Understanding the Virtue of Language in ʿAtabat al-ḥaqāyiq through the Lens of Kutadghu Bilig and Dīwān lughāt al-Turk

Year 2025, Issue: 13, 337 - 363, 15.03.2025

Hatice Coşkun

https://doi.org/10.56720/mevzu.1580766

Abstract

By declaring 2017 as the year of Dīwān lughāt al-Turk, 2018 as the Year of ʿAtabat al-ḥaqāyiq, and 2019 as the Year of Kutadghu Bilig, UNESCO un-derscored that these cultural treasures of Turkish history, filled with wisdom that transcends the bounds of time and space, would inspire many more scholarly studies. Kutadghu Bilig, written in the 11th century, and ʿAtabat al-Ḥaqāyiq, composed about a century later, are foundational works in Turkish Islamic literature within the nasiḥatnāma or “advice literature” tradition. This study aims to examine expressions of the Turkish-Islamic perspective on language, focusing on the shared concept of “language virtue” as ex-plored in these texts, and analysing their contextual meanings. While this study centres on the section of ʿAtabat al-ḥaqāyiq that discusses language, it also includes similar thematic examples, such as poems and proverbs, from Kutadghu Bilig and Dīwān lughāt al-Turk. Thus, the values and principles underlying the concept of “language virtue,” as embraced by the sages across the geography of Turkish-Islamic civilization and rooted in a shared cultural memory, are examined through their expressions. Within the study’s framework, under the conceptual domain of language, we explore the meaning words acquire through truth and knowledge, the etiquette of speaking and listening, the value of the speaker, and the impact of words. In this regard, selected text samples are evaluated qualitatively through the document analysis method, referencing primary and secondary literature along with their translations within the language.

Keywords

Turkish-Islamic literature, Kutadghu Bilig, Dīwān lughāt al-Turk, ʿAtabat al-Ḥaqāyiq, virtue of language

Atebetü’l-hakāyık’ta Dil Erdemini Kutadgu Bilig ve Dîvânü lugāti’t-Türk Işığında Anlamak

Abstract

UNESCO 2017 yılını Dîvânü lugāti’t-Türk, 2018 yılını Atebetü’l-hakāyık ve 2019 yılını Kutadgu Bilig yılı ilan ederek Türk tarihinin bu kültür hazine-lerinin zaman ve mekân sınırlarını aşan hikmet dolu derin içeriğiyle daha birçok bilimsel çalışmaya konu olacağını göstermişti. 11. yüzyılda kaleme alınan Kutadgu Bilig ve yaklaşık yüzyıl sonrasında yazılan Atebetü’l-hakāyık, Türk İslam edebiyatının nasihatname türünde yazılan ilk eserleridir. Bu çalışmanın amacı, iki nasihatnamenin ortak konularından biri olan dil er-demi kapsamında Türk İslam kültürünün dil düşüncesinin yansıdığı ifadele-ri, bağlamlarıyla incelemektir. Çalışmada Atebetü’l-hakāyık’taki dile dair bö-lüm esas alınmakla birlikte Kutadgu Bilig ve Dîvânü lugāti’t-Türk’ten benzer içerikli şiir ve atasözü örnekleri de incelemeye dâhil edilmiştir. Böylece Türk İslam medeniyet coğrafyasının ortak kültür hafızasına sahip bilgelerinin dil erdemi düşüncesinin dayandığı değerler ve kabuller ifade şekilleriyle ele alınmıştır. Çalışmanın çerçevesi dil kavram alanı altında, sözün doğruluk ve bilgiyle kazandığı anlamı, konuşma ve dinleme adabını, söz sahibinin değe-rini ve sözün etkisini kapsamaktadır. Bu doğrultuda ele alınan metin örnek-leri dil içi çevirileriyle birlikte alan yazındaki birincil ve ikincil kaynaklara başvurularak doküman inceleme yöntemiyle nitel bir şekilde değerlendiril-miştir.

Keywords

Türk İslam Edebiyatı, Kutadgu Bilig, Dîvânü lugāti’t-Türk, Atebetü’l-hakāyık, dil erdemi

References

• Abdulkâhir el-Cürcânî. Delâilü’l-İ‘câz. çev. Osman Güman. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2008.
• Arat, R. Rahmeti. Edib Ahmed b. Mahmud Yükneki. Atebetü’l-Hakâyık. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1992.
• Arat, R. Rahmeti. Edib Ahmed b. Mahmud Yükneki. Atebetü’l-Hakâyık. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2006.
• Clauson, S. Gerard. An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford: Oxford University Press, 1972.
• Çağrıcı, Mustafa. “Nasihat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 32/ 408-409. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2006.
• Çakmak, Serkan. Atebetü’l-Hakâyık (İnceleme-Tenkitli Metin-Tıpkıbasım). ed. Hatice Coşkun. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
• Dölek, Âdem. “İslâm-Türk Edebiyatında Hadîs”. YDÜ I. Uluslararası Hadis İhtisas Sempozyumu 26-29 Nisan 2012, Ed. Yrd. Yusuf Suiçmez. Lefkoşa: Yakın Doğu Üniversitesi Yayınları, (2014), 162-186.
• Edîb Ahmed Yüknekî. Atebetü’l-Hakâyık (İnceleme-Tenkitli Metin-Tıpkıbasım). thk. Serkan Çakmak, ed. Hatice Coşkun. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
• Edîb Ahmed b. Mahmud Yüknekî. Atebetü’l-Hakâyık. çev. R. Rahmeti Arat. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1992.
• Edîb Ahmed b. Mahmud Yüknekî. Atebetü’l-Hakâyık. çev. R. Rahmeti Arat. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2006.
• Ercilasun, A. Bican. Dîvânu Lugâti’t-Türk’teki Şiirler ve Atasözleri. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınevi, 2020.
• Eren Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Erişim 15 Ekim 2024. https://sozluk.gov.tr/
• Esin, Osman. “Dîvânü Lugati’t Türk’teki Öğüt Metinleri Üzerine Stilistik Bir İnceleme”. İdil 7/45 (2018), 515-528. DOI: 10.7816 /idil-07-45-04
• Furat, A. Subhi. Arap Edebiyatı Tarihi (Başlangıçtan 16. Asra Kadar). İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi, 1996.
• Güngör, Özcan. Bilimsel Araştırma Süreçleri El Kitabı. Ankara: Grafiker Yayınları, 2018.
• Güncel Türkçe Sözlük. Erişim 25 Ekim 2024. https://sozluk.gov.tr/
• İmer, Kamile vd. Dilbilim Sözlüğü. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, 2011.
• İnce, Ömer. “Atebetü’l-Hakayık’ta Yer Alan Bilgi ve Konuşma Âdâbı Üzerine Bir Değerlendirme”. Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 12/ 32 (2019), 240-268. https://doi.org/10.14520/adyusbd.586944
• Jamal, Gülnisa ve Kafkasyalı, M. Savaş. Kutadgu Bilig Araştırmaları Tarihi. Ankara: T.C. Başbakanlık Yurtdışı Türkler ve Akraba Topluluklar Başkanlığı, 2016.
• Kaçalin, M. Sinan. Dîvânu Lugâti’t-Türk, Kâşgarlı Mahmud. İnceleme-Tıpkıbasım. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2017.
• Kâşgarlı Mahmud. Divanü Lûgat-it-Türk. çev. Besim Atalay. 3 Cilt. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2013.
• Kerimoğlu, Caner. Genel Dilbilime Giriş. Ankara: Pegem Akademi, 2019.
• Pala, İskender. Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü. Ankara: Akçağ Yayınları, 1995.
• Pala, İskender. “Nasihatnâme”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 32/409-410. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Saraç, M. A. Yekta. Klâsik Edebiyat Bilgisi Belâgat. İstanbul: Gökkubbe Yayınları, 2014.
• Şentürk, A. Atillâ. Osmanlı Şiiri Kılavuzu. 2. İstanbul: OSEDAM, 2017.
• Şentürk, A. Atillâ. Osmanlı Şiiri Kılavuzu. 3. İstanbul: OSEDAM, 2019.
• Tarama Sözlüğü. Erişim 25 Ekim 2024. https://sozluk.gov.tr/
• Tatcı, Mustafa. Yunus Emre Şerhleri. 5. İstanbul: H Yayınları, 2008.
• Tatcı, Mustafa. Yunus Emre Dîvânı. İnceleme. 1. İstanbul: H Yayınları, 2008.
• Tekin, Talat. “İslam Öncesi Türk Şiiri”. Türk Dili, Türk Şiiri Özel Sayısı 1. 409 (1986a), 3-42.
• Tekin, Talat. “Karahanlı Dönemi Türk Şiiri”. Türk Dili, Türk Şiiri Özel Sayısı 1. 409 (1986b), 81-157.
• Tietze, Andreas. Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı. 1. A-E. İstanbul-Wien: Simurg, 2002.
• Yıldırım, Ali ve Şimşek, Hasan. Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri. Ankara: Seçkin Akademik ve Mesleki Yayınlar, 2018.
• Yûsuf Hâs Hâcib. Kutadğu Bilig. nşr. Mustafa S. Kaçalin. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı. Erişim 18 Ekim 2024. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/10716,yusufhashacibkutadgubiligmustafakacalinpdf.pdf?0
• Yusuf Has Hacib. Kutadgu Bilig. çev. R. Rahmeti Arat. İstanbul: Kabalcı Ya-yınları, 2008.