Dersim Olayı, Bir Jakobenizm Faciası Mı?

Yıl 2017, Cilt: 1 Sayı: 2, 33 - 103, 20.12.2017

Caner Arabacı

Öz

Dersim, erişilmesi güç kapalı bir bölge olarak devlet etkisinden asırlarca uzak yaşamıştır. Yörede, Kızılbaş, Sünni, Türk, Alevi, Bektaşi, Kürt gibi dini, sosyal yapılar, uzun süredir vardır. Silahlanma meyli yüksektir. Geçim kaynakları, sosyal yapı yönünden soygun, vurgun, yol kesme olayları hep vardır. Bu yapının iyileşmesi için yol, köprü, okul, halkevi yapma girişimleri; bölge tarafından, askerî harekâtın bir parçası olarak değerlendirilir. Resmi planlamanın yapılış tarzı, bu algıyı güçlendirir. Dersim olayı, bir sınıf hareketi; ırkçı, ideolojik bir kalkışma değildir. Kanıksanan bazı hakların elden alınması, yeni düzenlemelerin benimsenmemesi bağlamında gelişen güven bunalımının, çatışmaya dönüştürülmesidir. Seyit Rıza ve diğer kabile reislerinin, ayrı devlet kurma düşünceleri yoktur. Böyle bir veriye ulaşılamamıştır. Dolayısıyla Dersim olayı, bir ayrılıkçılık hareketi değildir. Yönetim, bölgeyi “medenileştirme” konusunda kararlıdır. Birçok hazırlık yanında sonuç, askeri tedip hareketiyle alınmak istenir. Halkı kazanarak değişimi sağlama, geçim kaynakları, sosyal yapıyı değiştirme çabası, gönüllülük esası ile gerçekleştirilemez. Can kaybı, resmi belgeye göre toplam, 13 bin 806 kişidir. Bunlara asker de eklenirse toplam kayıp, 14 bin civarındadır. 

Olay; Türk’ün Kürd’ü, Sünnilerin Alevi’yi kıyıma uğratması değildir. Modernleşme yönelişiyle, pozitivist bir anlayışın; yerli, kültürel çeşniyi yok etme operasyonudur. Askeri operasyon ardından, kültürel değişimi telkin etme görevini; halkevleri ve halk odaları üstlenmiştir. Onun için Dersim tedibinden sonra, CHP Genel Merkezinin gönderdiği paralarla yöreye, çokça halkevi açılır. Dersim üstünden yeni düşmanlık yeşertme çabaları gözükmektedir. Türkiye, bütün unsurları kucaklayıcı, ırkçılığı etkisiz hale getirici politikalar üretmelidir. Ulus devlet yerine, büyük devlet anlayışı sergilenmeli; “Kerim Devlet” tavrının bu topraklara daha çok yakıştığı keşfedilmelidir. 

Anahtar Kelimeler

Dersim, Seyit Rıza, Tunceli Kanunu, Abdullah Alpdoğan

Kaynakça

• BCA, 26/2/1935, Fon Kodu: 30..18.1.2, Yer No: 52.15..14.; BCA, 30/12/1935, Fon Kodu: 30..10.0.0, Yer No: 105.685..5.; BCA, 10/1/1936, Fon Kodu: 30..18.1.2, Yer No: 61.2..12.; BCA, 5/9/1936, Sayı: 12490, Fon Kodu: 30..11.1.0, Yer No: 107.31..3. BCA, 5/9/1936, Sayı: 12492, Fon Kodu: 30..11.1.0, Yer No: 107.31..5.; BCA, 29/4/1937, Fon Kodu: 30..10.0.0, Yer No: 111.744..3.; BCA, 19/7/1937, Fon Kodu: 30..10.0.0, Yer No: 111.745..11.; BCA, 23/12/1937, Fon Kodu: 30..18.1.2, Yer No: 81.104..10.; BCA, 9/6/1938, Sayı: 89732/, Fon Kodu: 30..18.1.2, Yer No: 83.51..14.; BCA, 9/6/1938, Sayı. 89742/, Fon Kodu: 30..18.1.2, Yer No: 83.51..14.; BCA, 8/10/1938, Fon Kodu: 30..10.0.0, Yer No: 197.349..8.; BCA, 3/7/1940, Fon Kodu: 30..11.1.0, Yer No: 139.20..6.; BCA, 1/4/1944, Fon Kodu: 490..1.0.0, Yer No: 1647.728.; BCA, 12/5/1945, Fon Kodu: 490..1.0.0, Yer No: 1381.586..1.; BCA, 5/12/1946, Sayı: 3/5046, Fon Kodu: 30..18.1.2, Yer No: 112.77..11. Abdulkadir GÜL, 2015, İnsan Mekân İlişkisi Üzerine (Dersim Bölgesi Örneği XVI-XX. Yüzyıllar), Turkish Studies International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 10/5 Spring 2015, s. 159-182
DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.8106, Ankara. Ahmet HEZARFEN-Cemal ŞENLER, 2003, Osmanlı Belgelerinde Dersim Tarihi (Osmanlıca-Türkçe 50 adet orijinal belge), Etik Yayşınları, İstanbul. Ahmet Refik, 1998, Kafkas Yollarında- İki Komite İki Kıtâl, Yayına Hazırlayan: O. S. Kocahanoğlu, Temel Yayınları, İstanbul. Ahmet Taner KIŞLALI, İşte Dersim Gerçeği, http://ataturk.turkforum.net/index.php?Itemid=45&id=63&option=com_content&task=view. Ahmet Turan ALKAN, 2009, Dersim İsyanı, Aleviler, Kürtler ve Sabiha Gökçen, Aksiyon, Feza Gazetecilik yayını, İstanbul, 23-29 Kasım 2009, 781/14-15. Ahmet Yaşar OCAK, 1996, Türk Sufîliğine Bakışlar, İletişim Yayınları, İstanbul. Ali KAYA, 1999, Başlangıcından Günümüze Dersim Tarihi, Can Yayınları, İstanbul. Atatürk, Açış Söylevi, Ulus, 2 Sonteşrin 1935, s. 1, Ankara. Bilâl N. Şimşir, 1975, İngiliz Belgeleriyle Türkiye'de "Kürt Sorunu" (1924-1938) Şeyh Sait, Ağrı ve Dersim Ayaklanmaları, Ankara. Burhan KOCADAĞ, 1997, Doğuda Aşiretler, Kürtler, Aleviler, Can Yayınları, İstanbul. Cem Cüneyd CANAN, Bazıları Acaba Neden Anlamazlar, http://www.cccanan.com/index.php?yid=1. Cemşid BENDER, 1993, Kürt Uygarlığında Alevilik, Kaynak Yayınları, İstanbul. Cumhurreisimiz Atatürk Elâziz'de hararetle karşılandı, Ekekon, 18 İkinciteşrin 937, 534-69/1. Dersim Raporu, 2010, Yayına Hazırlayan: İzzeddin Çalışlar, İletişim Yayınları (Dâhiliye Vekâleti Jandarma Umum Kumandanlığı), İstanbul. Dilek KIZILDAĞ SOİLEAU, 2013, Belgelerdeki mi, Belleklerdeki mi: Hangi Seyid Rıza?, Kebikeç-İnsan bilimleri için kaynak araştırmaları dergisi, Ankara, S. 36-2013, s. 7-31. Düstur, Üçüncü Tertip, c. 17, Başvekâlet Neşriyat ve Müdevvenat Dairesi Müdürlüğü yayını, Ankara 1936. Düstur, Üçüncü Tertip, c. 18, Başvekâlet Neşriyat ve Müdevvenat Dairesi Müdürlüğü yayını, Ankara 1937. Falih Rıfkı ATAY, Başvekâlette, Ulus, 29 Eylül 1937, s 1. Feyzullah EZER, 2003, Yakın Tarihimizde Dersim İsyanları, Doğu Anadolu Bölgesi Araştırmaları, Elazığ, S. 3, s. 18-23. Hamit BOZARSLAN, 2005, Türkiye'de Kürt Milliyetçiliği: Zımni Sözleşmeden İsyana (1919-1925), Kürt Milliyetçiliğinin Kökenleri, Hazırlayan: Abbas Vali, Avesta Basın Yayın, İstanbul, s. 199-229. Hasan Hişyar Serdî 1907-1985, 1994, Görüş ve Anılarım- 1925 Şeyh Sait, 1928-1931 Ağrı Ayaklanmaları'nın savaşçısı, sanığı, davacısı, canlı tanığı, yargılayanı ve yazarı.., Çeviri. Hasan Cuni, Med Yayınları, İstanbul. Hasan YILDIZ, 1996, XX. Yüzyıl Başlarında Kürt Siyasası ve Modernizm, Nûjen Yayınları, İstanbul. Hıdır ÖZTÜRK, 1984, Tarihimizde Tunceli ve Ermeni Mezalimi, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ankara. Hüseyin Cahit YALÇIN, 2000, Siyasal Anılar, Türkiye İş Bankası yayını, İstanbul. İlyas ÜZÜM, Kızılbaş, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, c. 25, s. 546-557. İrene MELİKOFF, 1999, Alevî-Bektaşîliğin Tarihî Kökenleri Bektaşî-Kızılbaş (Alevî) Bölünmesi ve Neticeleri, Tarihî ve Kültürel Boyutlarıyla Türkiye'de Alevîler Bektaşîler Nusayrîler, Hazırlayan: İslâmî İlimler Araştırma Vakfı, Ensar Neşriyat, İstanbul, s. 17-23. İsmail BEŞİKÇİ, 1992, Tunceli Kanunu (1935) ve Dersim Jenosidi, Yurt Kitap-Yayın, Ankara. İsmet BOZDAĞ, 2009, Kürt İsyanları, Truva Yayınları, İstanbul. Justin McCarthy, 1998, Müslümanlar ve Azınlıklar, Çev. Bilge Umar, İnkılâp Kitabevi, İstanbul. Kâzım KARABEKİR, 2009, Günlükler (1906-1948), c. I, Hazırlayan: Yücel Demirel, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul. K. ATATÜRK, Türkiye Büyük Millet Meclisinin beşinci intihab devresinin üçüncü toplanma yılını açış nutku, İdare (Dâhiliye Vekâleti Aylık Mecmuası), İkinciteşrin 1937, İstanbul, S. 16, s. 1171-1188. M. Fahrettin KIRZIOĞLU, 1991, Kâzım Karabekir, Kültür Bakanlığı yayını, Ankara. Mahmut Goloğlu, (1974). Türkiye Cumhuriyeti Tarihi İkinci Kitap Tek Partili Cumhuriyet (1931-1938), Ankara. Masis KÜRKÇÜGİL, Dersim Cumhuriyet tarihinin en büyük kıyımı, NTV Tarih, Doğuş Grubu İletişim Yayıncılık, Aralık 2009, 11/55-61. Mehmet BAYRAK, Te'dip (edeblendirme, hizaya getirme), Tenkil (cezalandırma), Taqtil (katletme), Tehcir (göçürtme), Temsil (asimile etme), Temdin (medenileştirme), Tasfiye (ortadan kaldırma, etkisizleştirme,http://www.yeniozgurpolitika.com/?bolum=haber&hid=54906, 10 Ocak 2010. Mehmet Zülfü YOLGA, 1994, Dersim (Tunceli) Tarihi, Hazırlayanlar: Ahmet Halaçoğlu-İbrahim Yılmazçelik, Türk Halk Kültürünü Araştırma ve Tanıtma Vakfı yayını, Ankara. Metin SEVER, 1992, Kürt Sorunu Aydınlarımız Ne Düşünüyor, Cem Yayınevi, İstanbul. Naci Sadullah, Atatürk'ün İki Yetim Kızı, Tan, 28.11.1938, 7. Naşit Hakkı ULUĞ, 2007, Tunceli Medeniyete Açılıyor, Kaynak Yayınları, İstanbul. Necip Fazıl KISAKÜREK (Dedektif X Bir) 33 Vatandaşı Nasıl Kurşuna Dizdiler?, 17 Şubat 1950, Büyük Doğu, S. 19, s. 3, 16. Necip Fazıl KISAKÜREK (Dedektif X Bir) Doğu Faciası -Giriş-Tarih boyunca gelen faciaların en büyüğü, 27 Ocak 1950, Büyük Doğu, S. 16, s. 3. Necip Fazıl KISAKÜREK (Dedektif X Bir) Doğu Faciası -Netice-, 10 Şubat 1950, Büyük Doğu, S. 18, s. 3, 16. Necip Fazıl KISAKÜREK (Dedektif X Bir) Doğu Faciası -Örnekler-, 3 Şubat 1950, Büyük Doğu, S. 17, s. 3, 16. Niyazi OKAYGÜN, "1938 Öncesi ve Sonrası", Tunceli Sesi, dizi yazı (1-24), 01.01.1963-31.01.1963, Yıl. 5, Tunceli. Nuri DERSİMİ, 2004, Kürdistan Tarihinde Dersim, Doz Yayınları, İstanbul. Oğuz ÜNAL, 1980, Horasan'dan Anadolu'ya Türkiye Tarihine Giriş-Anadolu'nun Fethi ve Türkiye Devleti'nin Kuruluşu, Töre Devlet Yayınevi, Ankara. Ölümün Teğet Geçtiği Portreler, Aksiyon, Feza Gazetecilik A.Ş. yayını İstanbul, 30 Kasım-6 Aralık 2009, S. 782, s. 16-19. Ömer Kemal AĞAR, 1940, Tunceli-Dersim Coğrafyası, İstanbul. Rafet BALLI, 1993, Kürt Dosyası, Cem Yayınevi, İstanbul. Recep USLU, 2010, Selçuklu Topraklarında Müzik (Hoca Ahmet Yesevî'den Hz. Mevlâna'ya), T.C.Konya Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü yayını, Konya. Refik Hilmi, 1995, Anılar- Şeyh Mahmut Berzenci Hareketi, Nûjen Yayıncılık, İstanbul. Reşat HALLI, 1972, Türkiye Cumhuriyeti'nde Ayaklanmalar (1924-1938), Genelkurmay Harp Tarihi Başkanlığı yayını, Ankara. Rıza ZELYUT, 2011, Dersim İsyanları Seyit Rıza Gerçeği, Kripto Basım Yayım Dağıtım Ltd.Şti., Ankara. Server R. İSKİT, 1939, Türkiye'de Neşriyat Hareketleri Tarihine Bir Bakış, Maarif Vekâleti yayını, İstanbul. Server Rifat İSKİT, 1943, Türkiye'de Matbuat İdareleri ve Politikaları, Ankara. Sergerde Seyit Rıza Oğlu ve 5 avanesile idam edildi, Ekekon, 16 İkinciteşrin 937, Konya, S. 534-67/1. Suat AKGÜL, 1992, Yakın Tarihimizde Dersim İsyanları ve Gerçekler, Boğaziçi Yayınları, İstanbul. Suat AKGÜL, 2001, Amerikan ve İngiliz Raporları Işığında Dersim, Yaba Yayınları, İstanbul.
• Şükrü KAYA, Halkevlerinin 6 ıncı yıldönümü konuşması, İdare (Dâhiliye Vekâleti Aylık Mecmuası), Şubat 1938, İstanbul, S. 119, s. 170-181. Takdirname ile taltif edilen Kaymakamlar, İdare, İkincikanun 1939, İstanbul, S. 130, s. 38-40. Tarihî ve Kültürel Boyutlarıyla Türkiye'de Alevîler Bektaşîler Nusayrîler, Hazırlayan: İslâmî İlimler Araştırma Vakfı, Ensar Neşriyat, İstanbul 1999. Tunceli Hadiseleri, Ulus, 3 Temmuz 1937, s. 1. Türk İstiklâl Harbi VI ncı Cilt İstiklâl Harbinde Ayaklanmalar (1919-1921), Genelkurmay Harp Tarihi Başkanlığı yayını, Ankara 1974. Türk Parlamento Tarihi Millî Mücadele ve T.B.M.M.-I. Dönem 1919-1923 III. Cilt, Türkiye Büyük Millet Meclisi Vakfı Yayını, Ankara 1995. Türk Parlamento Tarihi TBMM-II. Dönem 1923-1927 III. Cilt, Türkiye Büyük Millet Meclisi Vakfı Yayını, Ankara 1995. Uğur MUMCU, 1991, Kürt-İslâm Ayaklanması 1919-1925, Tekin Yayınevi, İstanbul. Yaşar KALAFAT, 2003, Bir Ayaklanmanın Anatomisi: Şeyh Sait, Avrasya Stratejik Araştırmalar Merkezi (ASAM) yayını, Ankara. Yaşar Taşkın KOÇ, Devletin Belgelerinde Dersim Gerçeği, Star Politika, 9-12 Ocak 2012, s. 16 (Dizi yazı). Yurdal DEMİREL, 2006, Pulutlu Halil Efendi Hayatı ve Hatıraları, Manas Yayıncılık, Elazığ. Tunceli md., Yurt Ansiklopedisi, Anadolu Yayıncılık, İstanbul 1981, s. 7281-7353.