Ali b. Mustafa el-Erbîlî’nin Sûratu’n-Nasr Tefsiri: Tahkik ve Değerlendirme

Year 2025, Volume: 1 Issue: 1, 55 - 80, 30.09.2025

Eyyüp Tuncer , Zafer Onur

Abstract

Bu çalışma, Osmanlı dönemi âlimlerinden Ali b. Mustafa el-Erbîlî’ye ait olan ve günümüze yalnızca el yazması nüshası ulaşan Nasr Sûresi tefsirini bilimsel bir bakış açısıyla incelemektedir. el-Erbîlî, Osmanlı ilim geleneğinin özgün temsilcilerinden biri olup, klasik tefsir metodolojisi ile birlikte dilbilim, belâgat ve kelâm ilimlerini eserinde başarıyla bir araya getirmiştir. Söz konusu tefsirde, özellikle nusret (yardım) ve feth (fetih) kavramlarının Allah’a nispeti, bu iki kavram arasındaki belâgat ve anlam farkları ile peygamberlerin ismeti ve Hz. Muhammed’e özgü istiğfar kavramının teolojik boyutları ayrıntılı şekilde ele alınmıştır. el-Erbîlî, Fahreddin er-Râzî’nin Mefâtîhu’l-gayb’ı ve Bedreddin ez-Zerkeşî’nin el-Burhân’ı başta olmak üzere klasik tefsir kaynaklarından sistemli şekilde faydalanmış; surenin dilsel, yapısal ve anlamsal katmanlarını çok yönlü bir analizle ortaya koymuştur. El yazması niteliğindeki bu eserde, nahiv ve sarf incelemeleri ile birlikte belâgat ve semantik açıdan derin çözümlemeler dikkat çekmektedir. Ayrıca ilahi nusretin ve fethin sürekliliği, maddi fetih ile manevi zafer arasındaki ilişki, klasik tefsir geleneğinin sınırları içinde özgün bir bakış açısıyla değerlendirilmiştir. Sonuç olarak, yalnızca bir nüshası tespit edilen bu el yazması, Osmanlı tefsir mirasının henüz gün yüzüne çıkmamış ve bilimsel olarak yeterince değerlendirilmemiş bir örneği olarak öne çıkmaktadır. Bu yönüyle eser, kısa surelerin çok katmanlı yapısının ve Osmanlı el yazması tefsir geleneğinin bilim dünyasına kazandırılması açısından önemli bir katkı sağlamaktadır. Ayrıca, tefsir ve belâgat araştırmalarına yeni metodolojik perspektifler sunmakta ve Osmanlı ilmî mirasının günümüz araştırmalarında hak ettiği yeri bulması gerekliliğine işaret etmektedir.

Keywords

Osmanlı Tefsir Geleneği , El Yazması , Belâgat , Nasr Suresi , Klasik Kaynaklar , el-Erbîlî

Tafsir of Surah al-Nasr by ʿAlī b. Muṣṭafā al-Arbīlī: Editing and Criticism

Abstract

This study offers a scholarly analysis of the exegesis/tafsir of Ṣurāh an-Naṣr composed by the Ottoman scholar ʿAlī b. Muṣṭafā al-Arbīlī, whose work survives solely in a unique manuscript copy. al-Arbīlī, an eminent representative of the Ottoman scholarly tradition in the twelfth Islamic century, brings together classical tafsir methodology with linguistic, rhetorical, and theological disciplines in his work. In this manuscript, he meticulously explores issues such as the attribution of victory (nuṣrah) and conquest (fatḥ) to God, the rhetorical and semantic distinctions between these concepts, the doctrine of prophetic impeccability (prevention of error; ʿiṣma), and the theological dimensions of the Prophet Muhammad’s unique form of seeking forgiveness/merciful prayer (istighfār). Drawing systematically on foundational classical sources particularly Fakhr al-Dīn al-Rāzī’s Mafātīḥ al-ghayb and Badr al-Dīn al-Zarkashī’s al-Burhān. al-Arbīlī presents a multi-layered analysis of an-Naṣr, considering its linguistic, structural, and semantic aspects in depth. The manuscript stands out for its thorough examinations of syntax and morphology, alongside its nuanced rhetorical and semantic insights. Furthermore, the tafsir addresses the continuity of divine victory and conquest and critically investigates the relationship between material conquests and spiritual triumphs, all within the framework of classical exegesis. Ultimately, this single extant manuscript represents a yet-unexplored example of the Ottoman tafsir tradition, offering unique content and the potential to enrich both Qur’anic exegesis and rhetorical studies. Its rediscovery and scholarly examination contribute significantly to our understanding of the multi-dimensional interpretation of short surahs and underscore the importance of incorporating Ottoman manuscript heritage into contemporary academic research. Additionally, the work introduces new methodological perspectives for tafsir and rhetorical analysis, highlighting the need for Ottoman scholarly legacy to gain proper recognition in modern academic discourse.

Keywords

Ottoman Tafsir Tradition , Manuscript , Rhetoric , Surah al-Nasr , Classical Sources , al-Arbīlī

References

• Harrârî, Muhammed Emin eş-Şâfiî. Tefsîru hadâiki’r-rûhi ve’r-rayhân fî revâbi ‘ulûmi’l-Kur’ân, Beyrut: Dâr Tûku’n-Necât, 2001.
• İbn Âşûr, Muhammed Tâhir et-Tûnisî. et-Tahrîr ve’t-tenvîr, Tunus: ed-Dârü’t-Tûnisiyye li’n-Neşr, 1984.
• İbn Atıyye, Ebû Muhammed Abdurrahman el-Endelüsî. el-Muḥarrerü’l-vecîz fî tefsîri’l-kitâbi’l-azîz, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1422/2001.
• İbn Hişâm, Abdullah b. Yusuf. Muğnî’l-lebîb ‘an kutubi’l-eʿârîb, Şam: Dârü’l-Fikr, 1985.
• İbn Mâlik, Muhammed b. Abdillah et-Tâî el-Ciyânî. Şerhu Teshîli’l-Fevâid, Kahire: Hicr Yayınları, 1990.
• İbn Sîde, Ebü’l-Hasan Ali b. İsmail. el-Muhkem ve’l-muhîtü’l-aʿzam, haz. Abdülhamid Hendâvî, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• Karabulut, Ali Rıza; Karabulut, Ahmet Turan. İslâmî Mirasın Dünya Kütüphanelerindeki Tarihi: Yazmalar ve Matbu Eserler, Kayseri: Akabe Yayınları, 2001.
• Nevevî, Muhammed b. Ömer el-Câvî. Merâhu’l-lebîd li-keşfi ma‘nâ’l-Kur’ânil-mecîd, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1417.
• Ömer, Ahmed Muhtar. Mu‘cemu’l-luğati’l-‘arabiyye el-mu‘âsıra, Kahire: Âlemü’l-Kütub, 2008.
• Râzî, Fahreddin Muhammed b. Ömer. Mefâtîhu’l-gayb, Beyrut: Dâr İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1420/1999.
• Sâfi, Mahmud. el-Cedvel fî i‘râbi’l-Kur’ân, Dımaşk: Dârur-Reşîd, 1418.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Câmiu’l-beyân an te’vîli âyi’l-Kur’ân, Kahire: Dârü Hicr, 2001.
• Zerkeşî, Bedreddin Muhammed b. Abdullah. el-Burhân fî ulûmi’l-Kur’ân, haz. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim, Kahire: Dâr İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1957.