Özbekistanlı Âlim Muhammed Sâdık Muhammed Yusuf’un (1952-2015) Mezhep ve Mezhepsizlik ile İlgili Görüşleri

Year 2025, Volume: 4 Issue: 1, 28 - 43, 19.06.2025

Zharkynbai Sebetov

Abstract

Mezhep ve mezhepsizlik konularının Orta Asya topraklarında dile getirilmeye başlaması 20. yüzyılın başlarına denk gelmekle birlikte Sovyetler Birliği’nin son dönemlerinde, özellikle 1991’de Orta Asya Türkî Cumhuriyetlerin bağımsızlık kazanmasının ardından etkin bir şekilde tartışılmaya başladığı görülmektedir. Bu tartışmalarda Sovyetler Birliği’nin Orta Asya ve Kazakistan Dinî İdaresi’nin son başkanı-müftüsü (1989-1991), bağımsızlıktan sonra Özbekistan Müslümanlarının Dinî İdaresi’nin ilk başkanı-müftüsü (1991-1993), çağdaş bir âlim Muhammed Sâdık Muhammed Yusuf’un önemli bir yeri vardır. O, kaleme aldığı eserlerinde mezhep ve mezhepsizlik konularını etraflı bir şekilde inceleyen ilk Orta Asyalı âlim olarak karşımıza çıkmaktadır. Dolayısıyla araştırmanın konusunu ve kapsamını, Muhammed Sâdık Muhammed Yusuf’un mezhep ve mezhepsizlik ile ilgili görüş ve düşünceleri teşkil etmektedir. Bu araştırma, onun eserlerinden hareketle mezhep, taklid, mezhebe bağlanma ve mezhepsizlik kavramlarını nasıl yorumladığını, geleneksel yaklaşım karşısındaki konumunu ve benimsediği bakış açısını tespit ve tahlil etmeyi hedeflemektedir. Böylece Muhammed Sâdık Muhammed Yusuf’un mezhep ve mezhepsizliğe yönelik fikrinin bütüncül olarak anlaşılmasına ve değerlendirilmesine katkı sunulacaktır. Genel olarak faaliyetlerini mezhebe bağlılık konusuna yönelik yürüten Muhammed Sâdık Muhammed Yusuf’un mezheplerin müslümanlar arasında birliğin sağlanmasında büyük bir rolü olduğunu vurguladığı, ayet ve hadislerin mânâlarının anlaşılmasından, zaman, mekân ve şartların değişmesinden dolayı ortaya çıkabilecek ihtilafların ilmî bir ortamda yürütülmesi gerektiğini ifade ettiği, taassuptan ve her konuda ifrat ve tefritten kaçınarak “vasat (mutedil) ümmet” olmaya davet ettiği görülmüştür.

Keywords

İslâm Hukuku , Muhammed Sâdık Muhammed Yusuf , mezhep , taklid , mezhebe bağlanma , mezhepsizlik

Views of Uzbek Scholar Muhammad Sādiq Muhammad Yusuf (1952-2015) on Sects and Non-Sects

Abstract

The issues of sect and non-sectarianism began to be brought up in Central Asian lands at the beginning of the 20th century, but it is seen that they began to be actively discussed in the last periods of the Soviet Union, especially after the Central Asian Turkic Republics gained independence in 1991. In these discussions, the last head-mufti of the Central Asia and Kazakhstan Religious Administration of the Soviet Union (1989-1991), the first head-mufti of the Religious Administration of Muslims of Uzbekistan after independence (1991-1993), a contemporary scholar, Muhammad Sādiq Muhammad Yusuf, has an important place. He stands out as the first Central Asian scholar to examine the issues of sect and non-sectarianism in detail in his works. Therefore, the subject and scope of the research consist of Muhammad Sadiq Muhammad Yusuf’s views and thoughts on sect and non-sectarianism. This research aims to determine and analyze how he interpreted the concepts of sect, taqlid, affiliation to a sect and non-sectarianism, his position against the traditional approach and the perspective he adopted, based on his works. Thus, it will contribute to the holistic understanding and evaluation of Muhammad Sādiq Muhammad Yusuf's ideas on sectarianism and non-sectarianism. It has been seen that Muhammad Sādiq Muhammad Yusuf, who generally carried out his activities on the subject of affiliation to a sect, emphasized that sects played a major role in ensuring unity among Muslims, stated that disagreements that may arise due to the understanding of the meanings of verses and hadiths, and the change of time, place and conditions should be carried out in a scientific environment, and invited people to be a "moderate (mediocre) ummah" by avoiding bigotry and excess and understatement in every matter.

Keywords

Islamic Law , Muhammad Sādiq Muhammad Yusuf , sect , taqlid , adherence to sect , non-sectarianism

References

• Akdoğan, Ferhat – Aslan, Mahsum. “Muhammed Said Ramazan El- Bûtî’nin Mezhepsizlik Söylemine Yaklaşımı”. Batman Akademi Dergisi 7/1 (Haziran 2023). 36-57. https://doi.org/10.58657/batmanakademi.1272844.
• Babadzhanov, Bakhtiyar vd. “Mukhammadzhan Khindustani (1892-1989) i religioznaja sreda ego epokhi (predvaritel’nye razmyshlenija o formirovanii ‘sovetskogo islama’ v Srednej Azii) [Muhammadjan Hindustani (1892-1989) and the Religious Milieu of His Time (Preliminary Consideration of the Formation of ‘Soviet Islam’ in Central Asia)]”. Vostok 5 (Eylül-Ekim 2004), 43-59.
• Babadjanov, Bakhtiyar. “The Last Soviet Mufti of Central Asia: Muhammad-Sodiq Muhammad-Yusuf”. Voices on Central Asia. Erişim 10 Ekim 2024. https://voicesoncentralasia.org/the-last-soviet-mufti-of- central-asia-muhammad-sodiq-muhammad-yusuf/
• Bûtî, Muhammed Saîd. Mazhabsizlik İslom Şariatiga Tahdid Soluvçi Eng Hatarli Bidattir. çev. Muhammed Sâdık Muhammed Yusuf. Taşkent: Hilol- Naşr, 2018.
• Büyükkara, Mehmet Ali. “Dışlamacı Müslümanlığın Orta Asya’daki İzdüşümleri: Selefilik Hareketi ve Taliban”. Orta Asya’da İslâm. ed. Muhammet Savaş Kafkasyalı. 3/1287-1324. Ankara-Türkistan: Ahmet Yesevî Üniversitesi, 2012.
• Erdem, Mehmet. “Mezhepsizlik Söyleminin Dayandırıldığı Argümanların Temel Önermeleri Üzerine”. Uluslararası Rahmet ve Çatışma Bağlamında İslam Mezhepleri Sempozyumu (25-27 Mart 2016 Karaman), ed. Halit Çalış, Ali Bayer, Duran Ali Yıldırım. 179-189. Karaman: Karaman İslami İlimler Derneği Yayınları, 2017.
• Erşahin, Seyfettin. “Bağımsızlık Sonrasında Türkistan Cumhuriyetlerinde Dini Yapılanma”. Türk Dünyasının Dini Meseleleri [Kutlu Doğum Haftası (8: 1997: Ankara)]. yay. haz. Ömer Turan. 25-58. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 1998.
• Eşit, Yusuf. “Mezhepsizlik Anlayışına Modern Dönemde Yöneltilen İki Eleştiri: M. Zahid el-Kevserî ve Said Ramazan el-Bûtî”. İslam Düşüncesinde Eleştiri Kültürü ve Tahammül Ahlakı (Modern Dönem): Milletlerarası Tartışmalı İlmi Toplantı (IV.: 2022: Muş). ed. Murat Serdar, Cahit Karaalp, Abdullah Arca. 341-359. İstanbul: İslami İlimler Araştırma Vakfı, 2022.
• Hucendî, Muhammed Sultan. Heli’l-müslimü mülzemün bi’t-tıbâʿi mezhebin muʿayyenin mine’l-mezâhibi’l-erbaʿa. thk. Ebû Üsame Selim b. Îd el-Hilâlî. Merkezü’d-dirâsâti’l-menheciyyeti’s-selefiyye, 2. Basım, 1420/1999.
• Kevserî, Muhammed Zâhid. Makâlâtü’l-Kevserî. Kahire: el-Mektebetü’t- tefvîkıyye.
• Koca, Ferhat. “Mezhep (Fıkıh)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/537-542. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Leknevî, Muhammed Abdülhay. el-Mecmûʿa-i Fetâvâ. Leknev: Matbaʻ-i Muḥammad Bakhsh Khan Laknavî, 1305.
• Muhammed Yusuf, Muhammed Amin. İslomga Bog’ishlangan Umr. Taşkent: Hilol-Naşr, 2016.
• Muhammed Yusuf, Muhammed Sâdık. Fıkhiy Yönaliş va Kitoblar. Taşkent: Hilol-Naşr, 2019.
• Muhammed Yusuf, Muhammed Sâdık. İhtiloflar: Sabablar, Yeçimlar. Taşkent: Hilol-Naşr, 2016.
• Muhammed Yusuf, Muhammed Sâdık. Kifoya Şarhi Muhtasari Vikoya. Taşkent: Şark Naşriyot, 2008.
• Muhammed Yusuf, Muhammed Sâdık. Mazhablar Birlik Ramzi. Taşkent: Hilol-Naşr, 2018.
• Muhammed Yusuf, Muhammed Sâdık. Oçik Hat. Taşkent: Hilol-Naşr, 2018.
• Muhammed Yusuf, Muhammed Sâdık. Vasatiya Hayot Yoli. Taşkent: Hilol-Naşr, 2016.
• Muhammed Yusuf, Muhammed Sâdık. Usulü’l-Fıkh. Taşkent: Hilol-Naşr, 2019.
• Olcott, Martha Brill. “A Face of Islam: Muhammad-Sodiq Muhammad- Yusuf”. Carnegie Papers 82 (March 2007), 5-29. https://carnegieendowment.org/research/2007/04/a-face-of-islam- muhammad-sodiq-muhammad-yusuf?lang=en