Erken Cumhuriyet Döneminde Çingenelere Yönelik Söylem İnşası: Cumhuriyet Gazetesi Örneği

Year 2025, Volume: 5 Issue: 1, 43 - 70, 30.06.2025

Simge Mert

https://doi.org/10.60077/medkul.1657409

Abstract

Çingenelerin dilleri ve dinleri farklılaşsa da tüm coğrafyalarda ötekileştirilmeleri değişmemektedir. Çoğunluk nüfusunu oluşturdukları bir ülkenin olmayışı, ötekileştirilmelerini güçlendirmektedir. Pejoratif Çingenelik, söylemlerle yeniden üretilmektedir. Bu araştırma, Cumhuriyet gazetesinde Çingenelerin aktarılma biçiminin “pejoratif Çingeneliğin” inşasındaki etkisini araştırmaktadır. Araştırma dönemi olarak, vatandaşın tanımlandığı ve basında sansür mekanizmaları sebebiyle basının devlet ideolojisine aykırı yayın yapmasının neredeyse imkânsız olduğu Erken Cumhuriyet Dönemi (ECD) seçilmiştir. Sansüre rağmen ötekileştirici söylemlerin üretilebilmesi, devlet ideolojisiyle basının söyleminin örtüştüğünü göstermektedir. Çingeneleri ötekileştiren söylemlerin yayımlanabilmesi, gazetede ve devlet ideolojisinde Çingenelerin ortak “öteki” olduğunu göstermektedir. Örneklemi belirlerken, Cumhuriyet’in ilanından 14 Mayıs 1950’ye dek yayımlanmış “Çingene” ve “Kıpti” ifadelerini içeren metinlerde ölçütlü örneklem yöntemi kullanılmıştır. Sözlük ve ansiklopedilerdeki Çingene tanımlarındaki pejoratif etiketlerle örtüşen metinler seçilmiş, farklı etiketleri içermesine dikkat edilmiştir. Bu bağlamda çalışmada 6 haber metni Van Dijk’ın eleştirel söylem analizi yöntemiyle incelenmiştir. Pejoratif Çingene etiketinin üretimi ve yeniden inşasına yardımcı ögeler tespit edilmiştir. ECD’deki katı sansür mekanizmalarına rağmen, Çingenelerin söylem aracılığıyla ötekileştirilmesinde etkili olan faktör, devlet ideolojisinde Çingenelerin yeri ile gazetenin Çingeneleri ele alış biçimi arasında paralellik olmasıdır. Bu durum, pejoratif Çingeneliğin inşasında Cumhuriyet gazetesi ve devletin rol oynadığını göstermektedir. Araştırma, sözlük ve ansiklopedilerde yer alan pejoratif Çingeneliğin inşasında Cumhuriyet gazetesi ve devlet ideolojisinin rolüne dikkat çekerek literatüre katkı sağlamayı hedeflemektedir.

Keywords

Erken Cumhuriyet Dönemi , Cumhuriyet Gazetesi , Çingene , Eleştirel Söylem Analizi , Devletin İdeolojik Aygıtları

Discourse Construction Towards Gypsies in the Early Republic Period: The Example of Cumhuriyet Newspaper

Abstract

Although the languages and religions of Romani people differ across geographies, their marginalization remains a constant. The absence of a nation-state in which they constitute the majority reinforces this othering. Pejorative concepts of “Gypsiness” are continuously reproduced through discourse. This study investigates the role of the Cumhuriyet newspaper in the construction of “pejorative Gypsiness” by examining its portrayal of the Romani people. The research focuses on the Early Republican Period (ERP), a time when the modern Turkish citizen was being defined and when press censorship made it nearly impossible for newspapers to publish content contrary to state ideology. The fact that exclusionary discourse could still be produced despite this censorship indicates an alignment between the ideology of the state and the discourse of the press. The ability to publish narratives that “othered” the Romani people suggests they were a common “other” for both the newspaper and the state. The sample was selected using purposive sampling from texts published in Cumhuriyet between the proclamation of the Republic and May 14, 1950, that contained the terms “Çingene” and “Kıpti.” Texts were chosen that aligned with the pejorative labels found in dictionary and encyclopedia definitions of “Gypsy,” ensuring a variety of different labels were included. Within this framework, six news articles were analyzed using Van Dijk's critical discourse analysis. The analysis identified elements that contributed to the production and reconstruction of the pejorative “Gypsy” label. It was determined that despite the strict censorship mechanisms of the ERP, the parallel between the state's ideological positioning of the Romani people and the newspaper's portrayal of them was a significant factor in their discursive othering. This situation reveals the roles of both the Cumhuriyet newspaper and the state in the construction of a pejorative notion of “Gypsiness.” By highlighting the part played by the Cumhuriyet newspaper and state ideology in constructing the pejorative “Gypsiness” found in dictionaries and encyclopedias, this research aims to contribute to the existing literature.

Keywords

Early Republican Period , Cumhuriyet Newspaper , Gypsy , Critical Discourse Analysis , Ideological State Apparatuses

References

• Anayasa Mahkemesi. (1924). 1924 Anayasası (Kanun No. 491). https://www.anayasa.gov.tr/tr/mevzuat/onceki-anayasalar/1924-anayasasi/
• Abalıoğlu, N. N. (1991). Perde aralığından (4. bs). Çağdaş Yayınları.
• Alp, H. (2015). Medyada nefret söylemi ve çingene toplumuna yönelik ayrımcı söylemin suça dönüşme süreci (Tez No.417748) [Doktora tezi, İstanbul Üniversitesi]. YÖK Ulusal Tez Merkezi.
• Althusser, L. (2019). İdeoloji ve devletin ideolojik aygıtları (A. Tümertekin, Çev.). İthaki Yayınları.
• Altınöz, İ. (2013). Osmanlı toplumunda Çingeneler. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Arayıcı, Ali. (2008). Avrupa’nın vatansızları Çingeneler. Kalkedon Yayınları.
• Asseo, H. (2007). Çingeneler / Bir Avrupa yazgısı (O. Türkay, Çev.). Yapı Kredi Yayınları. Bahadır, O. (1994, Mayıs 7). Cumhuriyet’i okurlara takdim (N. Nadi'den alıntı). Cumhuriyet, 70. Yıl Özel Sayısı. https://egazete.cumhuriyet.com.tr/oku/4524/2014-05-07/4
• Berger, H. (2000). Çingene mitolojisi. Ayraç Yayınları.
• Bilgiç, H. (1939, Ocak 5). Çocuk hırsızları. Cumhuriyet. https://www.gastearsivi.com/gazete/cumhuriyet/1939-01-05/6
• Creswell, J. W. (2017). Eğitim araştırmaları: Nicel ve nitel araştırmanın planlanması, yürütülmesi ve değerlendirilmesi (S. B. Demir, Çev.). EDAM.
• Creswell, J. W., & Clark, V. L. P. (2017). Designing and Conducting Mixed Methods Research (3. ed.). SAGE Publications, Inc.
• Cumhuriyet Arşivi. (t.y.). Tarihçe. Cumhuriyet Arşivi. https://www.gastearsivi.com/gazete/cumhuriyet
• Cumhuriyet. (1935, Eylül 21). Adapazarı hükûmet binasında müthiş ve sinemakârî bir cinayet oldu. Cumhuriyet. https://www.gastearsivi.com/gazete/cumhuriyet/1935-09-21/3
• Cumhuriyet. (2014, Mayıs 7). Atatürk Cumhuriyet’e borç veriyor… Cumhuriyet. https://egazete.cumhuriyet.com.tr/oku/4524/2014-05-07/0
• Cumhuriyet. (1994, Mayıs 7). Cumhuriyet 70. yıl özel ek. https://egazete.cumhuriyet.com.tr/oku/4524/1994-05-07/0
• Cumhuriyet. (1930, Şubat 3). Çingene ruhu! Başı sıkışınca tutup karısını satmış! Cumhuriyet. https://egazete.cumhuriyet.com.tr/oku/192/1930-02-03/5
• Çavdar, T. (2019). Türkiye’nin demokrasi tarihi 1839-1950 (6.Baskı). İmge Kitabevi Yayınları.
• Danka, A. (2008). Türkiye’de Roman hakları ve hukuki çerçeve. (E. Uzpeder, S. Danova/Roussinova, S. Özçelik & S. Gökçen, Haz.) Biz buradayız! Türkiye’de Romanlar, ayrımcı uygulamalar ve hak mücadelesi, (ss. 29-52). Mart Matbaacılık.
• Derviş, S. (1935, Haziran 29). O bir melektir. Cumhuriyet. https://www.gastearsivi.com/gazete/cumhuriyet/1935-06-29/6
• Eagleton, T. (2015). İdeoloji. Ayrıntı Yayınları.
• Fonseca, İ. (2020). Beni ayakta gömün/Çingeneler ve yolculukları (Ö. İlyas, Çev.). Ayrıntı Yayınları.
• Foucault, M. (2003). İktidarın gözü (I. Ergüden, Çev.). Ayrıntı Yayınları.
• Grix, J. (2010). The foundations of research (2. ed.). Palgrave Macmillan.
• Gün, S. (2017). Çingenelerin/Romanların medyada sunumu: Roman havası dizisi örneği. K. Budak ve S. Eğe (Ed.), 6. Türkiye Lisansüstü Çalışmalar Kongresi (Cilt 2, ss. 81-98). Muş, Türkiye. https://tlck.org.tr/wp-content/uploads/2018/09/2.cilt_.pdf
• İnuğur, M. N. (1992). Türk basın tarihi. Gazetecileri Cemiyeti.
• Kabacalı, A. (1994). Türk basınında demokrasi. Kültür Bakanlığı Yayınları
• Kabacalı, A. (1987). Türk yayın tarihi (Başlangıçtan tanzimata kadar). Gazeteciler Cemiyeti Yayınları.
• Kandemir, A. (1937, 17 Kasım). Havayı kim bozdu. Cumhuriyet Gazetesi. https://www.gastearsivi.com/gazete/cumhuriyet/1937-11-17/5
• Karaman, Z. T. (2008). Siyasi ve idari yönüyle Romanlar. S. Kolukırık (Ed.), Yeryüzünün yabancıları Çingeneler (ss. 33-42). Simurg Yayınları.
• Koloğlu, O. (1993). Türk basını- Kuvayı Milliye’den günümüze. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Kolukırık, S. (2005). Türk toplumunda Çingene imgesi ve önyargısı. Sosyoloji Araştırmaları Dergisi, 8(2), 52–71.
• Kolukırık, S. (2009). Dünden bugüne Çi̇ngeneler kültür, kimlik, dil, tarih. Ozan Yayıncılık.
• Kolukırık, S. (2005). Türk toplumunda Çingene imgesi ve önyargısı. Sosyoloji Araştırmaları Dergisi, 8(2), 52-71.
• Korkmaz, F. (2005). Tarihsel süreçte Türkiye’de basın özgürlüğü. Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• Marsch, A. (2008). Türkiye’de Çingenelerinin tarihi hakkında. E. Uzpeder, S. Danova/Roussinova, S. Özçelik ve S. Gökçen (Haz.), Biz buradayız! Türkiye’de Romanlar, ayrımcı uygulamalar ve hak mücadelesi (ss. 5–18). Mart Matbaacılık.
• Marshall, M. N. (1996). Sampling for qualitative research. Family Practice, 13(6), 522-526.
• Matbuat Kanunu, (1931). Matbuat Kanunu. T.C. Resmî Gazete. https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/1867.pdf
• Mc Gregor, S. L. T. (2003). Critical discourse analysis: A primer. Kappa Omicron Nu Forum, https://publications.kon.org/archives/forum/15-1/mcgregorcda.html
• Mert, S. (2016). Erken Cumhuriyet dönemi yazılı anlatılarda Çingenelerin dışlanma biçimleri (Tez No. 450035) [Yüksek lisans tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi]. YÖK Ulusal Tez Merkezi.
• Millî Eğitim Bakanlığı [MEB]. (2000). Çingene. Örnekleriyle Türkçe sözlük (Cilt 1, s. 3337). MEB Ofset.
• Millî Eğitim Bakanlığı [MEB]. (1964). Çingeneler. Türk ansiklopedisi (cilt 12). Millî Eğitim Basımevi.
• Mora, N. (2011). Medya çalışmaları medya pedagojisi ve küresel iletişim. Nobel Akademik Yayıncılık.
• Okely, J. (1983). The traveller-Gypsies. Cambridge University Press.
• Özdemir, M. (2010). Nitel veri analizi: Sosyal bilimlerde yöntembilim sorunsalı üzerine bir çalışma. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 11(1), 323–343.
• Özden Cankara, P. (2012). Bir etnik grup olarak Çingenelerin statüleri hakkında bir analiz denemesi. L. Ürer (Ed.), Roman olup Çingene kalmak (ss. 97-121). Parşömen Yayınları.
• Özer, Ö. (2015). Teun Adrian van Dijk örneğinde eleştirel söylem çözümlemesi. B. Yıldırım (Ed.), İletişim araştırmalarında yöntemler (ss. 197-286). Literatürk Academia Yayınları.
• Özer, Ö., & Tuna, Y. (2023). Sosyo-bilişsel söylem çalışması perspektifinden bir kadın cinayeti haberinin çözümlenmesi. Global Media Journal Turkish Edition, 14(27), 79-95.
• Romani Cultural and Arts Company. (t.y.). International Romani Day, 8th April 2021 – The 50th Jubilee Year of the First World Romani Congress. https://www.romaniarts.co.uk/international-romani-day-8th-april-2021-the-50th-jubilee-year-of-the-first-world-romani-congress/
• Şimşek, I. (2021). Louis Althusser’in ideoloji ve devletin ideolojik aygıtları adlı çalışması üzerine bir değerlendirme. Medya ve Kültür, 1(1), 112-115.
• Taylan, H., & Barış, İ. (2023). Medyada Romanlara yönelik kalıp yargı ve önyargıların sunumu. Roman Dili ve Kültürü Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 4(1), 89-100. https://doi.org/10.59250/raedergisi.1293848
• TDK. (1998). Çingene. Türkçe sözlük (12. bs., cilt 1). Türk Dil Kurumu.
• TDK. (1983). Çingenelik. Türkçe sözlük (7. bs., cilt 1, s. 779). Türk Dil Kurumu.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi. (1934). İskân Kanunu, 2510 sayılı. https://www5.tbmm.gov.tr/tutanaklar/KANUNLAR_KARARLAR/kanuntbmmc013/kanuntbmmc013/kanuntbmmc01302510.pdf
• Van Dijk, T. A. (2009). Critical discourse studies: A sociocognitive approach. R. Wodak & M. Meyer (Eds.), Methods for critical discourse analysis (pp. 62–86). Sage.
• Van Dijk, T. A. (2015). Söylem ve ideoloji: Çok alanlı bir yaklaşım (N. Ateş, Çev.) [Genişletilmiş 2. baskı]. B. Çoban & Z. Özarslan (Haz.), Söylem ve ideoloji (ss. 15–146). Su Yayınları.
• Wodak, R. (2002). Aspects of critical discourse analysis. Zeitschrift für Angewandte Linguistik, 36(10), 5–31.
• Yanıkdağ, T. (2012). Türkiye'de yaşayan romanların sorunlarına genel bir bakış. L. Ürer (Ed.), Roman olup Çingene kalmak (ss. 247-270). Melek Yayınları.
• Yazgaç, A. İ. (1930, Ocak 27). Çingenelere kıymayınız – İşin alayı. Cumhuriyet, s. 3. https://www.gastearsivi.com/gazete/cumhuriyet/1930-01-27/3
• Yeğen, M. (2012). Müstakbel Türk’ten sözde vatandaşa cumhuriyet ve Kürtler. İletişim Yayınları.
• Yetkin, B. (2010). 1945-1950 arası “demokratikleşme” sürecinde basın. Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları, (17-18), 1–37. https://dergipark.org.tr/tr/pub/iuydta/issue/943/10639
• Yetkin, Ç. (1983). Türkiye’de tek parti yönetimi 1930–1945. Altın Kitaplar.
• Yılgür, E. (2014). Peripatetik toplulukların geç peripatetik topluluklara dönüşümü [Doktora tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi]. YÖK Ulusal Tez Merkezi.
• Yoors, J. (2005). Çingeneler opre Roma. Chiviyazıları Yayınevi.