Birinci Abbâsî Döneminde Kâtiplerin Yeri ve Dil Becerisinin Etkisi

Year 2025, Issue: 13, 273 - 310, 15.03.2025

Muhammet Süheyb Süleyman

https://doi.org/10.56720/mevzu.1578226

Abstract

Birinci Abbâsî dönemi (132-232/750-847), kâtiplerin devlet yönetimin-de ve toplumsal yaşamda merkezî bir rol üstlendiği bir dönem olarak tarihte müstesna bir yere sahiptir. Arap diline olan hakimiyetleri sayesinde vezirlik makamına kadar yükselebilen kâtipler, keskin zekâları, geniş kültürel biri-kimleri ve etkili yazma becerileriyle hem idarî hem de edebî alanda önemli başarılara imza atmışlardır. Özellikle Fars kökenli kâtiplerin Arap edebiya-tına yaptıkları katkılar, dönemin sosyal ve siyasî yapısında dil ve yazının oynadığı merkezî rolü gözler önüne sermektedir. Bu dönemdeki kâtip sınıfı-nın incelenmesi, Arap dilinin toplumdaki etkinliğinin ve nüfuzunun anla-şılması açısından önem arz etmektedir. Bu çalışma, birinci Abbâsî dönemi kâtiplerinin idarî görevlerini, toplumsal sorumluluklarını ve edebî faaliyetle-rini inceleyerek, onların devlet yönetimi ve toplum hayatındaki rolünü ana-liz etmeyi amaçlamaktadır. Kaynak tarama yöntemiyle yürütülen araştır-mada, kâtiplerin kullandığı edebî üslubun ayırt edici özellikleri üzerinde durulmuş ve bu bağlamda kaleme aldıkları metinlerin tematik içeriği ince-lenmiştir. Böylece kâtiplerin düşünce dünyaları, ilgi alanları ve çok yönlü vazifeleri ortaya konularak, dönemin sosyal ve kültürel yapısına olan etkile-ri değerlendirilmiştir.

Keywords

Arap Dili, Abbâsîler, Kâtipler, Divanî Mektuplar, Üslup Özellikleri, Devlet Yönetimi, Yazılı İletişim

The Role and Influence of Scribes' Linguistic Skills in the First Abbasid Period

Abstract

The First Abbasid period (132-232/750-847) holds a unique place in his-tory as an era in which scribes played a central role in state administration and social life. These scribes, who could rise to the rank of vizier due to their mastery of the Arabic language, achieved significant success in both admi-nistrative and literary fields with their sharp intellect, broad cultural knowledge, and effective writing skills. The contributions of Persian scribes to Arabic literature, in particular, highlight the central role of language and writing in the social and political structure of the period. Examining the scribal class during this era is crucial for understanding the influence and power of the Arabic language within society. This study aims to analyze the role of scribes in state administration and social life in the First Abbasid pe-riod by examining their administrative duties, social responsibilities, and literary activities. Employing a source analysis methodology, the research focuses on the distinctive features of the literary style used by scribes and examines the thematic content of the texts they produced. By revealing the intellectual world, interests, and multifaceted duties of the scribes, the study evaluates their impact on the social and cultural fabric of the era.

Keywords

Arabic Language, Abbasids, Scribes, Chancery Letters, Stylistic Features, State Administration, Written Communication

References

• Abazoğlu, Muhammet. “Birinci Abbasi Dönemi Edebi Nesrin Gelişiminde Divan Kâtipliğinin ve Siyasi Risalelerin Rolü: Ahmed Bin Yusuf’un Hamis Risalesi Örneği”. Rimak International Journal of Humanities and So-cial Sciences 4/1 (2022), 544-556.
• Abbâs, Delâl. “el-Muṣtalaḥâtu’l-muterceme bi’l-ʿarabiyye fi’l-ʿaṣri’l-ʿabbâsî”. Evrâkun Sekâfiyye: Mecelletu’l- Âdâb ve’l-‘Ulûmi’l-İnsâniyye 2/1 (2019).
• Abdulhafîz, ‘Afâf. el-Küttâb fi’l-‘aṣri’l-‘abbâsi’l-evvel. Sudan: Dâru Eritre li’n-Neşri ve’t-Tevzî‘, 2021.
• Ahmed Ziyâd, İbn Mustafa. “Kadâye’l-İbâ’ fî Sahîfeti Bişr b. el-Mu’temir”. İttihâd Küttâbi’l-Arab 16/181-183 (1986), 124-145.
• el-Askerî, Ebû Hilâl Hasan b. Abdillah b. Sehl. Kitâbü’ṣ-ṣınâʿateyn: el-kitâbe ve’ş-şiʿr. thk. Ali Muhammed el- Becâvî - Muhammed Ebü’l-Fadl İbra-him. Beyrut: el-Mektebe’tü’l-‘Asriyye, 1998.
• Atiyetullah, Esmâ. er-Resâil fi’l-‘aṣri’l-‘abbâsi envâ‘uhâ ve ḫaṣâiṣuha’l-fenniye. Sudan: Um Dermân el- İslâmiyye, Doktora Tezi, 2009.
• el-Bağdâdî, Abdullah b. Abdülazîz. Kitâbü’l-küttâb ve ṣıfati’d-devât ve’l-ḳalem ve taṣrîfihâ. thk. Hilâl Nâcî. Irak: Mecelletü’l-Mevrid, ts.
• el-Bağdâdî, Hatîb. Târîḫu baġdâd. thk. Beşşar Avad Maruf. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmi, 1. Basım, 2001.
• el-Betalyevsî, Abdullah b. Muhammed. el-İḳtiḍâb fî şerḥi edebi’l-kâtib. thk. Mustafa es-Sekkâ - Hâmid Abdulmecîd. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Mısriye, 1996.
• el-Câhiz, Amr b. Bahr b. Mahbûb. el-Beyân ve’t-tebeyîn. 3 Cilt. Beyrut: Dâr ve Mektebetü’l-Hilâl, 1. Basım, 2003.
• el-Câhiz, Amr b. Bahr b. Mahbûb. er-Resâilü’l-edebiyye. Beyrut: Dâr ve Mek-tebetü’l-Hilâl, 2. Basım, 1423.
• el-Câhiz, Amr b. Bahr b. Mahbûb. er-Resâilü’s-siyâsiye. Beyrut: Dâr ve Mek-tebetü’l-Hilâl, ts.
• Cebrî, Şefîk. “Teṭavvuru’l-luġati fi’l-‘aṣri’l-‘abbâsî (2)”. Mecelletü Mecma‘i’l-Luğati’l-‘Arabiyye bi Dımeşk 45/2 (1970).
• el-Cehşiyârî, Muhammed b. Abdûs b. Abdillâh. el-Vüzerâʾ ve’l-küttâb. thk. Mustafa es-Sekkâ vd. Kahire: Matbaatu Mustafa’l-Bâbi’l-Halebî, 1. Ba-sım, 1983.
• el-Cevâlîkî, Mevhûb b. Ahmed b. Muhammed. Şerḥu edebi’l-kâtib. thk. Mus-tafa Sâdık er-Râfiî. Beyrut: Dârü’l- Kitâbi’l-‘Arabî, ts.
• Çakır, Muhammed Faruk. “Abbasi Devlet Ricâline Ait Örnekler Bağlamında Klasik Arap Edebiyatının İlk Yazılı Edebi Türlerinden ‘Tevkîât’”. Amas-ya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11 (27 Aralık 2018), 493-527. https://doi.org/10.18498/amauifd.504037
• Dalkılıç, Mehmet. “Bermekilerin Düşüşü”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi XV/1 (2010), 183-197.
• Dayf, Şevkî. ‘Asrü’d-duvel ve’l-imârât. Kahire: Dârü’l-Me‘ârif, 1. Basım, 1960.
• Dayf, Şevkî. el-‘Asrü’l-‘abbâsiyyü’l-evvel. Kahire: Dârü’l-Me‘ârif, 1. Basım, 1960.
• Dayf, Şevkî. el-‘Asrü’l-‘abbâsiyyü’s̱-s̱ânî. Kahire: Dârü’l-Me‘ârif, 1. Basım, 1960.
• ed-Dînavarî, İbn Kuteybe. Edebü’l-kâtib. thk. Muhammed ed-Dâlî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1982.
• el-Ferrâ’, Ebû Ya‘lâ Muhammed b. el-Hüseyn b. Muhammed b. Halef. el-Aḥkâmü’s-sulṭâniyye. thk. Muhammed Hâmid el-Fakî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2. Basım, 2000.
• Habîb, Muhammed b. Emâu’l-muġtelîn mine’l-eşrâf ve esmâ’u men ḳutile mi-ne’ş-şu‘arâ. thk. Abdusselâm Hârûn. Mısır: Şeriketu Mektebeti ve Mat-ba‘ati Mustafa el-Bâbî el-Halebî ve Evlâdihî, 1972.
• el-Hafâcî, Muhammed Abdulmun‘im. el-Ḥayâtu’l-edebiye fi’l-‘asri’l-‘abbâsi’l-evvel. İskenderiye: Dâru’l-Vefâ’, 1. Basım, 2004.
• Halfâvî, Yâsir. “el-Kitâbetu’r-resâiliyye fi’l-‘asri’l-‘abbâsi’l-evvel: er-risâletu’d-dîvâniyeti unmûzecen”. Câmi‘atu’l-Celfe 13/2 (Nisan 2021).
• el-Hamevî, Yâkût b. Abdillâh. Mu‘cemu’l-udebâ irşâdu’l-erîb ilâ ma‘rifeti’l-edîb. thk. İhsân Abbâs. 7 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1. Basım, 1993.
• Hebû, Ahmed Erheyyim. “Elfâẓun deḫîletun fi’l-luġati’l-‘arabiyye fi’l-‘aṣri’l-‘abbâsi’l-evvel”. Dirâsâtun Yemeniyye Merkezu’l-Buhûsi ve’d-Dirâsât 46 (1992).
• İbn Abbâd, Sâhib. el-Keşf ‘an mesâvî’l-Mütenebbî. thk. Muhammed Hasan Âl Yâsîn. Bağdat: Mektebetü’n- Nahda, 1. Basım, 1965.
• İbn Abdirabbih, Ahmed b. Muhammed. el-ʿİḳdü’l-ferîd. thk. Mufîd Muham-med Kummeyha. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kutubi’l-‘ilmiyye, 1. Basım, 1404.
• İbn Hâkân, el-Feth. Kalâ’idü’l-ʿikyân fî mehâsini’r-rü’esâ ve’l-kudât ve’l-küttâb ve’l-a‘yân. Bulak: el- Matba‘tu’l-Emîriye, 1866.
• İbn Haldûn, Abdurrahmân b. Muhammed. el-ʿİber ve dîvânü’l-mübtedeʾ ve’l-ḫaber fî eyyâmi’l-ʿArab ve’l- ʿAcem ve’l-Berber ve men-âs̱arahüm min-ẕevi’s-sulṭâni’l-ekber. thk. Süheyl Zekkâr - Halil Şehâde. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1. Basım, 1981.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-ʿarab. thk. Ahmed Fâris vd. 15 Cilt. Beyrut: Dârü Sâdir, 3. Basım, 1414.
• İbn Reşîk, Ali el-Hasan el-Kayravânî. el-ʿUmde fî meḥâsini’ş-şiʿr ve âdâbih. thk. Muhammed Muhiddîn Abdülhamid. 2 Cilt. Mısır: Dârü’l-Cîl, 5. Ba-sım, 1981.
• İbn Vehb, İshâk b. İbrahim b. Süleyman. el-Burhân fî vucûhi’l-beyân. thk. Hafnî Muhammed Şeref. Kahire: Mektebetu’ş-Şebâb Matbaatu’r-Risâle, 1969.
• İbnü’l-Esîr, Ziyâüddîn Nasrullâh b. Muhammed b. Muhammed. el-Mes̱elü’s-sâʾir fî edebi’l-kâtib ve’ş-şâʿir. thk. Ahmed el-Hûfî vd. 4 Cilt. Kahire: Dârü’n-Nahdati Mısır, 1431.
• İbnü’l-Mukaffa‘, Abdullah. Kelîle ve dimne. thk. Abdullah Azzâm - Taha Hüseyin. Mısır: Hindâvî, 2012.
• İbnü’l-Müdebbir, İbrâhim. er-Risâletu’l-‘aẕrâ’. Kahire: Matba‘atu Dârü’l-Kutubi’l-Mısriyye, 2. Basım, 1931.
• İbnü’t-Tıktakâ, Muhammed b. Alî. el-Faḫrî fî âdâbi’s-sulṭâniyye ve’d-düveli’l-İslâmiyye. thk. Abdulkadir Muhammed Mayû. Beyrut: Dârü’l-Kalem, 1. Basım, 1997.
• İpek, Muhammet Selim. “Birinci Abbasî döneminde (750-847) kitabet-siyâset ilişkisi (katiplikten vezirliğe)”. Akademik Bakış Uluslararası Hakemli Sos-yal Bilimler Dergisi 61 (01 Temmuz 2017), 323-334.
• J. Ong, Walter. eş-Şifâhiye ve’l-kitâbiye. çev. Hasan el-Bennâ İzzuddîn. Kahi-re: ‘Âlemü’l-Me‘rife, 1994.
• Kahtân Sâlih, Fellâh. “eş-Şu‘arâu’l-küttâb fi’l-‘aṣri’l-‘abbâsî (Sehl bin Harûn nemûẕecen)”. İttihâd Kuttâbi’l-‘Arap 169/170 (2023).
• el-Kalkaşendî, Ahmed b. Alî. Ṣubḥu’l-aʿşâ fî ṣınâʿati’l-inşâʾ. thk. Muhammed Hüseyin Şemsuddîn. 15 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1. Basım, 1987.
• Kar, Meryem Selâme. et-Terceme fi’l-‘asri’l-‘abbâsî. çev. Necîp Gazzâvî. Dı-maşk: Menşûrât Vizâretu’s-Sekâfe, 1998.
• Karadeniz, Yeliz. “İslam Düşünce Tarihinde Yönetim Anlayışı: İbnü’l-Mukaffa Örneği”. Uluslararası Politik Araştırmalar Dergisi 8/3 (31 Aralık 2022), 1-11. https://doi.org/10.25272/icps.1113388
• Kudâme b. Caʿfer. el-Ḫarâc ve ṣınâʿati’l-kitâbe. thk. Muhammed Hüseyin ez-Zebîdî. Bağdat: Dârü’r-Raşîd, 1. Basım, 1981.
• Kürd, Muhammed Alî. “el-Belâğa sebîlü’l-vezâre”. el-Mecme‘u’l-‘İlmi’l-‘Arabî 7/5 (1927).
• el-Makdisî, Enîs. Teṭavvuru’l-esâlîbi’n-nes̱riye fi’l-edebi’l-‘arabî. Beyrut: Câm‘atu Beyrût el-Emirikiye, ts.
• el-Mâverdî, Alî b. Muhammed b. Habîb el-Basrî. el-Aḥkâmü’s-sulṭâniyye. thk. Ahmed Câd. Kahire: Dâru’l- Hadîs, ts.
• el-Meczûb, Abdullah b. et-Tayyib. el-Murşid ilâ Fehmi eş‘âri’l-‘Arab. 5 Cilt. Kuveyt: Dâru’l-Âsâri’l-İslâmiye, 2. Basım, 1989.
• el-Mes‘ûdî, Alî b. el-Hüseyn b. Alî. Mürûcü’ẕ-ẕeheb ve meʿâdinü’l-cevher. thk. Muhammed Muhiddîn Abdülhamid. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 5. Ba-sım, 1973.
• Muhtâr Ömer vd., Ahmed. Muʿcemu’l-luġati’l-ʿarabiyyeti’l-muʿâṣıra. 4 Cilt. Mısır: ‘Alemu’l-Kutub, 1. Basım, 2008.
• en-Nedîm, Muhammed b. Ebî Ya‘kûb İshâk b. Muhammed b. İshâk. el-Fihrist. thk. Eymen Fuâd es-Seyid. 2 Cilt. Londra: Muessesetu’l-Furkân li’-Turâsi’l-İslâmî, 2. Basım, 2014.
• Olgun, Sibel. Birinci Abbâsî Döneminde Kitâbet. Konya: Selçuk Üniversitesi Doğu Dilleri ve Edebiyatları Ana Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Polatoğlu, Selahattin. “Abbâsîler’in Kuruluş Döneminde Edip Bürokrat Ti-polojisinin Mağrur Bir Örneği: Umâre B. Hamza”. Şarkiyat 14/2 (31 Ağustos 2022), 708-726. https://doi.org/10.26791/sarkiat.1129915
• Polatoğlu, Selahattin. “Cehşiyârî’nin Kitâbü’l-Vüzerâ ve’l-Küttâb’ı Örneğin-de Müslümanlarda Biyografik Tarih Yazıcılığı”. İslam Te’lif Geleneğinde Biyografi Yazıcılığı, 53-75.
• R. Olson, David - Torrance, Nancy. el-Kitâbe ve’ş-şifâhiye. çev. Sabrî Mu-hammed Hasan. Kahire: el- Merkezu’l-Kavmî li’t-Terceme, 1. Basım, 2010.
• Râcih, Du‘â Muhammed. “er-Resâilü’d-dîvâniye fi’l-‘asri’l-‘abbâsî: dirâsetün fenniye”. Mecelletü’l-Endelüs 4/15 (2019), 131-204.
• er-Râğıb el-İsfahânî, Ebü’l-Kâsım Hüseyn b. Muhammed b. el-Mufaddal. Muḥâḍarâtü’l-üdebâʾ ve muḥâverâtü’ş-şuʿarâʾ ve’l-büleġâʾ. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Erkam İbn Ebi’l-Erkam, 1. Basım, 1420.
• es-Sâbi’, Hilâl b. Muhsin. Tuḥfetu’l-’umerâ’ fî târîḫi’l-vuzerâ’. thk. Abdüssetâr Ahmed. Kahire: Mektebetü’l-A’yân, ts.
• es-Safedî, Ebu İshâk Salahuddîn Halîl b. Aybek. el-Vâfî bi’l-vefeyât. thk. Ah-med el-Arnâût - Türkî Mustafa. 29 Cilt. Beyrut: Dâr İhyâ’ut-Turâs, 2000.
• Safvat, Ahmed Zekî. Cemheratu resâili’l-‘arab fî ‘uṣûri’l-‘arabiyye. 4 Cilt. Bey-rut: el-Mektebe’tü’l-‘İlmiyye, 1937.
• Salihoğlu, Alaaddin. “Mağrib ve Kuzey Afrika’da Geleneksel Hafızlık Usu-lü: Tarihsel Gelişim ve Yöntem”. Tasavvur / Tekirdağ İlahiyat Dergisi 10/2 (2024), 979-1013.
• es-Sûlî, Ebû Bekr Muhammed b. Yahyâ b. Abdillâh b. Abbâs. Edebü’l-küttâb. thk. Muhammed Behcet el-Eserî. Mısır: el-Matbaatü’s-Selefiyye, 1341.
• eş-Şenterînî, Alî b. Bessâm. eẕ-Ẕaḫîre fî meḥâsini ehli’l-Cezîre. thk. İhsân Abbâs. 8 Cilt. Libya - Tunus: ed- Dâru’l-‘Arabiyye li’l-Kitâb, 1981.
• et-Tabarî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd. Târîḫu’r-rusül ve’l-mülûk. thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrahim. 11 Cilt. Kahire: Dârü’l-Me‘ârif, 2. Basım, 1967.
• et-Tevhîdî, Ebû Hayyân Alî b. Muhammed b. Abbâs. el-Beṣâʾir ve’ẕ-ẕeḫâʾir. thk. Vidâd el-Kâdî. 10 Cilt. Beyrut: Dârü Sâdir, 1. Basım, 1988.
• Teyfur, Mansur. Ebû Hâtim er-Râzî’nin Kitâbü’z-zîne Adlı Eseri ve Arap An-lambilimindeki Yeri. Bursa: Emin Yayınları, 2023.
• Uluışık, Hatice. “İlk Dönem Abbâsî Veliahtları ve Eğitmenleri (132-232/749-847)”. İSTEM 33 (30 Haziran 2019), 189-211. https://doi.org/10.31591/istem.547897
• Umlîl, Alî. es-Sulṭatu’s̱-s̱ekâfiye ve’s-sultatu’s-siyâsiye. Beyrut: Merkez Dirâsâti’l-Vehdeti’l-‘Arabiyye, 1996.
• ez-Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Siyer a‘lâmi’n-nübelâ. thk. Şuayb el- Arnaût vd. 25 Cilt. Beyrut: Müessese’tür-Risâle, 3. Basım, 1985.
• Zeydân, Corcî. Târîḫu âdâbi’l-luġati’l-‘arabiyye. Birleşik Krallık: Müessestü Hindâvî, 2013.
• Ziriklî, Hayreddin. el-A‘lâm. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-‘İlm lil Melâyîn, 15. Ba-sım, 2002.
• Ziya Hidr, Abbâs. “Ḥavle şuyû‘i ẓâhirati’l-bedî‘ fi’l-‘ṣri’l-‘abbâsî”. Câm‘atu Bağdâd Mecelletü’l-Âdâb 32 (1982).