Eski Türkçeden Günümüze +lA- İsimden Fiil Yapım Eki

Yıl 2020, Cilt: 10, 79 - 115, 30.06.2020

Ali Cin , Deniz Işık

Öz

+lA- eki Türkçede isimden fiil yapım eki görevinde kullanılan en işlek yapım eklerinden birisidir. +lA- eki aynı zamanda üzerine gelen “-n-, -ş-, -t-” fiilden fiil yapım ekleriyle birlikte de kullanılarak +lA-n-, +lA-ş-, +lA-t- biçiminde gramerimizde yer alan ve kullanımını özellikle günümüzde de artırarak devam ettiren bir yapım ekidir. Ekin bu genişlemiş biçimlerle kullanımı konusunda bazı yapıların günümüz Türkçesinde +lA- alt tabanlı kullanımlarıyla karşılanmayıp +lA-n-, +lA-ş-, +lA-t- biçiminde üst tabanlı şekillerle kullanımda olmasından kaynaklı birtakım farklı görüşler gramer kitaplarına yansımıştır. Bu doğrultuda +lA-n-, +lA-ş-, +lA-t- şekillerini bazı araştırmacılar +lAn-, +lAş-, +lAt- biçiminde birleşik bir ek olarak ayrı bir isimden fiil yapımı şeklinde ele alıp değerlendirirken bazı araştırmacılar ise +lA-n-, +lA-ş-, +lA-t- biçiminde üst tabanlı kullanımlar olduğu şeklindeki görüşlerini dile getirmişlerdir. Bu yönüyle dikkatleri üzerine çeken bir ek olarak çalışmamıza konu olan +lA- ekinin ve genişlemiş biçimleri olan +lA-n-, +lA-ş-, +lA-t- şekillerinin Eski Türkçeden günümüze kadar geçen zaman dilimi içerisindeki kullanımları tarihî Türk dili metinleri taranmak suretiyle belirlenmeye çalışılmıştır. Günümüz Türkçesindeki kullanımları belirlemek amacıyla Türkçe Sözlük (Türk Dil Kurumu, 2011) kullanılmıştır. Söz konusu çalışmamızda tarihî Türk lehçeleri kapsamında belirlenen bu kullanımlar neticesinde günümüzle mukayese yoluna gidilerek +lA- alt taban ve +lA-n-, +lA-ş-, +lA-t- üst taban kullanımları üzerinden, +lA-n-, +lA-ş-, +lA-t- şekillerinin birleşik bir ek olarak Türkçenin isimden fiil yapım ekleri içerisinde yer alıp almaması konusunda bir değerlendirme yapmak amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

+lA- eki; +lA-n-, +lA-ş-, +lA-t- ekleri; isimden fiil yapma ekleri, Eski Türkçe

Kaynakça

• Akalın Ş. H. (1995). “+lA- Ekinin Çatı Ekleriyle Kullanılışı Konusundaki Görüşler ve Ekin Yabancı Kaynaklı Kelimelere Getirilişi Üzerine”. Türk Gramerinin Sorunları Toplantısı (22-23 Ekim 1993). Türk Dil Kurumu, Ankara (1995) 92-105.
• Banguoğlu T. (1974). Türkçenin Grameri. Baha Matbaası, İstanbul 1974.
• Baydar A. S. E. (2009). “+lA- Ekinin Kırım Tatar Türkçesindeki Kullanılışı Üzerine”. Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 10/17 (2009) 305-314.
• Cin A. (2015). Eski Türkçeden Günümüze Türkçede Doğu Kökenli Kelimeler Üzerine Gelen -lA-; -lAn-; -lAş- ve –lAt- Ekli Yapılar”. The International Conference on the Changıng World and Social Research I (25-28 Ağustos 2015). Viyana, Avusturya, 59-85.
• Cin A. (2016). “Türkçe’nin İsimden Fiil Yapma Eki +La Mıdır? Yoksa +Lan-; +Laş-; +Lat- Mıdır?”. II. Uluslararası Dil, Kültür ve Edebiyat Çalıştayı (8-10 Haziran 2016). Antalya, 1-17.
• Clauson S. G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford 1972.
• Clauson S. G. (2007). “Türkçede Sekizinci Yüzyıldan Önce Kullanılan Ekler”. Çev. U. Özalan. Dil Araştırmaları Dergisi 1/1 (2007) 185-196.
• Deny J. (2012). Türk Dil Bilgisi. Çev. A. U. Elöve. Kabalcı Yayınevi, İstanbul 2012.
• Eckmann J. (1988). Çağatayca El Kitabı. Çev. G. Karaağaç. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1988.
• Ediskun H. (1999). Türk Dilbilgisi. Remzi Kitabevi, İstanbul 1999.
• Eraslan K. (2012). Eski Uygur Türkçesi Grameri. Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2012.
• Erdal M. (1991). Old Turkic Word Formation, A Funcional Approach tothe Lexion. C. I-II , Wiesbaden 1991.
• Ergin M. (2011). Türk Dil Bilgisi. Bayrak Yayınları, İstanbul 2011.
• Gabain A. V. (1988). Eski Türkçenin Grameri. Çev. M. Akalın. Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1988.
• Gencan T. N. (1971). Dilbilgisi. Türk Dil Kurumu Yayınları, İstanbul 1971.
• Gülensoy T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü I-II. Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2007.
• Gülsevin G. (1997). Eski Anadolu Türkçesinde Ekler. Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1997.
• Güner G. (2013). Kıpçak Türkçesi Grameri. Kesit Yayınları, İstanbul 2013.
• Hacıeminoğlu N. (1991). Türk Dilinde Fiiller (En Eski Türkçeden Çağdaş Türk Şivelerine Kadar). Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1991.
• Hacıeminoğlu N. (1996). Karahanlı Türkçesi Grameri. Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1996.
• Hatiboğlu V. (1981). Türkçenin Ekleri. Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1981.
• Karaağaç G. (2012). Türkçenin Dil Bilgisi. Akçağ Yayınları, Ankara 2012.
• Karaağaç G. (2009). Dil Tarih ve İnsan, Kesit Yayınları, İstanbul 2009.
• Kasapoğlu Çengel H. (2005). Kırgız Türkçesi Grameri. Akçağ Yayınları, Ankara 2005.
• Korkmaz Z. (2017). Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi). Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2017.
• Özezen Yüceol M. (2017). “Kazan Tatarcasında ve Türkiye Türkçesinde +lA- Eki -Karşılaştırmalı Bir Çalışma-”. International Journal of Langues’ Education and Teaching 5/3 (2017) 529-551. Tekin T. (2016). Orhon Türkçesi Grameri. Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2016.
• Topaloğlu A. & Gürlek, M. (2016). Türkçede Fiiller ve Çatıları. Kesit Yayınları, İstanbul 2016.
• Toparlı R. (1995). Harezm Türkçesi. Seyran Yayınları, Sivas 1995.
• Uygur S. (2005). “+lA- Ekinin İşlevleri Üzerine Bir Deneme”. Türk Dili 646 (2005) 347-351.