The Significance of The Turkistan-Khorasan Region in The Science of Qira’at

Year 2025, Issue: 14, 151 - 187, 15.09.2025

Yusuf Ziya Kurtuluş

https://doi.org/10.56720/mevzu.1661852

Abstract

The science of Qira’at is considered the most prestigious among the Qur’anic sciences due to its direct connection with the Qur’an. Several cen-ters have played a significant role in the development and dissemination of this discipline. In addition to the primary regions where revelation was first received, such as Mecca and Medina, notable Qira’at schools emerged in Iraq, the Levant, Egypt, Khorasan, Persia, the Maghreb, and Andalusia. Among these, the Turkistan and Khorasan regions stand out as key centers where Qira’at studies flourished and became institutionalized. The Turkis-tan and Khorasan regions hold a crucial place not only in Turkish history but also in Islamic civilization. The acceptance of Islam by the Turks signifi-cantly contributed to the advancement of Qur’anic sciences. This study aims to explore the development of Qira’at in these regions and highlight their contributions to this field. The major Qira’at schools in the region were es-tablished in cities such as Herat, Samarkand, Merv, Nishapur, and Ghazni, with Khorasan being the primary center of scholarship. The research conc-ludes that the Turkistan region made remarkable contributions to the scien-ce of Qira’at and that numerous scholars from this area played a vital role in the evolution of Qira’at traditions. By focusing on the institutionalization of Qira’at and the prominent figures who shaped this field, the study un-derscores the historical significance of the region in the broader context of Qur’anic sciences.

Keywords

Qirā’āt , Qur’an , School , Turkestan , Khorasan.

Türkistan-Horasan Bölgesinin Kıraat İlmi Açısından Önemi

Abstract

Kıraat ilmi, Kur’ân-ı Kerîm ile olan doğrudan bağlantısından dolayı Kur’ân ilimleri arasında en yüksek mertebeye sahip kabul edilmektedir. Bu ilmin gelişimi ve yayılmasında birçok ilim merkezi ön plana çıkmış; vahyin indiği ilk bölgeler olan Mekke ve Medine’nin yanı sıra, Irak, Şam, Mısır, Ho-rasan, Faris, Mağrib ve Endülüs gibi farklı coğrafyalarda da belirgin kıraat merkezleri oluşmuştur. Bu bağlamda, kıraat ilminin kurumsallaştığı önemli merkezlerden biri de Türkistan ve özellikle Horasan bölgesidir. Türkistan ve Horasan bölgesi, Türk tarihinin yanı sıra İslâm medeniyetinde de önemli bir yer teşkil etmektedir. Türklerin İslâmiyet’i kabul etmeleriyle birlikte Kur’ân ilimlerine olan katkıları da göz ardı edilemez bir gerçeklik arz etmektedir. Bu çalışma hem Türk tarihi hem de Kur’ân ilimleri açısından kıraat ilminin söz konusu bölgede nasıl geliştiğini ve hangi önemli katkılarda bulunulduğunu ortaya koymayı amaçlamaktadır. Bölgedeki kıraat ekolleri başta Horasan olmak üzere Herat, Semerkant, Merv, Nîşâbur ve Gazne şehirleri çerçeve-sinde şekillenmiştir. Araştırmada, Türkistan bölgesinin kıraat ilmine önemli katkılar sunduğu ve bu alanda yetişen birçok âlimin kıraat geleneğinin geli-şimine büyük hizmetlerde bulunduğu sonucuna ulaşılmıştır. Çalışma, kıraat ilminin bu coğrafyadaki tarihi sürecine ve öne çıkan şahsiyetlere odaklana-rak, bölgenin kıraat tarihindeki yerini vurgulamaktadır.

Keywords

Kıraat , Kur’ân , Ekol , Türkistan , Horasan

References

• Acemî, Abdülfettah b. es-Seyyid. Hidâyetü’l-kârî ilâ tecvîdi kelâmi’l-bârî. 2 Cilt. Medine: Mektebetü’t-Tayyibe, t.s.
• Akaslan, Yaşar. Kıraat İlminin Temel Kaynakları. İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fa-kültesi Vakfı Yayınları, 2021.
• Altay, Şeyma. “Mukâtil b. Süleyman Örneğinde Erken Dönem Nesih Algı-sı”. Usul İslam Araştırmaları 23/23 (01 Haziran 2015), 45-66. https://doi.org/10.56361/usul.173688
• Altıkulaç, Tayyar. “Hüzelî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/69-70. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Altıkulaç, Tayyar. “Secâvendî, Muhammed b. Tayfûr”. Türkiye Diyanet Vak-fı İslâm Ansiklopedisi. 36/268-269. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Can, Mesut. “Merv’de İslâmî İlimlerin Doğuşu (Hicrî İlk İki Asır)”. Mütefek-kir 3/6 (31 Aralık 2016), 399-425. https://doi.org/10.30523/mutefekkir.284574
• Cermi, İbrahim Muhammed el-. Mu’cemu ulûmü’l-Kur’an. Şam: Dârû’l-Kalem, 2001.
• Coşkun, Muhammed. Mushaf Basımına Yansıyan Yönüyle Secâvendî’ni̇n Vakf Si̇stemini̇n Yeniden Okunması Eleştiri̇ler-Teklifler. İstanbul: Marmara Üni-versitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.
• Çalışkan, Abdulmuttalip. Ebü’l-Kâsım el-Hüzelî ve Kıraat İlmindeki Yeri. An-kara: Kitap Dünyası Yayınları, 2024.
• Çelebi, Kâtip. Keşfü’z-Zunûn ‘an Esâmi’l-Kütüb ve’l-Fünûn. 2 Cilt. Beyrut: Dâr’u İhyâi’t-Türâsi’l ‘Arabî, ts.
• Dânî, Ebû ʿAmr ʿOs̱mân b. Saʿîd ed-. el-Muktefâ fi’l-Vaḳf ve’l-ʾİbtidâ. thk. Muḥyiddîn ʿAbdurrahman Ramaḍân. b.y.: y.y., 1422.
• Enbârî, Ebû’l-Berakât Abdurrahmân b. Muhammed b. Ubeydillâh el-Ensârî Kemâluddîn el-. Nuzhetu’l-elbâ fî tabakâti’l-edbâ. thk. İbrâhîm es-Sâmerrâʾî. Zerka: y.y., 1405.
• Gündüz, Ahmet. “Harranlı Bazı Kurrâlar”. Diyanet İlmi Dergi 54/3 (15 Ey-lül 2018), 79-106. https://doi.org/10.61304/did.467695
• İbn Adiy, Ebû Ahmed Abdullâh b. Adiy el-Cürcânî. el-Kâmil fî duʿafâʾi’r-ricâl. thk. Âdil Ahmed Abdulmevcûd - Alî Muhammed Muʿavvid. Bey-rut: el-Kutubu’l-ʿİlmiyye, 1418.
• İbn Battûta, Ebû Abdillâh Şemsüddîn (Bedrüddîn) Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed b. İbrâhîm el-Levâtî et-Tancî. Rıhletu ibn Batûta. Ribat: ʾAkademiyyetu’l-Memleketu’l-Mağribiyye, ts.
• İbn Hallikân, Ebû’l-Abbâs Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm b. Ebî Bekr b. Hallikân el-İrbilî. Vefiyâtu’l-aʿyân ve enbâu ebnâi’z-zamân. thk. İhsân Abbâs. Beyrut: Dâru Sâdır, 1391.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân el-Bustî. es-S̱iḳât. 9 Cilt. Hin-distan: Dâiratü’l-Meʿârifi’l- ʿOs̱mâniyye, 1393/1973.
• İbn Kesîr, Ebû’l-Fidâʾ İsmâîl b. Ömer b. Kesîr ed-Dimeşkî. el-Bidâye ve’n-nihâye. 14 Cilt. Kahire: Matbaatu’s- Saade, 1407/1986.
• İbn Tağrîberdî, Ebû’l-Mehâsın Yûsuf b. Tağrîberdî b. Abdullâh. en-Nucûmu’z-zâhira fî mulûki mısr ve’l-kâhira. 16 Cilt. Mısır: Vezâratu’s-Sekâfe ve’l-İrşâdi’l-avmî; Dâru’l-Kutub, ts.
• İbnu’n-Nedîm, Ebû’l-Ferec Muhammed b. İshâk b. Muhammed el-Verrâk el-Bağdâdî. el-Fihrist. ed. İbrahim Ramadân. Beyrut: y.y., 1417.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed el-Bağdâdî. el-Muntazam fî târîhi’l- mulûk ve’l-umem. ed. Muhammed Abdulkâdir Atâ, Mustafâ ʿAbdulkâdir ʿAtâ. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1412.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed. Ğâyetu’n-nihâye fî ta-bakâti’l-kurrâʾ. 3 Cilt. Bergstraesser: Mektebetu İbn Teymiyye, 1351.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed. Müncidü’l-mukriʾîn ve mürşidü’t-tâlibîn. Beyrut: Dâru’l- Kütübi’l-İlmiyye, 1999.
• İbnü’l-Enbârî, Ebû Bekr Muḥammed b. el-Ḳâsım. Îdâhu’l-vakf ve’l ibtidâʾ. thk. Muhyîddin Abdurrahman Ramadân. 2 Cilt. Dımaşk: Matbûâtu Mec-maî’l-Luğati’l-Arabiyye, 1390/1971.
• İbnü’l-Gazzâl, en-Nîsâbûrî,. el-Vakf ve’l-İbtidâ. thk. Tâhir Muhammed el-Hems. Dubai: Daru’n-Nevâdir, 2019.
• İbnü’l-Kıftî, Ebû’l-Hasan Alî b. Yûsuf. İnbâhü’r-ruvât alâ enbâhi’n-nühât. ed. Muhammed Ebû’l-Fadl İbrâhîm. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 1982.
• Kur’an Yolu Türkçe Meâl ve Tefsir. çev. Hayrettin Karaman vd. Ankara: Di-yanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 5. Basım, 2014.
• Kâtib Çelebi, Mustafâ b. Abdullâh Hâcî Halîfe. Keşfu’z-zunûn an esâmî’l-kutubi’l-funûn. Bağdat: Mektebetu’l- Musennâ, 1941.
• Kehhâle, Ömer Rızâ. Mu’cemü’l-müellifin. 15 Cilt. Beyrut: Daru İhya-i Tura-si’l-Arabi, 1431.
• Kıyıcı, Selahattin. “Ezherî, Muhammed b. Ahmed”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/65. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Kutlu, Sönmez. “Mürcie”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/41-45. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Makdisî, Ebû Abdullâh Muhammed b. Ahmed el-Beşşârî el-. Ahsenu’t-tekâsîm fî maʿrifeti’l-ekâlîm. Beyrut: Dâru Sâdır, 1411.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Te’vilatü’l-Kur’ân. thk. Mecdî Baslûm. 10 Cilt. Bey-rut,: Daru’l Kutubu’l İlmiyye, 1. Basım, 2005.
• Muhammed Selim İbn Muhaysin. Mu’cemü Huffazi’l-Kur’an Abra’t-Tarih. Beyrut: Daru’lCîl, 1992.
• Sa’d b. Abdullah el-Hamid, Ebu’l-Hasan Mustafa b. İsmail es-Süleymani, Hasan Muhammed Makbuli el-Ehdel. er-Ravdül-basim fi teracumi şuyu-hil-hakim. Riyad: Daru’l-Âsıme, 2011.
• Safedî, Selahaddin Halîl b. Aybek b. Abdullâh es-. el-Vâfî bi’l-vefeyât. thk. Ahmed el-Arnâvût - Turkî Mustafa. Beyrut: y.y., 1420.
• Secavendî, Ebû Abdullah Muhammed b Tayfûr. İİlelu’l-vukûf (el-Vakf vel-İbtidâ). thk. Muhammed b. Abdullah b. Muhammed el-îdî. Riyad: Mek-tebetu’r-Ruşd, 1994.
• Sert, Durmuş. Kırâat Ekolleri (Başlangıçtan VII. H. Asrın Başına Kadar). Selçuk Üniversitesi, Doktora Tezi, 1987.
• Sezgin, Fuat. Geschichte des Arabischen Schrifttums, Band I: Qur’ānwissenschaften, ḥadīṯ, Geschichte, Fiqh, Dogmatik, Mystik. Bis ca. 430 H. Leiden, The Netherlands: Brill, 1996. https://brill.com/view/title/2146
• Sıbt İbnul-Cevzî, Ebû’l-Muzaffer Yûsuf b. Kızoğlu. Mirʾâtu’z-zamân fî tevârîhi’l-âyân. thk. Muhammed Berekât ve dğr. 23 Cilt. Dımaşk: y.y., 1434.
• Süyûtî, Celâleddin es-. el-İtkân fî ulûmi’l-Kur’ân. thk. M. Ebu’l-Fazl İbrâhim. 4 Cilt. Mısır: el-Hey’etü’l Mısriyye, 1974.
• Süyûtî, Celâleddin es-. Tabakâtu’l-mufessirîn. ed. ʿAlî Muhammed ʿUmar. Kahire: Mektebetu Vehbe, 1396.
• Şahin, Muhammed Hayri. Klasik Dönemden Bugüne Tefsirde Usul Farklılığı (Mukatil B. Süleyman İle Muhammed Abid El-Câbirî Örneği). Ankara: An-kara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
• Tözluyurt, Mehmet. “Mukâtil B. Süleyman’ın Zeydî ve Mürciî Oluşu Mese-lesi”. Bozok Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14/14 (30 Aralık 2018), 275-299.
• Türker, Ömer. Mukatil B. Süleyman`ın Kur`an-ı Tevil Yöntemi. Sakarya: Sa-karya Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 1999.
• Türker, Ömer. “Mukâtil b. Süleyman”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklo-pedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Uşmûnî, Ahmed b. Abdülkerîm el-Mısrî el-. Menâru’l-hudâ fî beyâni’l-vakf ve’l-ibtidâ. ed. Abdu’r-Rahîm et- Tarhûnî. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 2008.
• Yâkût el-Hamevî, Ebû Abdullâh Yâkût b. Abdullâh er-Rûmî. Muʿcemu’l-udebâ/İrşâdu’l-erîb ilâ maʿrifeti’l-edîb. thk. İhsân Abbâs. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1414/1993.
• Yâkût el-Hamevî, Ebû ʿAbdullâh Yâkût b. ʿAbdullâh er-Rûmî. Muʿcemu’l-Buldân. Beyrut: Dâru Sâdır, 1995.
• Yarız, Enes. Türkiye Mushaflarındaki Vakf İşaretlerinin Tahlili. Ankara: Araş-tırma Yayınları, 2022.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân ez-. Maʿrifetu’l-kurrâʾl-kibâr alâ’t-tabakâti ve’l-âsâr. thk. Tayyar Altıkulaç. İs-tanbul: İSAM Yayınları, 1995.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân ez-. Mîzânu’l-iʿtidâl fî nakdi’r-ricâl. ed. Alî Muhammed el-Becâvî. Beyrut: Dâru’l-Marife, 1382.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân ez-. Siye-ru alâmi’n-nubelâ. Kahire: Dâru’l- Hadîs, 1427.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân ez-. Târîhu’l-İslâm ve vefayâtu’l-meşâhîri’l- âlâm. ed. Ömer Abdusselâm et-Tedmurî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-ʿArabî, 1413.
• Zehebî, Ebû Abdullah Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman ez-. Ma’rifetü’l-kurrai’l-kibar ale’t-tabakat ve’l-a’sar. İstanbul : Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM), 1995.
• Zirikli, Hayreddin. el-A’lâm. 8 Cilt. Daru’l-İlim li’l-melayîn, 15. Basım, 2002.
• Zübeyrî, Velid b. Ahmed ez- vd. el-Mevsûatü’l-Müyessera. Manchester: Me-celletü’l-Hikme, 2003.