyid Şerif. el-Misbâh fî Şerhi’l-Kısmi’s-Sâlis Mine’l-Miftah, Süleymaniye Ktp. Damad İbrahim Paşa no. 1013, vv. 1b-167a.
• Çelik, Taha. Osmanlı Âlimi Musannifek’in Hadis Kültürü. Konya: Palet Yayınları, 2022.
• Dâhiliyye Vekâleti. Son Teşkilat-ı Mülkiyede Köylerimizin Adları. İstanbul: Hilal Matbaası, 1928.
• el-Câmi‘u’s-Sahîhu’l-Müsnedü’l-Muhtasar Min Hadîsi Rasülillâh Sallâllâhu Aleyhi ve Sellem, Sahîh-i Buhârî, Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Murad Molla, no. 577’de Kayıtlı Nüshanın Tıpkıbasımı (İnceleme: Muhammed Mücîr el-Hatîb, Arafat Aydın). 1. Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2018.
• Enuşe, Hasen. Dânişnâme-i Edeb-i Fârisi: Edeb-i Farisi der Anatoli ve Balkan. 6. Cilt. Tahran: Vizaret-i Ferheng u İrşâd-i İslâmî, 1383.
• Ernst, Herzfeld. “Bistâmî”. İslam Ansiklopedisi, 2. Cilt. İstanbul: 1979.
• Eyyûbî, Abdullah. Risâle fi Ebî Eyyûb, Marmara Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi Ktp. Hacı Cemal Öğüt no. 0G0067, vv. 113b-145b.
• Fenârî, Şemsüddîn Muhammed. Tefsiru’l-Fâtiha, Süleymaniye Ktp. Şehid Ali Paşa no. 141, vv. 1b-86a.
• Gazâlî, Huccetü’l-İslâm Muhammed b. Muhammed. İhyâu ulûmi’d-dîn (Müstensih: Musannifek), Süleymaniye Ktp. Fâtih no. 2551, vv. 1b-357a.
• ———. Huccetü’l-İslâm Muhammed b. Muhammed. İhyâu ulûmi’d-dîn (Müstensih: Musannifek), Süleymaniye Ktp. Fâtih no. 2552, vv. 1b-311a.
• Hans Wehr. A Dictonary Of Modern Written Arabic. Edited by: J Milton Cowan. Wiesbaden, Otto Harrassowitz, 1979.
• Hoca Sadeddin Efendi. Tâcü’t-tevârîh. 2. Cilt. İstanbul: Tabhane-i Amire, 1279.
• İbn Hâcib. Muhtasaru Müntehe’s-Süuli ve’l-Emel, Süleymaniye Ktp. Fâtih no. 1439, vv. 1b-95b.
• İbn Hallikan, Ebü’l-Abbâs Şemseddin Ahmed b. Muhammed. Vefeyatü’l-A‘yan ve Enbâu Ebnâi’z-Zemân (nşr. İhsan Abbas). 4. Cilt. Beyrut: Daru’s-Sadr, 1978.
• İbnü’l-‘İmâd, Ebü’l-Felâh Abdülhay b. Ahmed. Şezerâtü’z-Zeheb fî Ahbâri Men Zeheb (nşr. Abdülkādir el-Arnâût, Mahmûd el-Arnâût). 9. Cilt. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1414/1993.
• Karaver, Ümit. & Hüseyni, Muhammed Taki. Şeyh Alî el-Bistâmî Musannifek’in “Tuhfe-i Mahmûdî/Tuhfetü’l-Vüzerâ” Adlı Eserinde Bulunan Otobiyografik Kısmın Tercüme ve Değerlendirmesi: Klâsik Bir Özgeçmiş Örneği. İslam Tetkikleri Dergisi-Journal of Islamic Review 12:1, (2022): 397-439.
• Karaver, Ümit. “Musannifek’e Nisbet Edilen ‘Avâmil-i Atîk’ Şerhi (Tahkik ve Tahlil)”. Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, İstanbul, 2018.
• ———. “Sahîh-i Buhârî’nin Eksiksiz En Eski Nüshasının Şeyh Alî El-Bistâmî (Musannifek) Eliyle İstanbul’a Getirildiğine Dâir Bazı Şüpheler”. Darulfunun İlahiyat 30:2 (2019): 529-539.
• ———. “Şeyh Alî el-Bistâmî’nin (Musannifek) Biyografisi ve Tefsir Alanındaki Çalışmaları”, Osmanlı’da İlm-i Tefsir, editörler M.Taha Boyalık ve Harun Abacı, 69-109. İstanbul: İSAR Yayınları, 2019.
• ———. “XV. Yüzyıl Timurlu/Karamanlı/Osmanlı Ulemâsından Şeyh Alî El-Bestâmî Musannifek’e Dair Otobiyografik Kayıtlardan Hareketle Biyografik Bir İnceleme”. Ceride: Ben-Anlatıları Araştırmaları Dergisi, 2:1 (2024): 1-36.
• Kâtib Çelebî. Süllemü’l-Vusûl ilâ Tabakāti’l-Fuhûl. (nşr. Mahmud Abdülkādir el-Arnaut). 2. Cilt. İstanbul: Ma’hedü’l-Buhûs ve’d-Dirâsâti’l-Arabiyye, İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi (IRCICA), 2010.
• Kazvînî, Abdülkerim b. Muhammed. el-Muharrar, Süleymaniye Ktp. Fâtih no. 2103, vv. 1b-310b.
• Kehhâle, Ömer Rıza. Mu‘cemü’l-Müellifîn Terâcimu Musannifî’l-Kütübi’l-‘Arabiyye. 2. Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1414/1993.
• Konevî, Alaüddin Alî. Şerhu’l-Hâvî, İstanbul: Süleymaniye Ktp. Fâtih no. 2323, vv. 1b-228b.
• Konyalı, İbrahim Hakkı. Âbideleri ve Kitabeleri ile Niğde Aksaray Tarihi. 2. Cilt. İstanbul: Fatih Yayınevi Matbaası, 1974.
• Mecdî, Mehmed Efendi. Hadâiku’ş-Şakâik: Tercüme ve Zeyl-i Şakâik-i Numâniyye (haz. Abdülkadir Özcan). 1. Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1409/1989.
• Muhibbî, Muhammed b. Emin b. Fazlillah. Hülâsatü’l-eser fî ayâni’l-karni’l-hâdî aşar. Beyrut: Daru Sâdır, t.s.
• Müstakimzâde, Sa’düddin Süleyman b. Muhammed Emin. Mecelletü’n-Nisâb fi’l-Esmâ ve’l-Künâ ve’l-Elkâb (Müstensih: Halil b. Hüseyin), Süleymaniye Ktp. Halet Efendi no. 628, vv. 1b-472a.
• Nüveyhiz, Adil. Mu‘cemü'l-Müfessirîn Min Sadri’l-İslâm Hatte’l-Asri’l-Hâzır. Beyrut: Müessesetu Nuveyhizi’s-Sekâfiyye, 1983.
• Öngören, Reşat. Tarihte Bir Aydın Tarikatı Zeyniler. İstanbul: İnsan Yayınları, 2003.
• ———. “Şeyh”, DİA, 39: 50-52.
• Özen, Şükrü. “Teftâzânî”. DİA, 40: 299-308.
• Öztürk, Necmettin. “Alâaddin Musannifek ve Arap Gramerindeki Yeri”. Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, İstanbul, 2020.
• Risâle fi’s-sabr ale’l-belâ, Süleymaniye Ktp., Fâtih no. 1460, vv. 130a-152b.
• Sami, Şemseddin. Kamus-ı Türkî (haz. Paşa Yavuzarslan). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2015.
• Sellheim, Rudolf. Arabische Handschriften, Materialien Zur Arabischen Literaturgeschichte Teil. 1. Cilt. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag, 1976.
• Solak-Zâde, Mehmed Hemdemi Çelebi. Solak-Zâde Tarihi. Haz. Vahid Çabuk. Ankara: Kültür Bakanlığı, Cilt. 1, 1989.
• ———. Solakzâde Tarihi. Sadeleştiren: Vahid Çabuk. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları 2016.
• ———. Solak-Zâde. Tarih-i Solak-Zâde, Süleymaniye Ktp. Halet Efendi no. 614, vv. 1b-382a.
• ———. Solak-Zâde. Tarih-i Solak-Zâde, Mahmut Bey Matbaası 1298.
• Şeyh Alî b. Mecdiddîn eş-Şâhrûdî el-Bestâmî Musannifek. er-Reşâd fi Şerhi’l-İrşâd (Müellif Hattı), Süleymaniye Ktp. Atıf Efendi no. 2479, vv. 1b-64a.
• ———. Musannifek. et-Tahrir fi Usûli Pezdevî (Müellif Hattı), Süleymaniye Ktp. Fâtih no. 1324, vv. 1b-151b.
• ———. Musannifek. Hallu’r-rumûz ve keşfu’l-kunûz (Müellif Hattı), Süleymaniye Ktp. Fâtih no. 2611, vv. 1b-201b.
• ———. Musannifek. Hâşiye el-Mutavvel, Süleymaniye Ktp. Cârullah no. 1776, vv. 1b-142b.
• ———. Musannifek. Hâşiye ala’l-Mutavvel, Süleymaniye Ktp. Şehid Ali Paşa no. 2187, vv. 1b-285a.
• ———. Musannifek. Şerhu’l-Hidâye (Müellif Hattı), Süleymaniye Ktp. Fâtih, no. 1965, zahriye.
• ———. Musannifek, Kitâbu’l-hudûd ve’l-ahkâm, Süleymaniye Ktp. Esad Efendi no. 668, vv. 1b-48a.
• ———. Musannifek. Kitâbü’ş-Şifâ (Müellif Hattı), Süleymaniye Ktp. Hekimoğlu Ali Paşa no. 51, vv. 1b-51b.
• ———. Musannifek. Muhtasaru’l-muntazam ve mültekatü’l-mültezem (Müellif Hattı), Süleymaniye Ktp. Fâtih no. 4476, vv. 1b-271a.
• ———. Musannifek. Mülteka’l-Bahreyn/Kitâbü’ş-Şifâ (Müellif Hattı), Süleymaniye Ktp. Fâtih no. 636, vv. 1b-144a.
• ———. Musannifek. Şerhu Kasîdeti’l-Bürde (müstensih: Celal b. Hacı Mahmud b. Safâ), Diyanet İşleri Başkanlığı Ktp. No. 5630, vv. 2a-133a.
• ———. Musannifek. Şerhu’l-Akâidi’n-Nesefiyye, Süleymaniye Ktp. Fâtih no. 3076, vv. 1b-32a.
• ———. Musannifek, Şerhu’l-Hidâye (Müellif Hattı), Süleymaniye Ktp. Fâtih no. 1965, vv. 1b-135b.
• ———. Musannifek. Şerh-i Mesnevî, Süleymaniye Ktp. Fâtih no. 2706, vv. 1b-116b.
• ———. Musannifek. Şerh-i Mesnevî, Süleymaniye Ktp. Nâfız Paşa no. 604, vv. 1b-119a.
• ———. Musannifek. Şerhu’l-Mutavvel (Müellif Hattı), Yusuf Ağa Ktp. Yusuf Ağa no. 5531, vv. 1b-419b.
• ———. Musannifek. Şerhu Muhtasari’l-Vikaye, Süleymaniye Ktp. Fâtih no. 1876, vv. 1b-71a.
• ———. Musannifek. Şerhu’ş-Şemsiyye, Süleymaniye Ktp. Ayasofya no. 2557, vv. 1b-261a.
• ———. Musannifek. Tuhfe-i Mahmûdî (Müellif Hattı), Topkapı Sarayı Müze Ktp. Emanet Hazinesi no. 1342, vv. 1b-121a.
• ———. Musannifek. Tuhfetü’l-Vüzerâ, Süleymaniye Ktp. Ayasofya no. 2855, vv. 1b-142b. Şükun, Ziya. Farsça-Türkçe Lügat: Gencinei Güftar Ferhengi Ziya. 2. Cilt. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1967. Tala, Murat. “Musannifek’in Eserlerinin Arap Dil Bilimi ve Dil Öğretimine Katkısı”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 48 (2020): 265-302.
• Taşköprülüzâde, Ebü’l-Hayr İsâmuddîn Ahmed Efendi. eş-Şekāiku’n-Nu‘mâniye fî ‘ulemâi’d-devleti’l-‘Osmâniyye (nşr. Ahmed Subhi Furat). İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi, 1405/1985.
• Teftâzânî, Sa‘duddîn Mes‘ud b. Ömer. Hâşiye ala’l-Keşşâf (Müstensih: Musannifek), Süleymaniye Ktp. Hamidiye no. 168, vv. 1b-231b.
• Tîbî, Ebu Muhammed Şerefüddin. el-Hulâsa fî marifeti’l-hadis, Süleymaniye Ktp. Fâtih no. 5360, vv. 10a-87a.
• Tüz, Tayyip. “Alauddin Ali b. Muhammed Musannifek’in "ed-Durru'l-Menkûd fi Şerhi'l- Maksûd Adlı Eserinin Tahkîki”. Yüksek Lisans Tezi, Bingöl Üniversitesi, Bingöl, 2019.
• Uludağ, Süleyman. Fahrettin Râzi, Hayatı/Fikirleri/Eserleri. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1991.
• Yaşaroğlu, M. Kâmil. “Musannifek”, DİA, 31: 239-240.
• Zemahşerî, Cârullah Mahmûd b. Ömer. el-Keşşâf an hakâiki gavâmizi’t-tenzîl, Süleymaniye Ktp. Fâtih no. 371, vv. 1b-347a.
• https://tr.wikipedia.org/wiki/%C3%87ayboyu,_Kavakl%C4%B1dere. (05.06.2025)