MİMARLIK TARİHİ İÇİNDE İSTANBUL BİZANS SU MİMARİSİNİN DURUMU –I-

Year 2019, Volume: 3 Issue: 8, 276 - 325, 30.12.2019

Özkan Ertuğrul

Abstract

Tarih boyunca insan toplulukları farklı dönemlerde farklı yaşam düzenlerine sahip olmuştur. Paleolitik çağda insanların suyu mağaraya taşıyarak yaşamlarını su-ırmak-deniz kenarında sürdürdükleri görülürken Mezolitik çağda ise yerleşik hayata geçmenin etkileriyle su ile birleşik bir kültürün oluşmuştur. Tarihin birçok döneminde yaşamış olan insan topluluklarının özellikleri incelendiğinde suyun insanın yaşaması için en gerekli maddelerden birisi olduğunu ve insanoğlunun tarih boyunca su ile ilgili alanların uzağında kalamadığını ifade etmek mümkündür.
Bu çalışmada öncelikle tarihsel süreçte çeşitli dönemlerde ve farklı bölgelerde yaşamış insan topluluklarının suyla olan ilişkileri ve bu bağlamda ortaya konulan mimari eserlerden bahsedilmiştir. Ardından İstanbul’da Bizans Devri Su Mimarisi ile ilgili olarak literatürde daha önce yapılan çalışmalara ve söz konusu dönemde ortaya konan mimari eserler hakkında açıklamalara yer verilmiştir.

Keywords

Roma Mimarisi, Bizans Su Mimarisi, İstanbul Bizans Su Mimarisi

References

• 1) A.M.Dinçöl:Hititler öncesinde Anadolu, Anadolu Uygarlıkları, I,(1982),s.l2 2) A.M.Dinçöl: ay.es.,s.13-15 3) E.Bilgiç: Sümerler, Türk Ansiklopedisi.30rs.115-134,özellikle 118; ayr.bak.Andre' Parrot;Sumer. München 1960 ,s. 52-53,188 ,230 ,240 4)E.Bilgiç: ay.es. ,s.l20 5)E.Bilgiç: ay.es. ,s.l34 6)Herodotos: Herodot Tarihi(Cev.Müntekim Ökmen,sunanrAzra Erhat) ,istanbul 1973,s.86-89 7)Asurluların Su Tanrıları ve Mitolojileri için bak. Belkıs Mutlu: Efsanelerin İzinde. İstanbul 1968,s. 95-118;Asurlular sudan geçmek için- Ki daha sonra Bizansta hendek problemi üzerinde duruken yararlacağımız- tulum, kullanırlardı.Bak.Gustave Le Bon:Premieres CivilisationsyParis 1889,s.549,ayr.bak. kısada olsa bilgi vermesi açısından .’’Asur ‘’ Türk Ansik¬lopedisi,c.4 ,s.2-12 özellikle 3 8) K.Michalowski: EgypterParis 1971,s.97-99,465,546 ve 549/Irmgard Woldering: EgyptrHolland 1965,s.48 Ayr.bak.İ.Parmaksızoğlu: Mısır . Türk Ansiklopedi¬si, ,s.97-115 özellikle 112 ve Felix Guirand;Mytholojgie, Paris 1935,s.11 9) Herodotos: ay.es.rs.116 10) Herodotos: ay.es.,s.126 11) Firuzan Kıral: Hititler . Türk Ansiklopedisi.19. s.303-310 12) DH.Laroche: Recherches sur les noms des dieux Hittiles,Paris 1947,s.97/ Rel Gurney: Some Aspects of Hittite Religion,Oxford 1977,s.4-5,6-7 ,23 13) Azra Erhat : Mitoloji Sözlüğü. İstan bul 1978, s. 239-240 14) H.Th.Bossert: Altanatolien.Berlin 1942,s.527,550, 556 burada Eflatunpınar,Fraktin,Taşçı gibi kutsal yer¬lerin akarsu yanında yer aldığını belirtmektedir. 15) Ali M.Dinçöl : Ashella Rituali ( CTH 394 ) ve Hi¬titlerde Salgın Hastalıklara karşı yapılan işlemlere Toplu bir bakış ,Belleten.193(1985).XLIX,s.l-40 özel¬likle 7 16) İslamiyette kirlenmenin getirdiği banyo hali buna iyi bir örnektir. 17) B.Alkım : Anatolia.I.Cenevre 1968,levha 147 18) Ali.M.Dinçöl: Hititler ,Anadolu Uygarlıkları. I, İstanbul 1982, s.83 19) E.Akurgal:Urartu Medeniyeti,Anadolu.IV(1959) s..67-121;C.Işık; Urartu'lar,Türk Ansiklopedisi. 33,s.35-78,B.Öğün: Van'da Urartu Sulama Tesisleri ve _Samram(Şemiramis) Kanalı,Ankara 1970, 20) Ancak bu şehir planları hakkında bilgimiz ne yazık ki çok azdır.Bu konuda ancak yeni yeni bazı araştır¬malar yapılmaktadır.Daha çok Etrüsklerin mezar yapıları günümüzde etraflıca tanınmaktadır.Ancak mezar yapılarındaki mezarların biçimi banyo küvetleri şek-linde dikkat çeker.Bak.Tim Conell-John Matthews: Atlas of the Roman Worldt(Türkçesit Şadan Karadeniz,Roma Dünyası,İstanbul 1988,.32-33;ayr,bak.fazla ilmi olma¬yan bir yayın için bak,. Etrüskler . Türk Ansiklopedi,15,s.503-506 21-Bu yapılar ‘’Yuvarlak Taş’’ anlamına gelen yuvar¬lak plan tipidir.Bk.Behçet Ünsal:Mimarlık Tarihir İstanbul 1949,s.16 22-Ali M.Dinçöl:Hititler öncesinde Anadolu.Anadolu Uy¬garlıkları Ansiklopedisi.c.I(1982) s .12-16 23-B.Ünsal:ay.es.,s.l8 24- B.Ünsal:ay.es, ,s.53-54 25-Hitit dilinde artahi sözcüğü kanaldır.Bk.H.D. von Schuler;Hethitische Dienstanweisungen für Höhereltof und Staatsbeamte ,Graz, 19 57,s .44,54 ve M. Darga;Hitit Mimarlığı lrlstanbul 1985,s.l57 2 6-R.Naumann:Eski Anadolu Mimarlığı,.Ankara 1975,s.198,resim 246 27-K-Bittel ve Başkaları:YazılıkayarBerlin 1975,s.37 28-M.Darga; ay.es.,s.159 29-R.Naumann;ay.es.„s.203-204 30-R.Naumann: ay.es.,,s.204;Ayr.Bk. Boghasköi,Die Bauwerke,Leipzig 1912,s.l8 31-E.Neu;Eine hethitische Quell-,grotte in Boğazköy .İstanbuler Mitteilungen 19/20(1969/70),s.97-107 32-M.Darga:ay.es.,s.l60 33-M.Darga:ay.es.s.161-163 34-M.Darga: . Hitit Bayramı-Rituali metinlerinde geçen ‘’Etarnu’’ hakkında bir araştırma , Tarih Enstitüsü Dergisi ,3(1973) .s.319-346 35-K.Bittel;'Untersuchungen in der Altstadt , Mitteilungen der Deutschen Orientgesellschaft,89(1957) ,s.6-25 36-Urartu su sistemi ile ilgili olarak. bk.B.Öğün;Van' da Urartu sulama Tesisleri ve Şamran(Semiramis)Kanalı,Ankara 1970/Afif Erzen: Doğu Anadolu ve Urartular .Ankara 1986,s.4;Günther Garbrecht ve Diğerleri:Historische Talsperren,stuttgart 1987,s.141-157 37-Bu konuda Bk.Hikmet Tanyu:Türklerde Taşla ilgili İnançlar.Ankara 1968.s.148-149 ;Azra Erhat:Mitoloji Sözlüğü. İstanbul 1984,s.237-238/Enis Karakaya: Manisa'nın Kubbesi Sibil Dağı . İlgi Dergisi 52(1988)rs.28-31Özkan Ertuğrul;Mitoloji İkona ve İkonagrafya, Ankara 2013,s.22 38-JOHN Boardman.;Atlas of The Greek World(Türkçesi için Bk.Neşe Erdilek: Eski Yunan ),İstanbul 1987,s.l5-16 39-B.Ünsal: ay .es. s .371 40-Somay Onurkan:Yunan ve Roma Arkeolojisi . Anadolu Uygarlıkları, c.II(1982) ,s.4l6,/Banyo odaları benzerlerine Kuzey Suriye'de Yamhad Krallığına, bağlı Alalah'ın VII.katında M.Ö.XVIII.yüzyıla tarihlenen Kral„Nig-me-pa' nın. Sarayında rastlanmak tadır ,Bk. L.Woolley: Alalakh t Londra 1955,s.106-110 41:Herodot:Herodot Tarihi,.III,s.25 42-R.Ginouves :BeIaneutike Rechersches sur le bain dans L'Antiquite Grecque,Paris 1962,levha I,resim 2 ve lev¬ha XXI,resim 65;Ayr.Bk.Haluk Abbasoğlu:Side Büyükhamam. (İ.U.Ed.Fak.yayınlanmamış lisans Tezi),İstanbul 1965, s.5/Özkan Ertuğrul;İstanbul’da Bizans Devri Su Mimarisi, İstanbul Üniversitesi,Sosyal Bilimler Enstitüsü,Doktora Tezi,İstanbul 1989,7 43-Phlipp von Zabern:Die Wasserversorgung,Antiker staedte, 2(Germany 1987}.s.145 44- Phlipp von Zabern:Die Wasserversorgung,Antiker staedte, 2(Germany 1987}.s.146 45- Phlipp von Zabern:Die Wasserversorgung,Antiker ştaedte, 2(Germany 1987}.s.148-153 46-N.Fıratlı: Ankara'nın îlk Çağdaki Su Tesisatı ,Belleten 59(1951),s.349- 359 47:N.Fıratlı:ay.es.rs.350 48-A.M.Mansel:Side rAnkara 1978,s.79 49 -Çeşme için bk.A.M.Mansel: ay.es. ,s.95-120 ve Phlipp von Zabern; ay.es.ll6-125 50-B.Ünsal:ay.es.,s.529 51-Bu konu ile ilgili olarak geniş bilgi için bk.Cevdet Çulpan:Türk Taş Köprüleri.Ankara 1975,s.238-240 52- O.Seyffert: ‘’Baths ‘’ A Dictionary of classical Antiquities ,Londra 1957,s.93 53-S .Onurkan.: ay .es. ,s.416 54-Philipp von Zabern: Antiker Staedterc.3(1988) ,S.101-123 55-S.0nurkan: ay.es. 421-422 56-N.Dolunay: Çankırıkapı Hafriyatı .Belleten,V (1941).s.26l-266 ve ay.yaz.,Çankırıkapı Hafriyatı,III .Türk Tarih Kongresi(Ankara 1948),s.212 57-J.von Hammer;Constantinopolis und der Bosporus.Pesth 1822,1,s.522 58-Comte Andreossy:Voyage a l'embouchure de la Mer Noire ou Essai sur le Bosphore et la pantie du delta de Thrace comprenant le systeme des eaux qui abreuvent Constantinople ,Paris 18l8r2.baskı Leipzig 1828,3. baskı. Paris 1841 59-Konstantinos;Konstantinias palaia te kai neoteraetoi perigraphie Konstantinoupoleus.Venedik 1824 60-J.5trzygowski-Ph.Forchheimer:Die Byzantinischen Wassserbehalter von Konstantinopel ,Wien 1893 61-S.Eyice: Byzantinische Wasserversorgunsanlagen in is¬tanbul. Leichtweiss Institut für wasserbauten Technischen üniversitat -Brauschıweig mitteilungen.heft 64,16 say¬fa ve ay.yaz.;İstanbul'un Bizans Su Tesisleri. E.C.A.'dan Haberler Kültür Dizisi.s.2-3(1983)(sayfa nosuz), Ayrıca bu konuda Eyice tarafından hazırlatılmış bir doktora tezi bulunmaktadır.Bkz.Özkan Ertuğrul;İstanbul’da ………,s.tür.yer. 62-S.Eyice, E.CA.2(sayfasız),Yine bu döneme ait bir su dağıtım merkezi Valens su kemerinin üzerinde tarafımızca tesbit edilip yayınlanmıştır. Bak.Özkan Ertuğrul;Bozdoğan Su Maksemi, Yılmaz Önge'ye Armağan, Konya 1994, s.279-291 63-S.Eyice: E.CA.,2(sayfasız) 64-F.Dirimtekin:Adduction de l'eau a Byzance,Cahiers Archeologiques. X(1959),s.217-219 65-Codex Theodosius(Çev.J.Posvar),.Bauvorschriften des Byzantinischen Rechtes, Byzantino şlavica,XX(1959) s.9-19 66-Bu konuda su kemerlerinin ihyasızlığırbüyük sarnıçların terkedilişi,temelden itibaren Bizans su kemerlerinin görülmeyişi hazine ile doğrudan ilişkili olduğu kanaa¬tindeyim. 67-S.Eyice:E.C.A. ,2(sayfasız) 68-En uygun ayrım ve sayılar için bkz.S.Eyice:E.C.A.,2-3 69-Strzygowski-Forchheimer:ay.es,s.48 70-S.Eyice:E.C.A. ,2(sayfasız,) 71-S.Eyice:E.C.A.,3(Sayfasız) 72.-A.Mufit Mansel:Side,Ankara 1978,289 73-S.Eyice: İstanbul Arkeoloji Müzesinde Bizans-Türk Çeşmesi,Belleten XXXIX,s„155(1975)s.429-444 74-Cevdet Çulpan; Türk Taş Köprüleri,Ankara 1975,s.137-138 75-Ayhan Aytöre;Türklerde Su Mimarisi,Milletlerarası I.Türk Sanatları Kongresi.1959(1962) ,s..46-48 76-Ayhan Aytöre: Ay.es, , s. 48 -49 77-C.Esat Arseven;Türk Sanatı, İstanbul 1984,s.96 78-Bu yayınlardan bazıları için bak.A.Erdoğan: Üsküdar su yolu Haritası,Türk Tarih,Arkeoloji ve Etnografya Dergisi,4(1940)rs.l39-143; İ.Hilmi Tanışık;İstanbul Çeşmeleri.İstanbul 1945; E.Tokay; İstanbul Şadırvanları,İstanbul 1951; A.R.Sağman: İstanbul Hendekleri,İstanbul 1951;S.N.Nirven: İstanbul'da Fatih II,Sultan Devri Türk Su Medeniyeti,İstanbul1953;A.Aytöre;ay.es.s.45-69;A.Bilge:Fatih zama¬nında Topkapı Sarayı Suyu ,Türk Sanat Tarihi Araştırma ve İncelemeleri,s.2(1969),s.214-222;Cevdet Çulpan:Türk Taş Köprüleri, Ankara 1975;Kazım Çeçen:İstanbul1da Osman¬lı Devrindeki Su Tesisleri,İstanbul 1984 ;ay.yaz.:Süleymaniye Su Yolları.İstanbul 1986;ay.yaz;Mimar Sinan ve Kırkçeşme Suları.İstanbul 1988 79-Kazım Çeçen:İstanbul'da Osmanlı Devrindeki Su Tesisleri. İstanbul 1984 80-Kazım Çeçen: İstanbul'da....,s.188-191;ayr.bak.:İ.H.Tanışık;İstanbul Çeşmeleri.istanbul l945.s. IV.de 727 çeşme var demektedir. 81-Tursun Bey;Tarih-i Ebü'l Feth.1490-95(Yeni baskı),İs¬tanbul 1977, s .70 82-Kazım Çeçen: İstanbul'da...,s.8 83-Kazım Çeçen:İstanbul'da...,s.9 84-Kazım Çeçen: İstanbul'da....,s.7-18 85-K.Çeçen; İstanbul'da.,,s.18-187 (En kalabalık su yolları Halkalı su yolları içinde yer almaktadır .Bunlar, Fatih ve Sul¬tan Selim su yolları ,Turunçlu su yolları„Bayezıd su yolla¬rı ,Süleymaniye su yollarırMihrimah su yolları,Ebussuut su yolları, C e r r a h paşa su yolları rSultanahm.et su yolları,Köprülü su yolları ,Beylik su yolları,Kocamustafapaşa su yol¬ları, Kaşımağa su yolları,Hekimoğlu Ali Paşa su yolları,Nuruosmaniye su yolları,Laleli ve Mahmutpaşa su yolları,Kış¬lalar su yolları,Topkapı Çeşmesi su yolları(s..l9-45)dır.İkinci olarak Kırkçeşme suları vardır.Kırkçeşme sistemin¬de Topuz Bendi,Büyük bend,Kirazlı BendrAyvad Bendi,Eğrikapı Maksemi (s.54-96 ) vardır.Taksim. suları ise Topuzlu Bendi,Valide Bendi,Sultan Mahmud Bendi ve Taksim Makseminden(s.ll5-142)ibarettir.Küçük Su Tesisleri ve Tek Çeşmeler i-se,Vakıf Hamidiye içme suyu,vakıf Kayışdağ içme suyu,Boğaziçinin Rumeli tarafındaki sular,Üsküdar Tarafındaki sular başlıkları altinda(s.143)incelenebilir.Bir de Şam¬lar Bendi denilen Küçükçekmecenin 6 km.kuzeyinde Şamlar Köyü'nün az ilerisinde bir sistem(s.181-183)daha vardır.Elmalı Barajı suları ise(s.184-187)son bilinen sulardır. 86-Bu haritalardan bazıları şunlardır:Millet Kütüphanesinde 1584 tarihli harita,Topkapı Sarayı Müzesi III.Ahmet Kütüp¬hanesinde 1607 tarihli harita,Topkapı Sarayı III.Ahmet Kütüphanesinde 1748 tarihli haritarTopkapı Sarayı Hazine Nuri Arlasez tarafından hediye edilen,1584 tarihli hari¬tanın eşi,Türk-îslam Eserleri Müzesinde süleymaniye Su yollarına ait 3337 no'lu harita.Türk İslam Eserleri Müze sinde Bayezıd su yollarına ait 3338 nolu harita,Türk-İslam Eserleri Müzesinde Bayezıd su yollarına ait şebeke haritası,,Türk-îslam Eserleri Müzesinde Üsküdar su yolla¬rına ait 3336 nolu harita,İstanbul Vakıflar Baş Müdürlüğün¬de Ayvalıdere su yollarına ait 334 nolu harita,Köprülü Kü¬tüphanesi Köprülü su yollarına ait 1672 tarihli harita ve Köprülü Kütüphanesinde Köprülü su yollarına ait 2 adet ayrı ha¬rita bulunmaktadır, 87-C.Esat Arseven:Sanat Ansiklopedisi.c.l.(1983),s.388-390/İ.Hilmi Tanışık ise bu çeşmeleri:Meydan Çeşmeleri,Köşebaşı çeşmeleri,sokak çeşmeleri,sebilli çeşmeler ve abidevi çeşmeler diye sınıflandırmıştır. bunun için bkz.İstanbul Çeşmeleri ,s.V 88--C e v d e t Çu l p a n ;; a y. e s., s..243 89-A.Za.jaczkowski: Khazarian Culture and its Inheritors Acta 0rientalia.XII (196l),s.300(Türkçesi için bkz.Hazar Kültürü ve Varisileri, Belleten 107(1963) ;Ayr.bak.D.M.Dunlop;The History of the Jewish Khazars.Princeton. 1967, s.92r186 90-İbrahim Kafesoğlu-.Türk Milli Kültürü. İstanbul 1986,s.310 91-W-Eberhard:Çinin Şimal Komşuları,Ankara 1942,s.89 92-İbn Fadlan:(Çev.Ramazan Şeşen)Seyahatname.İstanbul 1975,s.57 93-G-Feher: Türko-Bulgar,Macar ve bunlarla akraba Milletle¬rin Kültürü, T.T.K.Zabıtları II(1943).s.317 vd. Ayr.bak. İ.Kafesoğlu,ay.es.,s.310 94-Gy.Moravcsik:Byzantinoturcica I-II,Budapest 1942-43(1958), s.263 95-A.Saim Ulgen:. Hamam ;İslam Ansiklopedisi,C.5/1,.s. 17 . 96-A.Saim Ülgen: ay.es.,s..177 97-Buradaki notlar S.Eyice tarafından ayrıca detaylı ola¬rak yayınlanmıştır.Bkz. iznik'te Büyük Hamam ve Osmanlı Devri Hamamları hakkında bir deneme . Tarih Dergisi, c.XI, (196O),s.l5,sy.99-120 ,özellikle 108-115 98 -S.Eyice:İznik'te Büyük Hamam ,s.108.-109,dip not: 19,21,23,27 ve 31 ayr.bak.benzer örnekler için dip not.20,22,24, 25,26,28,29,30,32-45 99-S„Eyice: ay.es. ,s.,110-111, dip not. 46,47,48 diğer örnekler için bkz.dip not.49-60 100-S.Eyice: ay.es.,s.112,dip not.61,62,63 diğer örnekler için bkz.dip not 64-70 101-S.Eyice:ay,es.,s.112,dip not 71,72 102-S-Eyice: ay.es.,s.113,dip not.73,74 diğer benzer örnekler için bkz.ay.yaz. ay.es. s.113, dip not,75-86 103-S.Eyice: ay.es.,s.114,dip not 87,benzer örnekler için bkz.dip not,88-91 104-S.Eyice:Tarih içinde İstanbul ve şehrin gelişmesi, Ata¬türk Konferansları. VII(1975),s.l02 105-Dipnotlarda kullanılan kaynakların dışında hamamlar hakkında başvurulacak Kaynakların başında:H.Glück:Die Baeder Konstantinopels,Wien 1921;, K.Klinghardt;Türkische Baeder,Stuttgart 1927,K.Ahmet Aru;Türk Hamamları Etüdü,İstanbul 1949,S.Eyice:Türk Hamamları ve Bayezıd Hamamı, Türk Yurdu, 244(1955)s.849-855;Yılmaz Önge;XII-XIII.yy.Selçuklu Hamamları (Yayınlanmamış Doçentlik Tezi) sayılabilir.