Mutual Fund-Based Cash Financing in Participation Banking: An Evaluation from a Fiqhī Perspective

Year 2025, Issue: 13, 1017 - 1042, 15.03.2025

Cemal Kalkan

https://doi.org/10.56720/mevzu.1617566

Abstract

The participation banking sector is undergoing a transformation pro-cess in order to diversify financial products and meet the changing demands of customers. The restrictions imposed by the Participation Banks Associa-tion of Türkiye on tawarruq transactions have led participation banks to develop new financing models. The inadequacy of existing interest-free fi-nancing methods to meet the diversifying demands of individuals has ne-cessitated alternative solutions for interest-sensitive individuals. Within this framework, mutual fund financing has been developed to meet cash needs in the education, health and service sectors in an interest-free manner. This financing model is based on the principle that participation banks buy mu-tual funds from portfolio management companies in advance and sell them to customers on a deferred basis. Customers obtain interest-free cash by sel-ling the mutual funds they purchase in cash in the market.
Compared to organized tawarruq, which turns into a problematic tran-saction with certain sets of transactions, mutual fund financing is less prob-lematic from a jurisprudential point of view, but involves higher risks com-pared to murābaha financing. The fact that mutual funds are tradable commodities makes the transaction less of a formal transaction and more realistic for financial markets. However, the unconscious use of personal finance can adversely affect individual economic balances. In asset-based financing models such as Murābaha-based housing and vehicle financing, the customer has the opportunity to get rid of the debt burden by transfer-ring the mortgaged movable or immovable property in case of payment dif-ficulties. However, in mutual fund financing, the customer does not have the opportunity to provide collateral to cover the debt, which may strengt-hen the economic vulnerability of individuals and put the bank at risk.
Although the mutual fund-based cash financing model has been deve-loped in accordance with the principles of participation banking, it is subject to some debates in terms of fiqh. In particular, the fact that the participation bank transfers the funds purchased from the portfolio management com-pany directly to the customer's investment account without transferring them to its ownership causes some fiqh problems in terms of transfer of ownership. In our study, it is proposed to establish an additional assurance mechanism to guarantee the transfer of ownership by the participation bank. Likewise, since the participation bank's procurement of investment funds from its own portfolio management company and selling them to cus-tomers on a deferred basis may be considered as bay’ al-‘īnah, it has been suggested to procure funds from independent portfolio management com-panies. On the other hand, it was emphasized that the assets of the fund should mainly consist of asset-backed securities, considering that if the mu-tual fund is composed of cash assets to a large extent, it may contravene the provisions of the consumable contract. Such measures would minimize the jurisprudential drawbacks of mutual fund-based cash financing.

Keywords

Islamic Law, Participation Banking, Investment Funds, Investment Fund Financing

Katılım Bankacılığında Yatırım Fonu Temelli Nakit Finansman Yöntemi ve Fıkhî Açıdan Değerlendirilmesi

Abstract

Katılım bankacılığı sektörü, finansal ürünlerin çeşitlendirilmesi ve müş-terilerin değişen taleplerini karşılamak amacıyla dönüşüm süreci içerisinde-dir. Türkiye Katılım Bankaları Birliği’nin teverruk işlemlerine getirdiği sınır-lamalar, katılım bankalarını yeni finansman modelleri geliştirmeye yönlen-dirmiştir. Mevcut faizsiz finansman yöntemlerinin bireylerin çeşitlenen ta-leplerini karşılamakta yetersiz kalması, faiz hassasiyeti olan bireylere yönelik alternatif çözümleri zorunlu kılmıştır. Bu çerçevede yatırım fonu finansma-nı, özellikle eğitim, sağlık ve hizmet sektörlerindeki nakit ihtiyaçlarının faiz-siz bir yöntemle karşılanması için geliştirilmiştir. Bu finansman modeli, katı-lım bankalarının yatırım fonlarını portföy yönetim şirketlerinden peşin alıp müşterilere vadeli satması esasına dayanmaktadır. Müşteriler, satın aldıkları yatırım fonlarını piyasada peşin satarak nakit elde etmektedir.
Yatırım fonu finansmanı, belli işlem setleriyle sorunlu bir işleme dönü-şen organize teverrukla kıyaslandığında fıkhî açıdan daha az mahzurlu olmakla birlikte murâbaha finansmanı ile karşılaştırıldığında daha yüksek risk içermektedir. Yatırım fonlarının alınıp satılabilen ticari bir mal niteliği taşıması, muameleyi şekli bir işlem olmaktan çıkararak finansal piyasalar açısından daha gerçekçi bir işlem haline getirmektedir. Bununla birlikte ihti-yaç finansmanının bilinçsiz kullanımı bireysel ekonomik dengeleri olumsuz etkileyebilmektedir. Konut ve araç finansmanı gibi varlığa dayalı finansman modellerinde, müşterinin ödeme güçlüğü çekmesi durumunda ipotekli taşı-nır veya taşınmaz malın devredilmesi yoluyla borç yükünden kurtulma imkânı bulunmaktadır. Ancak yatırım fonu finansmanında, müşterinin bor-cunu kapatabilecek bir teminat sunma olanağı bulunmaması, bireylerin ekonomik kırılganlığını güçlendirebilmekte ve bankayı da risk altına sok-maktadır.
Yatırım fonu temelli nakit finansman modeli, katılım bankacılığı pren-siplerine uygun olarak geliştirilmiş olsa da fıkhî açıdan bazı tartışmalara konu olmaktadır. Özellikle katılım bankasının, portföy yönetim şirketinden satın aldığı fonları kendi mülkiyetine geçirmeden doğrudan müşterinin yatı-rım hesabına aktarması, mülkiyet devri açısından bazı fıkhî sorunlara yol açmaktadır. Çalışmamızda, katılım bankasının mülkiyetine geçmesini ga-ranti altına almak için ek bir güvence mekanizması oluşturulması teklif edilmiştir. Aynı şekilde katılım bankasının yatırım fonlarını kendi portföy yönetim şirketinden temin ederek vadeli olarak müşterilere satması, îne satı-şı hükmünde değerlendirilebileceğinden bağımsız portföy yönetim şirketle-rinden fon temin edilmesi önerilmiştir. Öte yandan, yatırım fonunun büyük ölçüde nakit varlıklardan oluşması halinde sarf akdi hükümlerine aykırılık teşkil edebileceği göz önünde bulundurularak, fon varlıklarının ağırlıklı ola-rak varlığa dayalı sukûklardan oluşturulması gerektiği vurgulanmıştır. Bu tür önlemler sayesinde yatırım fonu temelli nakit finansmanın fıkhî mahzur-larının en aza indirilebileceği değerlendirilmiştir.

Keywords

İslam Hukuku, Katılım Bankacılığı, Nakit Finansmanı, Yatırım Fonu Finansmanı

References

• Apaydın, Yunus. Îne, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 2000, İstanbul, 22/285-285.
• Basık, Feryâl Orhon. Ansiklopedik Muhasebe ve Finans Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları, 1. Basım, 2011.
• Bulut, Abdurrahman. “Hanefî Fıkıh Düşüncesinde Gâlibe İtibar İlkesi İle Zorluğun Defi İlkesinin Kesişmesi ve Fer‘î Yansımaları (İbadetler Örneği)”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 35 (Aralık 2024), 265-287.
• Cessâs, Ebu Bekir Ahmed b. Ali er-Râzi. Şerhü Muhtasarı Tahavî. thk. Said Bektaş. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-beşâiri’l-İslâmiyye, 2010.
• Çakır, Mustafa. “Hizmet Finansmanında Zimmette Kiralama Modeli ve Fıkhî Temelleri”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 34 (2019), 289-320.
• Çeker, Huzeyfe. “Hanefî Fıkıh Kitaplarında Ribâ Şüphesi Kavramının Kullanımı [Use of the Concept ‘Ribā Suspicion’ in Hanafī Fiqh Books]”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi-Cumhuriyet Theology Journal 25/1 (June 2021): 73 -91.
• Durmuş, Abdullah. “Modern bir Yatırım Yöntemi Olarak Yatırım Fonu ve Fıkhi analizi”. Uluslararası İslam Ekonomisi ve Finansı Araştırmaları Dergisi 3/3 (2022), 246-271.
• Eren, Fikret. Borçlar Hukuku Genel Hükümler (Ankara: Yetkin Yayınları, 2021).
• Gayretli, Mehmet. “Bir Finansman Aracı Olarak Hizmet Akdi/Zimmette Kiralama”. İhya Uluslararası İslam Araştırmaları Dergisi 11/1 (Ocak 2025), 341-366.
• Güngör, Esra. Yatırım Fonları ve Türkiye’de Yatırım Fonlarının Portföy Yapısında Hisse Senetlerinin Oranını Etkileyen Faktörlerin Araştırılması. Niğde: Niğde Üniversitesi, Yüksek Lisans, 2006.
• Günay, Gökhan. Finansal Amaçlı Uygulanan İcârenin Fıkhî Açıdan Değerlendirilmesi, (İstanbul: İstanbul Üniversitesi SBE, Doktora Tezi, 2024).
• Güney, Necmeddin. “Nakit Finansman Kullandırmaya Dayalı Uygulamaların Fıkhî Açıdan Değerlendirilmesi”, Yayımlanmamış bildiri metni.
• Hayat, Zeynelabidin – Aksu, Eser. “Katılım Finans Kurumlarında Repo Alternatifleri”, Tasavvur: Tekirdağ İlahiyat Dergisi 6/2 (Aralık 2020).
• Heyet. el-Meâyîru‘ş-şer‘ıyye: en-nassu’l-kâmil li’l-meâyîri’ş-şeri‘yye (AAOIFI). Menâme: Daru’l-meymân, 2022.
• İbn Ḳayyim el-Cevziyye, Ebû ʿAbdillâh Şemsüddîn Muḥammed b. Ebî Bekr b. Eyyûb ez-Zürʿaî ed-Dımaşḳī el-Ḥanbelî. İʿlâmu’l-Muvaḳḳıʿîn ʿan Rabbi’l-ʿÂlemîn. thk. Muḥammed ʿAbdusaelâm İbrahim. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1411/1991.
• İbn Ḳudâme el-Maḳdisî, Ebû Muḥammed Muvaffaḳuddîn ʿAbdullāh b. Aḥmed b. Muḥammed b. Kudâme el-Cemmâʿîlî. el-Muğnî. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1405/1985.
• İbn Rüşd, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Ahmed el-Kurtubî el-Endelüsî (el-ced). el-Mukaddimâtü’l-mümehhidât li-beyâni mâ-i ktedathü rüsûmü’l-Müdevvene mine’l-ahkâmi’ş- şer‘iyyât ve’t-tahsîlâtü’l-muhkemât li-ümmehâti mesâ’ilihe’l-müşkilât. thk. Muhammed Hacî. Beyrut: Daru’lgarbi’l-İslâmî, 1. Basım, 1988.
• Kalkan, Cemal. “Gençlerde Finansal Okuryazarlık ve Yatırım Fonları Üzerine Fıkhî Bir Değerlendirme”. World Youth Studıes Congress, 134-141.
• Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekr b. Mes‘ûd b. Ahmed. Bedâ’i‘u’s-sanâ’î‘ fî tertîbi’ş-şerâ’i‘. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kitâbi’l-ilmiyye, 2. Basım, 1424.
• Liv, Cemil. “Katılım Bankacılığı Hizmet İhtiyaç Finansmanının Fıkhî Açıdan Değerlendirilmesi”. Kocatepe İslami İlimler Dergisi 7/3 (Aralık 2024), 87-105.
• Menûfî, Ebü’l-Hasen Nûruddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed. Kifâyetü’t-tâlibi’r-rabbânî ‘alâ Risâleti İbn Ebî Zeyd el-Kayrevânî (Adevi Hâşiyesiyle). nşr. Ahmed Hamdi İmam Seyyid Ali el-Hâşimî. Kahire: Matbatü’l-meydanî, 1989.
• Merginânî, Burhâneddîn Alî b. Ebî Bekr. el-Hidâye şerhu bidâyeti’l-mübtedî (Leknevî şerhiyle). 8 Cilt. İstanbul: Mektebetü’l-İslâmiyye, 1986.
• Mevsılî, Ebü’l-Fazl Mecdüddîn Abdullah b. Mahmûd b. Mevdûd. el-İhtiyâr li-ta‘lîli’l-muhtâr. nşr. Muhammed Adnan Derviş. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-erkâm, ts.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. el-Kuşeyrî. el-Müsnedü’s-sahîhu’l-muhtasaru mine’s-süneni bi-nakli’l-adli ani’l-adli an Rasûlillah. Riyad: Dârü’s-Selâm, 1. Basım, 1419.
• Nesefî, Ebû Hafs Necmüddîn Ömer b. Muhammed b. Ahmed. Kahire, 2008.
• Nevevî, İmam Ebu Zekeriya. Ravzatu’t-tâlibîn, thk. Adil Ahmet Abdlmevcud vd., Dar’l-alemi’l-kütüb, 2003. III/86
• Nomer Ertan, Füsun. “6362 Sayılı Sermaye Piyasası Kanunu’nda Kollektif Yatırım Kuruluşları ve Özellikle Değişken Sermayeli Yatırım Ortaklığı”. İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası 71/2 (2013), 131-143.
• Okat, Yalçın Özge. Türk ve AB Hukukunda Yatırım Fonları. Ankara: Seçkin, 1. Basım, 2009.
• Önder, Mehmet Fahrettin. Türk Hukukunda Yatırım Fonları. İstanbul: Marmara, 1996.
• Şirâzî, Ebu İshak eş-. el-Muhezzeb fî fıkhi’l-imam eş-Şafiî. thk. Muhammed Zuhayli. Dımeşk: Daru’l-kalem, 1996.
• Yaslıdağ, Beyhan. Portföy Yönetimi ve Yatırım Analizi Okuma-Anlama-Yorumlama. Ankara: Seçkin, 2024.
• “Sermaye Piyasaları Kanunu”. Resmî Gazete.
• “Yatırım Fonlarına İlişkin Esaslar Tebliği”. Resmî Gazete.