Kastellion’un (Yeraltı Camii, İstanbul) Mimari Tarihine Dair Yeni Bulgular

Yıl 2024, Cilt: 18 Sayı: 2, 1 - 26, 30.11.2024

Hasan Sercan Sağlam

Öz

İstanbul’un Bizans Dönemi anıtlarından Kastellion (günümüzde Yeraltı Camii), birçok tarihi olaya tanıklık etmiştir. Bilimsel araştırmaların ilgi alanına 20. yüzyılla beraber giren yapıya dair başlıca argümanlar günümüze dek son halini alsa da özellikle mimari tarihine yönelik bilinmezlikler halen sürmektedir. Bunun nedeni, başvurulan sınırlı sayıdaki birincil kaynağın kapsamlı şekilde ele alınmayıp, bazı konuların üstünkörü yorumlanması yanında, anıtın etrafındaki yoğun yapılaşmış çevre ve modern ekler nedeniyle, mimari belgelemede karşılaşılması kuvvetle muhtemel fiziksel engellerdir. Kastellion’a dair muğlak kalmış söz konusu noktalardan en dikkat çekeni, yapının ortaya çıkış süreciyle birlikte ilk inşa tarihidir. Osmanlı Dönemi öncesindeki mimari evreleri ise ancak kısmen ortaya konabilmiştir. Anıta ev sahipliği yapan Galata bölgesi akademik literatürde sıklıkla yer almasına karşın, Kastellion’un tarihi ile ilgili verilerin güncel yayınlarda ihtilaflı olduğu görülmektedir. Dolayısıyla bu makale, Kastellion’un Osmanlı öncesi mimari tarihini temel düzeyde yeniden değerlendirme iddiasındadır. Çalışmada, tüm birincil kaynakların tekrardan ele alınması yanında, yeni mimari ve arkeolojik veriler sunularak yorumlanmaktadır. Başlıca bulgular, yapının 6. yüzyıl sonlarındaki ilk inşasını teyit ederken, 1267 dolaylarında önemli ölçüde tahrip edildiğini ortaya koymakta, 1391 öncesinde ise Cenevizliler tarafından kapsamlı bir yeniden inşaya işaret
etmektedir.

Anahtar Kelimeler

Konstantinopolis, Galata, Kastellion, Yeraltı Camii, Mimari tarih

Etik Beyan

Bu çalışmanın, özgün bir çalışma olduğunu; çalışmanın hazırlık, veri toplama, analiz ve bilgilerin sunumu olmak üzere tüm aşamalarından bilimsel etik ilke ve kurallarına uygun davrandığımı; bu çalışma kapsamında elde edilmeyen tüm veri ve bilgiler için kaynak gösterdiğimi ve bu kaynaklara kaynakçada yer verdiğimi; kullanılan verilerde herhangi bir değişiklik yapmadığımı; çalışmayı hazırlarken etik görev ve sorumluluklara riayet ettiğimi beyan ederim.

Destekleyen Kurum

Koç Üniversitesi Sevgi Gönül Bizans Araştırmaları Merkezi (GABAM)

Teşekkür

Bu çalışma, Koç Üniversitesi Sevgi Gönül Bizans Araştırmaları Merkezi (GABAM) bünyesinde sürdürülen ve yazarın doktora sonrası araştırmacı olarak görev yaptığı İstanbul Surları Projesi’nin (Uzantı 2) bir parçasıdır. Çalışmaya katkılarından dolayı Dr. Max Ritter’e (Johannes Gutenberg-Universität Mainz) ayrıca teşekkürlerimi sunarım.

New Findings on the Architectural History of the Kastellion (Yeraltı Mosque, Istanbul)

Öz

The Kastellion (today Yeraltı Mosque) as one of the monuments of the Byzantine Period in Istanbul, has witnessed many historical events. The main arguments about the building, which attracted scientific research in the 20th century, have been finalized until today. However, certain gaps continue, especially regarding its architectural history. The reason for this is that the limited number of primary sources consulted are not comprehensively discussed and some topics are interpreted superficially, as well as the physical obstacles that are likely to be encountered during architectural documentation due to the densely built environment around the monument and its modern annexes. One of the most striking ambiguous points about the Kastellion is the emergence process of the structure and its first construction date. The architectural phases before the Ottoman Period have only been partially revealed. Although the Galata region, which hosts the monument, is frequently included in the academic literature, information regarding the history of the Kastellion appear to be controversial in current publications. Therefore, this article fundamentally re-evaluates the Kastellion’s Pre-Ottoman period in terms of architectural history. The study reviews and interprets all primary sources after new architectural and
archaeological data. The main findings confirm a first construction in the late 6th century, reveal a significant destruction around 1267, and point to an extensive reconstruction by the Genoese before 1391.

Anahtar Kelimeler

Constantinople, Galata, Kastellion, Yeraltı Mosque, Architectural history

Kaynakça

• Antik Kaynaklar
• Chr. pasch.a Chronikon Paschale, Dindorf, L. A. (Ed.), Chronicon Paschale, Cilt 2, Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae (CSHB) 12, Bonn, 1832.
• Chr. pasch.b Chronikon Paschale, Whitby, M. ve Whitby, M. (Çev.), Chronicon Paschale, 284-628 AD, Liverpool, 1989. Prok.a Prokopios, Procopius, Cilt 1 (History of the Wars, Books I and II), Dewing, H. B. (Ed.), Londra ve New York, 1914.
• Prok.b Prokopios, Procopius, Cilt 7 (Buildings), Dewing, H. B. ve Downey, G. (Ed.), Cambridge ve Londra, 1971.
• Modern Kaynaklar
• I. Ioustinianos 2018 I. Ioustinianos, The Novels of Justinian: A Complete Annotated English Translation, Cilt 2, Çev. D. J. D. Miller ve P. Sarris, Cambridge, 2018.
• I. Nikephoros 1829 I. Nikephoros, “Chronographia Brevis”, Dindorf, K. W. (Ed.), Georgius Syncellus et Nicephorus Cp., Cilt 1, Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae (CSHB) 22, Bonn, 1829, 735-788.
• I. Nikephoros 1990 I. Nikephoros, Breviarum Historicum, Mango, C. (Ed.), Corpus Fontium Historiae Byzantinae (CFHB) 13, Washington D.C., 1990.
• Agathias 1967 Agathias, Agathiae Myrinaei Historiarum Libri Quinque, Keydell, R. (Ed.), Corpus Fontium Historiae Byzantinae (CFHB) 2, Berlin, 1967.
• Akropolites 2007 Akropolites, G., The History: Introduction, Translation and Commentary, Çev. R. Macrides, Oxford, 2007.
• Altuğ 2013 Altuğ, K., İstanbul’da Bizans Dönemi Sarnıçlarının Mimari Özellikleri ve Kentin Tarihsel Topografyasındaki Dağılımı, Doktora Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, İstanbul, 2013.
• Asutay-Effenberger 2007 Asutay-Effenberger, N., Die Landmauer von Konstantinopel-Istanbul Historisch-topographische und baugeschichtliche Untersuchungen, Berlin, 2007.
• Attaleiates 2012 Attaleiates, M., The History, Kaldellis, A. ve Krallis, D. (Ed.), Cambridge ve Londra, 2012.
• Balard 1978 Balard, M., La Romanie génoise, Cenova, 1978.
• Belgrano 1877 Belgrano, L. T., “Documenti riguardanti la colonia Genovese di Pera,” Atti della Società Ligure di Storia Patria 13, 1877, 97-336, 931-1003.
• Benyamin 1907 Benyamin [Tudelalı], The Itinerary of Benjamin of Tudela, Çev. M. N. Adler, Londra, 1907.
• Berger 1994 Berger, A., “Kastellion”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt 4, İstanbul, 1994, 485.
• Berger 2013 Berger, A. (Ed.), Accounts of Medieval Constantinople, The Patria, Washington D.C., 2013.
• Byzantios 2010 Byzantios, D., Boğaziçi’nde Bir Gezinti, Çev. M. F. Yavuz, İstanbul, 2010.
• Camiz, Sağlam ve Özkuvancı 2023 Camiz, A., Sağlam, H. S., Özkuvancı, Ö., “The formation process of the Regio quartadecima Constantinopolitana, Istanbul”, Ceylanlı, Z., Günay, P. ve Çiçek, E. (Ed.), Cities in Evolution, DiachronicTransformations of Urban and Rural Settlements, Proceedings, VIII AACCP (Architecture, Archaeology and Contemporary City Planning) Symposium, Istanbul, Cilt 2, İstanbul, 2023, 108-119.
• Carlo Alberto 1854 Carlo Alberto [di Savoia] (Ed.), Liber Iurium Reipublicae Genuensis, Cilt 1, Historiae Patriae Monumenta (HPM) 7, Torino, 1854.
• Carlo Alberto 1857 Carlo Alberto [di Savoia] (Ed.), Liber Iurium Reipublicae Genuensis, Cilt 2, Historiae Patriae Monumenta (HPM) 9, Torino, 1857.
• Cassidy 2004 Cassidy, N. J., A Translation and Historical Commentary on Book One and Book Two of the Historia of Georgios Pachymeres, Doktora Tezi, University of Western Australia, Perth, 2004.
• Clari 1956 Clari, R. d., La conquête de Constantinople, Lauer, P. (Ed.), Paris, 1956.
• Cramer ve Düll 1985 Cramer, J. Ve Düll, S., “Baubeobachtungen an der Arap Camii in Istanbul”, Istanbuler Mitteilungen, 35, 1985, 295-321.
• Çınaryılmaz ve Ar 2020 Çınaryılmaz, N. E. ve Ar, B., “San Michele Church of Genoese Galata (Pera): Historic records and material evidence on its chronology”, A|Z ITU Journal of the Faculty of Architecture, 17/2, 2020, 15-29.
• Dalleggio d’Alessio 1946 Dalleggio d’Alessio, E., “Galata et ses environs dans l’antiquité”, Revue des études byzantines, 4, 1946, 218-238.
• Dalleggio d’Alessio 1961 Dalleggio d’Alessio, E., “Galata et la souveraineté de Byzance”, Revue des études byzantines, 19, 1961, 315-327.
• Delehaye 1902 Delehaye, H. (Ed.), Synaxarium Ecclesiae Constantinopolitanae, Brüksel, 1902.
• Desimoni 1876 Desimoni, C., “I Genovesi ed i Loro Quartieri in Costantinopoli nel Secolo XIII”, Giornale Ligustico di Archeologia, Storia e Belle Arti, 3, 1876, 217-276.
• Diakonos 2005 Diakonos, L., The History of Leo the Deacon, Byzantine Military Expansion in the Tenth Century, Çev. A. M. Talbot ve D. F. Sullivan, Washington D.C., 2005.
• Doukas 1958 Doukas, Ducae, Historia Turcobyzantina (1341-1462), Grecu, V. (Ed.), Bükreş, 1958.
• Ebersolt 1921 Ebersolt, J., “Arab-Djami et ses sculptures byzantines”, Ed. a.y., Mission Archéologique de Constantinople, Paris, 1921, 38-44.
• Erkal 2011 Erkal, N., “The Corner of the Horn: An Architectural Review of the Leaded Magazine in Galata Istanbul”, Middle East Technical University Journal of the Faculty of Architecture, 28/1, 2011, 197-227.
• Ernoul 1871 Ernoul, Chronique d’Ernoul et de Bernard le Trésorier, Mas Latrie, L. d. (Ed.), Paris, 1871.
• Eyice 1969 Eyice, S., Galata ve Kulesi, Galata and its Tower, İstanbul, 1969.
• Eyice 1994 Eyice, S., “Yeraltı Cami”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt 7, İstanbul, 502.
• Froissart 1931 Froissart, J., Chroniques de Jean Froissart, Cilt 12, Mirot, L. (Ed.), Paris, 1931.
• Golden 1990 Golden, P. B., “The peoples of the south Russian steppes”, Sinor, D. (Ed.), The Cambridge History of Early Inner Asia, Cambridge, 1990, 256-284.
• Gottwald 1907 Gottwald, J., “Die Stadtmauern von Galata,” Bosporus: Mitteilungen des Deutschen Ausflugvereins “G. Albert”, 4, 1907, 1-72.
• Gregoras 1973 Gregoras, N., Rhomäische Geschichte, Historia Rhomaïke, Cilt 1, Çev. J. L. v. Dieten, Bibliothek der griechischen Literatur (BGL) 4, Stuttgart, 1973.
• Gregoras 2007 Gregoras, N., Rhomäische Geschichte, Historia Rhomaïke, Cilt 6, Çev. J. L. v. Dieten ve F. Tinnefeld, Bibliothek der griechischen Literatur (BGL) 66, Stuttgart, 2007.
• Gyllius 1997 Gyllius, P., İstanbul’un Tarihi Eserleri, Çev. E. Özbayoğlu, İstanbul, 1997.
• Hartmann 2001 Hartmann, C. C. d. (Ed.), Victoris Tunnunensis Chronicon cum reliquiis ex Consularibus Caesaraugustanis et Iohannis Biclarensis Chronicon, Corpus Christianorum Series Latina (CCSL) 173A, Turnhout, 2001.
• Janin 1950 Janin, R., Constantinople byzantine: Développement urbain et répertoire topographique, Paris, 1950.
• Janin 1969 Janin, R., La Géographie Ecclésiastique de l’Empire Byzantin, Première partie, Le siège de Constantinople et le patriarcat Oecuménique, Cilt 3, Les Églises et les Monastéres, Paris, 1969.
• Khalkokondyles 2014 Khalkokondyles, L., The Histories, Cilt 2, Kaldellis, A. (Ed.), Cambridge, 2014.
• Khoniates 1975 Khoniates, N., Nicetae Choniatae Historia, Dieten, J. L. v. (Ed.), Corpus Fontium Historiae Byzantinae (CFHB) 11/1, Berlin ve New York, 1975.
• Kim 2013 Kim, H. J., The Huns, Rome and the Birth of Europe, Cambridge, 2013.
• Kritovoulos 1983 Kritovoulos, M., Critobuli Imbriotae Historiae, Reinsch, D. R. (Ed.), Corpus Fontium Historiae Byzantinae (CFHB) 22, Berlin ve New York, 1983.
• Kuban 2010 Kuban, D., İstanbul, Bir Kent Tarihi: Bizantion, Konstantinopolis, İstanbul, İstanbul, 2010.
• Kuş 2009 Kuş, F., Galata Surları, Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul, 2009.
• Logothetes 2006 Logothetes, S., Symeonis Magistri et Logothetae Chronicon, Wahlgren, S. (Ed.), Corpus Fontium Historiae Byzantinae (CFHB) 44/1, Berlin ve New York, 2006.
• Makrembolites 1891 Makrembolites, A., “Λόγος Ἱστορικός” [Logos Istorikos], Papadopoulos-Kerameus, A. (Ed.), Ἀνάλεκτα Ἱεροσολυμιτικῆς σταχυολογίας [Analekta Ierosolymitikis stakhyologias] 1, 1891, 144-159.
• Malalas 2000 Malalas, I., Ioannis Malalae Chronographia, Thurn, J. (Ed.), Corpus Fontium Historiae Byzantinae (CFHB) 35, Berlin ve New York, 2000.
• Matthews 2012 Matthews, J., “The Notitia Urbis Constantinopolitanae,” Grig, L. ve Kelly, G. (Ed.), Two Romes: Rome and Constantinople in Late Antiquity, Oxford, 2012, 81-115.
• Meursius 1610 Meursius, J., Glossarium Graecobarbarum, Leiden, 1610.
• Migne 1866 Migne, J. P. (Ed.), Georgius Codinus, Ducas, Patrologiae Cursus Completus, Series Graeca (PG) 157, Paris, 1866.
• Müller-Wiener 1998 Müller-Wiener, W., Bizans’tan Osmanlı’ya İstanbul Limanı, Çev. E. Özbek, İstanbul, 1998.
• Müller-Wiener 2001 Müller-Wiener, W., İstanbul’un Tarihsel Topografyası, Çev. Ü. Sayın, İstanbul, 2001.
• Ivkovska ve Orlandi 2020 Ivkovska, V. ve Orlandi, L., “Istanbul’s heritage at risk: the Galata district”, Territorio, 93/2, 2020, 129-138.
• Pakhymeres 1984 Pakhymeres, G., Georges Pachymérès, Relations Historiques, Cilt 1, Failler, A. ve Laurent, V. (Ed.), Corpus Fontium Historiae Byzantinae (CFHB) 24/1, Paris, 1984.
• Palazzo 2014 Palazzo, B., Arap Camii veya Galata Saint Paul Kilisesi, Çev. İ. B. Yenitürk, İstanbul, 2014.
• Pertusi 1976 Pertusi, A., La caduta di Costantinopoli, Le testimonianze dei contemporanei, Cilt 1, Verona, 1976.
• Pertz 1862 Pertz, G. H. (Ed.), Cafari et continuatorum Annales Ianuenses, a. 1099-1294, Hannover, 1862.
• Philippides 1990 Philippides, M., (Ed.), Emperors, Patriarchs and Sultans of Constantinople, 1373-1513: An Anonymous Greek Chronicle of the Sixteenth Century, Brookline, 1990.
• Preger 1907 Preger, T. (Ed.), Scriptores Originum Constantinopolitanarum, Cilt 2, Leipzig, 1907.
• Pohl 1998 Pohl, W., “Conceptions of Ethnicity in Early Medieval Studies”, Little, L. K. ve Rosenwein, B. H. (Ed.), Debating the Middle Ages: Issues and Readings, Malden, 1998, 15-24.
• Rapoport ve Savage-Smith 2014 Rapoport, Y. ve Savage-Smith, E. (Ed.), An Eleventh-Century Egyptian Guide to the Universe: The Book of Curiosities, Leiden, 2014.
• Sağlam 2018 Sağlam, H. S., Urban Palimpsest at Galata & An Architectural Inventory Study for the Genoese Colonial Territories in Asia Minor, Doktora Tezi, Politecnico di Milano, Milano, 2018.
• Sağlam 2020a Sağlam, H. S., “Galata Kulesi’nin Ceneviz Dönemine Yönelik Bir Yeniden Değerlendirme”, YILLIK: Annual of Istanbul Studies, 2, 2020, 53-80.
• Sağlam 2020b Sağlam, H. S., “Galata’da İhmal Edilmiş Ceneviz Yapılarına Dair Bazı Keşifler”, Uslu, A. ve Benliay, A. (Ed.), 4. Uluslararası Akademik Araştırmalar Kongresi (7-9 Aralık 2020, Online) (ICAR), Tam Metin Kitabı, Elâzığ, 2020, 544-553.
• Sauli 1831 Sauli, L., Della colonia dei Genovesi in Galata, Cilt 2, Torino, 1831.
• Sauvaget 1934 Sauvaget, J., “Notes sur la Colonie génoise de Péra”, Syria, 15/3, 1934, 252-275.
• Schneider ve Nomidis 1944 Schneider, A. M. ve Nomidis, M., Galata - Topographisch-Archäologischer Plan mit Erläuterndem Text, İstanbul, 1944.
• Schreiner 2018 Schreiner, P., “Die Chronik des Johannes von Biclar und ihre Bedeutung für die Geschichte Südosteuropas in der zweiten Hälfte des 6. Jahrhunderts”, Drauschke, J., Kislinger, E., Kühtreiber, K., Kühtreiber, T., Scharrer-Liška G. ve Vida, T. (Ed.), Lebenswelten zwischen Archäologie und Geschichte: Festschrift für Falko Daim zu seinem 65. Geburtstag, Cilt 2, Mainz, 2018, 829-842.
• Skoutariotes 1894 Skoutariotes, T., “Άνώνύμου Σύνοψις Χρονική” [Anonymou Synopsis Khroniki], Sathas, K. (Ed.), Μεσαιωνική Βιβλιοθήκη [Mesaioniki Bibliothiki], Cilt 7, Venedik, 1894, 1-556.
• Sur ve Serin 2023 S ur, S. ve Serin, U., “A Reappraisal of the Genoese Walls of Galata (Fourteenth-Fifteenth Centuries) in Terms of Medieval Building Techniques and Masonry Traditions”, YILLIK: Annual of Istanbul Studies, 5, 2023, 95-122.
• Tafel ve Thomas 1856 Tafel, G. L. F. ve Thomas, G. M. (Ed.), Urkunden zur älteren Handelsund Staatsgeschichte der Republik Venedig, Cilt 1, Viyana, 1856.
• Theophanes 1883 Theophanes, Chronographia, Cilt 1, Boor, C. d. (Ed.), Leipzig, 1883.
• Tunay 1984 Tunay, M. İ., Türkiye’de Bizans Mimarisinde Taş ve Tuğla Duvar Tekniğine Göre Tarihlendirme, Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, İstanbul, 1984.
• Tzetzes 1826 Tzetzes, I., Historiarum Variarum Chiliades, Kiessling, G. (Ed.), Leipzig, 1826.
• Villehardouin 1872 Villehardouin, G. d., La conquête de Constantinople, Wailly, N. d. (Ed.), Paris, 1872.
• Elektronik Kaynaklar
• Uzantı 1 Uzantı 1: Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Parsel Sorgu Uygulaması [içinde] Harita Genel Müdürlüğü Ortofoto (HGM Atlas), https://parselsorgu.tkgm.gov.tr/
• Uzantı 2 Uzantı 2: Koç Üniversitesi Sevgi Gönül Bizans Araştırmaları Merkezi (GABAM) İstanbul Surları Projesi, https://istanbulsurlari.ku.edu.tr/