Şeybânî’den Kerhî’ye Fıkıh Kaidelerinin Tarihçesi

Year 2025, Issue: 13, 551 - 576, 15.03.2025

Muhammed Şahin

https://doi.org/10.56720/mevzu.1608935

Abstract

Bu araştırma, fıkıh kaidelerinin (ḳavāʿid fiḳhiyye) erken dönemde, özel-likle Şeybânî ile Kerhî arasındaki süreçte ortaya çıkışını ele almakta ve dö-rdüncü hicri yüzyıldan önceki dönemde fıkıh kaidelerinin erken oluşumuna odaklanmaktadır. Araştırma, fıkıh kaidelerinin ikinci yüzyılda, özellikle Şeybânî’nin (ö. 189/805) el-Câmiʿu’l-Kebîr adlı eseri üzerinden erken şekil-lerde ifade edildiğini ve bunun aynı eserin şârihlerinin yöntemiyle uyumlu olduğunu ortaya koymaktadır. Bu durum, Kerhî’nin (ö. 340/952) Usûlü’nden çok daha erken bir döneme işaret etmektedir. Ayrıca, bu çalışma erken dönemde Hanefî mezhebinin ileri gelenlerinin mevcut kaynaklarında-ki ifadelerin değişimi doğrultusunda fıkıh kaidelerinin ifade biçimlerini de açıklamaktadır. Bu bağlamda araştırma, bağımsız fıkıh kaideleri telifinin erken dönemdeki başlangıç noktasının Şeybânî’nin eseri olduğunu, kaide-lerin ifade biçimlerinin Kerhî öncesinde çeşitlendiğini ve fıkıh kaidelerinin ilk çekirdeğinin Şeybânî’nin çalışmasına dayandığını, nihai tamamlanmasının ise Kerhî’nin kuşağıyla gerçekleştiğini vurgulamaktadır. Bu bakış açısı, fıkıh kaidelerinin Hanefî mezhebi içerisindeki işlevsel doğasıyla ve fıkhın kendine has yapısıyla uyum göstermektedir. Araştırma, daha önce genel bir şekilde ele alınmış olan ikinci ve üçüncü hicri yüzyıllardaki fıkıh kaidelerine daha fazla ışık tutmayı amaçlamaktadır.

Keywords

Fıkh, Usûl, el-Kavaid Fikhiyye, eş-Şeybânî, el-Câmiu, Hanafi mezhebi

The Historiography of Legal Maxims from al-Shaybānī to al-Karkhī

Abstract

This article examines the origins of legal maxims (qawāʿid fiqhiyya, and uṣūl in early jusrists’ expression) in the early period between al-Shaybānī (d. 189/805) and al-Karkhī (d. 340/952), focusing specifically on the early de-velopment of these maxims before the fourth century AH. The article demonstrates that legal maxims were articulated in early forms as early as the second century, particularly in al-Jāmiʿ al-Kabīr by Muḥammad ibn al-Ḥasan al-Shaybānī. The finding is consistent with the methodology of subse-quent commentators on the same work, indicating a considerably earlier phase than the Uṣūl of al-Karkhī. The study further explores the varied ex-pressions of legal maxims during this early period, as reflected in the availa-ble early Ḥanafī tradition sources. The article identifies al-Jāmiʿ al-Kabīr as the foundational work for the independent development of legal maxims in this formative period, highlighting the evolution of their articulation prior to al-Karkhī’s contributions. It argues that the roots of these principles can be traced back to al-Shaybānī’s work, culminating in the formulations of al-Karkhī’s generation. This perspective is consistent with the functional role of legal maxims within the Ḥanafī school and reflects the specific nature of Is-lamic jurisprudence (fiqh). By shedding light on the second and third centu-ries AH, this article contributes to a deeper understanding of these periods, which have previously been addressed only in a general sense.

Keywords

Fiqh (jurisprudence), Uṣūl (principles), legal maxims (Qawāʿid fiqhiyya), al-Shaybānī, al-Jāmiʿ al-Kabīr, The Ḥanafī school

Ethical Statement

Bu çalışma, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimleri En-stitüsü'nde devam etmekte olan “Hicrî V. Yüzyila Ka-dar Hanefîlerde Usûl İle Ta'lil” başlıklı doktora tezime dayanmaktadır. Bu makale, 07-09/06/2023 tarihinde İstanbul’da Austin Teksas Üniversitesi ve İslam Araştırmaları Merkezi İSAM tarafından düzenlenen Üçüncü Hanefîlik Sempozyumu’nda sözlü olarak sunulan an-cak tam metni yayımlanmayan “The Rise of al-Qawāʻid al-Fiqhīyah in Early Hanafism” adlı tebliğin içeriği geliştirilerek ve kısmen değiştirilerek üretilmiş hâ-lidir./ This article is the revised and developed version of the unpublished conference presentation entitled “The Rise of al-Qawāʻid al-Fiqhīyah in Early Hanafism”, orally delivered at the Third Hanafi Workshop held in Istanbul, 07-09/06/2023, organized by University of Texas at Austin and the Islamic Research Center ISAM.

References

• Bazdawī, Fakhr al-Islām al-. Sharḥ al-Jāmiʿ al-Kabīr. Kastamonu yazma eser-ler kütüphanesi, 3530.
• Ḥaṣīrī, Abū al-Maḥāmid al-. Al-Taḥrīr Sharḥ al-Jāmiʿ al-Kabīr. Istanbul: al-Sulaymāniyya, Rāghib Bāshā, 514.
• Ibn Aḥmad, ʿAbd al-Wahhāb. Al-Qawāʿid wa-al-Ḍawābiṭ al-Fiqhiyya fī Kitāb al-Umm li-l-Imām al-Shāfiʿī Jamʿan wa-Tartīban. Riyadh: Dār al-Tadmiriyya, 2008.
• Jaṣṣāṣ, Abū Bakr al-. Mukhtaṣar Ikhtilāf al-ʿUlamāʾ. ed. ʿAbd Allāh Nadhīr. Beirut: Dār al-Bashāʾir al-Islāmiyya, 1417.
• Jaṣṣāṣ, Abū Bakr al-. Sharḥ al-Jāmiʿ al-Kabīr. Egypt: Dār al-Kutub wa-al-Wathāʾiq, 745.
• Jaṣṣāṣ, Abū Bakr al-. Sharḥ Mukhtaṣar al-Ṭaḥāwī. ed. Sāʿid Bektash. Beirut: Dār al-Bashāʾir al-Islāmīyya, 2010.
• Kızılkaya, Necmetti̇n al-. Hanefî Mezhebi̇nde Kavâ’i̇d İlmi̇ Ve Geli̇şi̇mi̇. Konya: Selçuk Üniv., Doktora, 2011.
• Nadwī, ʿAlī. Al-Qawāʿid wa-al-Ḍawābiṭ al-Mustakhlaṣa min al-Taḥrīr li-al-Ḥaṣīrī Sharḥ al-Jāmiʿ al-Kabīr. Cairo: Maṭbaʿat al-Madanī, 1991.
• Nasafī, Najm al-Dīn al-. Fatāwā Shaykh al-Islām ʿAṭāʾ ibn Ḥamza al-Ṣaghdī. ed. Muḥammad Shāhīn. Beirut: Dār al-Rayāḥīn, 2020.
• Nasafī, Najm al-Dīn. Risālat al-Karkhī Fī al-Uṣūl maʿ Shawāhidihā wa-Nazāʾirihā. Cairo: Maktabat al-Khānjī, 1994.
• Nāṭifī, Abū al-ʿAbbās al-. Al-Ajnās. ed. ʿAbd Allāh al-Ṭaḥīs - Karīm al-Lamʿī. Dār al-Māʾthūr, No Date.
• Mudawwar, Rashīd. Maʿlamat al-Qawāʿid al-Fiqhiyya ʿinda al-Mālikiyyah. Beirut: Dār al-Fatḥ, 2011.
• Qudūrī, Abū al-Ḥusayn al-. Al-Taqrīb. ed. Muḥammad Shāhīn. Beirut: Dār al-Rayāḥīn, 2021.
• Sarakhsī, Shams al-Aʾimma al-. Sharḥ al-Jāmiʿ al-Ṣaghīr. ed. Ertuğrul Boynu-kalın. Istanbul: TDV İSAM, 2021.
• Shaybānī, Muḥammad al-. Al-Jāmiʿ al-Kabīr. ed. Abū al-Wafāʾ al-Afghānī. Hyderabad: Iḥyāʾ al-Maʿārif al- Nuʿmāniyya, 1356.
• ʿAtābī, Abū Naṣr al-. Sharḥ al-Jāmiʿ al-Kabīr. Riyadh, Medina: al-Nāshir al-Mutamayyiz, Dār al-Naṣīḥa, 2022.
• Zaqqūr, Iḥsān. Al-Qawāʿid al-Fiqhiyya al-Mustanbaṭa min al-Mudawwana al-Kubrā. Beirut: Dār Ibn Ḥazm, 2005.
• Maʿlamat Zāyid li-al-Qawāʿid al-Fiqhiyya wa-al-Uṣūliyya. Charitable and Humanitarian Foundation - Organisation of Islamic Cooperation - In-ternational Islamic Fiqh Academy, 2013.