Geç Dönem Çağatay Türkçesiyle Yazılmış “Ḥażret-i Pehlevān Ata ‘Aleyhi’r-raḥme Kitābı” Adlı Eserde Edatlar

Yıl 2024, Cilt: 4 Sayı: 7, 18 - 38, 07.01.2025

Muhammadullah Haji Moh Naseem

https://doi.org/10.60051/medbel.1585691

Öz

Türk dilinde edatlarla ilgili önemli çalışmalar yapılmış olmasına rağmen, edatlar konusu uzun zamandır tartışmalı bir gramer sorunu olarak kalmıştır. Çeşitli araştırmacılar, edatların yapıları veya türleri üzerine farklı sınıflandırmalar yapmış, bu da ortak bir yöntemin geliştirilmesini zorlaştırmıştır. Türk Dil Kurumunun “Türk Gramerinin Sorunları” toplantılarında da bu konu genişçe ele alınmıştır. Bu bağlamda, Türk dilinde edatlarla ilgili yapılan çalışmalarda karşılaşılan sorunlardan biri, bazı yer ve yön bildiren isimlerin (alt, üst, ön, yan, arka, sağ, sol vb.) her ne kadar edat gibi kullanılsa da aslında edat olmamalarıdır. Bu isimler, bazı Türk dili çalışmalarında edat olarak değerlendirilirken, bazı gramerlerde bu görüş kesin bir şekilde reddedilmiştir. Yabancı dillerin etkisiyle, özellikle Batı dillerindeki preposition ve postposition kavramlarına dayanan bu sınıflandırmalar, bazı çalışmalarda sahte çekim edatı olarak değerlendirilmiştir.
Edatları incelemek amacıyla üzerinde çalıştığımız Ḥażret-i Pehlevān Ata ‘Aleyhi’r-raḥme Kitābı adlı eser, Prof. Dr. Münevver Tekcan’ın danışmanlığında Erhan Çakır tarafından yüksek lisans tezi olarak ele alınmış ve Özbekistan Fenler Akademisi Ebu Reyhan Birûnî Şarkşinaslık Enstitüsü Kütüphanesi El Yazmalar Bölümünde 125 numarayla kayıtlı nüsha esas alınmıştır. Bu çalışmada, öncelikle edatların genel yapısı ve sınıflandırılmasına dair genel bilgiler sunduk. Sonrasında, ele aldığımız metin üzerinden hareketle eserde kullanılan ve Çağatay Türkçesinin dil özelliklerini taşıyan edatları belirledik; bu edatların hangi anlam ve işlevlerde kullanıldığını ortaya koymaya çalıştık. Edatların sınıflandırılması yönteminde Türk dil bilgisi alanındaki kaynakları inceleyerek bu konudaki farklı görüşleri ele aldık ve nihayetinde Muharrem Ergin’in Türk Dil Bilgisi adlı eserinde yer alan sınıflandırma yöntemini tercih ettik. Metindeki edatları bu yönteme göre gruplandırarak örneklerle destekledik. Ancak, edatlar başlığı altında yer alan “Ünlemler” konusunu çalışmamızın kapsamı dışında bıraktık. Bu bağlamda yalnızca bağlama ve çekim edatları üzerinde durarak tespit edilen edatları anlam ve işlevlerine göre sınıflandırıp değerlendirdik.

Anahtar Kelimeler

Anahtar Kelimeler: Edat, Çağatay Türkçesi, Hazret-i Pehlevân Ata, Pehlevân Mahmûd, Pehlevân Mahmûd

Kaynakça

• Atay, Ayten. Çağatay Türkçesinde Edatlar. I. Baskı, Konya: Çizgi Kitabevi, 2014.
• Beydili, Azer-i Bigdili. Lütfali Beg. Ateşkede-i Azer (Nîme-i Düvvüm). Hazırlayan Mir Haşim Muhaddis. Tahran: Emirkebir, 1378.
• Banguoğlu, Tahsin. Türkçenin Grameri. İstanbul: Baha Matbaası, 1974.
• Baykara, Sultan Hüseyin. Mecâlisü’l-uşşâk. Hindistan: Münşi Nivalkişor (Nawal Kishore) matbaası, 1786.
• Bedahşî, Nûreddin Cafer. Hulâsetü’l-menâkıb. Hazırlayan Seyyide Eşref Zafer. İslamabad: Merkez-ı Tahkikat-ı Farsi-i İran ve Pakistan, 1995.
• Buhârî, Salâh b. Mübârek. Enîsü’t-tâlibîn ve Uddetü’s-sâlikîn. Hazırlayan Halil İbrahim Sarıoğlu ve Tevfik H. Sübhani. Tahran: Sazman-ı İntişarat-ı Keyhan, 1371.
• Câmî, Abdurrahman. Nefehâtü’l-üns min hazarâti’l-kuds. Hazırlayan Mahmud Abidi. Tahran: İntişarat-ı Sühan, 1390.
• Çakır, Erhan. “Hazret-i Pehlevân Ata Aleyhi’r-rahme kitâbı (Giriş, transkripsiyonlu metin, gramatikal dizin-sözlük)”. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Kocaeli: Kocaeli Üniversitesi, 2018.
• Eckmann, Janos. Çağatayca El Kitabı. Çeviren Günay Karaağaç. 6. basım, İstanbul: Kesit Yayınları, 2013.
• Eckmann, Janos. Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar. Hazırlayan Osman Fikri Sertkaya. 4. baskı, Ankara: TDK Yayınları, 2014.
• Eraslan, Kemal. Alî-Şîr Nevâyî, Nesâyimü’l-mahabbe min şemâyimi’l-fütüvve. Ankara: TDK Yayınları, 1996.
• Ergin, Muharrem. Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Basım Yayım Tanıtım, 2009.
• Evliya Çelebi. Seyahatnâme (İndeksli Tıpkıbasım). Hazırlayan Seyit Ali Kahraman. Ankara: TTK, 2013.
• Gabain, A. Von. Eski Türkçenin Grameri. Çeviren Mehmet Akalın. 1. Baskı, Ankara: TDK Yayınları, 1988.
• Hacıeminoğlu, Necmettin. Türk Dilinde Edatlar. İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2015.
• Hacıeminoğlu, Necmettin. Kutb’un Husrev ü Şirin’i ve Dil Hususiyetleri. Ankara: TDK Yayınları, 2000.
• Hidâyet, Rıza Kulu Han. Riyâzu’l-ârifîn. Hazırlayan Ebülkasım Radfer ve Gita Oşideri. Tahran: Pejuhişgah-ı Ulum-ı İnsanî, 1385.
• Hidâyet, Rıza Kulu Han. Sefâretnâme-i Harezm. Hazırlayan Ali Husuri. Tahran: Tahuri, 1977.
• Kâtib Çelebi, Mustafa b. Abdullah. Keşfü’z-zunûn ʿan esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. Hazırlayan M. Şerefettin Yaltkaya ve Kilisli Rifat Bilge. İstanbul: Maarif Matbaası, 1941-1943.
• Korkmaz, Zeynep. Türkiye Türkçesi Grameri-Şekil Bilgisi. 3. Baskı, Ankara: TDK Yayınları, 2009.
• Mukaddem, Ali Rıza. “Pîr-i Pehlevânân Mahmûd-ı Pîryâr-ı Velî, Hayatı, Menkıbeleri ve Eserleri”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi. S. 104 (2022): 137-152.
• Râzî, Emin Ahmed. Heft İklîm. Hazırlayan Seyyid Muhammed Rıza Tahiri. Tahran: Süruş, 1378.
• Türk Gramerinin Sorunları II. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1999.