İKLİM KRİZİNİN EŞİĞİNDE YENİ ÇİTLEMELER: KÜÇÜLME VE MÜŞTEREKLER TARTIŞMALARINA BİR KATKI

Yıl 2023, Cilt: 18 Sayı: 40, 323 - 350, 28.12.2023

Talha Kutay , Munise Tuğba Aktaş

https://doi.org/10.56524/msydergi.1353040

Öz

İklim krizinin eşiğine gelinen günümüzde, atmosfere salınan karbonun ve artan eşitsizliğin temel sorumlusu olan ekonomik büyümeye dair sorgulamalar artmaya başlamıştır. Bu sorgulamalar, özellikle 2008 krizinden sonra artan neoliberalizm karşıtı eylemlerde kendini göstermiştir. Bu eylemlerde sermayenin çitlemelerle özel mülk haline getirdiği -veya getirmeye çalıştığı- müşterekler ve bu politikalar aleyhine gelişen halkların müşterekleştirme pratikleri önemli rol oynamıştır. Her ne kadar ütopik görülse de iklim krizinden kurtulmanın tek yolunun büyüme toplumundan küçülme toplumuna geçiş olduğu, fikri giderek daha makul hale gelmiştir. Çevresel müşterekler hem iklim krizini hem de yoksulluğu engellemede önemli doğal kaynaklar olmalarından dolayı küçülme toplumuna geçiş sürecinde önemli rol oynayacaklardır. Bu çalışmada küçülme toplumuna geçiş sürecinde müştereklerin önemine dikkat çekilerek küçülme ve müşterekler tartışmalarına katkı sağlanması amaçlanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Küçülme, Müşterekler, Çitlemeler, İklim Değişikliği, Neoliberalizm

New Enclosures on the Verge of the Climate Crisis: A Contribution to the Degrowth and Commons Debate

Öz

In today's world, on the brink of the climate crisis, questions regarding economic growth, which is the main culprit behind the increasing carbon emissions and growing inequality, have started to escalate. These inquiries have particularly manifested in the rising anti-neoliberalism actions, especially after the 2008 crisis. In these actions, the commons that capital has enclosed or attempted to privatize, and the communalization practices that have emerged against these policies, have played a significant role. Although seen as utopian, the idea that the only way to escape the climate crisis is a transition from a growth society to a degrowth society has gradually become more reasonable. Environmental commons will play a significant role in the transition to a degrowth society due to their status as crucial natural resources for preventing both the climate crisis and poverty. This study aims to highlight the significance of commons in the transition to a degrowth society, contributing to the discussions on both degrowth and commons.

Anahtar Kelimeler

Degrowth, Commons, Enclosures, Climate Change, Neoliberalism

Kaynakça

• Adaman, Fikret, Bengi Akbulut ve Umut Kocagöz (2017), “Müşterekler: Çatışkılar, Hatlar, İmkanlar”, (Çev. Fikret Adaman vd.), Adaman, Fikret, Bengi Akbulut ve Umut Kocagöz (Der.), Herkesin Herkes İçin – Müşterekler Üzerine Eleştirel Bir Antoloji, (İstanbul: Metis Yayınları): 13-23.
• Akbulut, Bengi (2020), “Dayanışma Ekonomileri: Deneyimden İmkanlara Bir Çerçeve”, Işıl, Özlem S. ve Selma Değirmenci (Der.), Yaşamı Örgütleyen Deneyimler, (İstanbul: NotaBene Yayınları): 37-59.
• Aktaş, Munise Tuba (2023), “Thomas Sedlacek’in İyi, Kötü ve Ekonomi Gılgamış’tan Wall Street’e İktisadi Anlam Arayışı Kitabında Ekonominin Hikâyesi”, Erciyes Akademi, 37(2), s. 657-668.
• Al, İrem Soysal (2020), “Kolektif Ekolojik Tüketici İnisiyatiflerinin Alternatif Dayanışma Ağı ve Dönüşürken/Dönüştürürken Kadın Üretici Örgütlenmeleri”, Işıl, Özlem S. ve Selma Değirmenci (Der.), Yaşamı Örgütleyen Deneyimler, (İstanbul: NotaBene Yayınları): 197-234.
• Angus, Ian (2017), “Müştereklerin Trajedisi Miti”, (Çev. Fikret Adaman vd.), Adaman, Fikret, Bengi Akbulut ve Umut Kocagöz (Der.), Herkesin Herkes İçin – Müşterekler Üzerine Eleştirel Bir Antoloji, (İstanbul: Metis Yayınları): 44-52 Anonim (2014), “Yeni Çitlemeler”, Göztepe, Özay (Ed.), İlkel Birikim Sermayenin Kaldıracı, (Ankara: NotaBene Yayınları): 278-297.
• Araral, Eduardo (2014), “Ostrom, Hardin and the commons: A critical appreciation and a revisionist view”, Environmental Science & Policy, 36, s. 11-23.
• Arendt, Hannah (2014), Totalitarizmin Kaynakları/2: Emperyalizm. (Çev. Bahadır Sina Şener), (İstanbul: İletişim Yayınları).
• Arslan, Arif (2018), “Neoliberalizmin ve kent meydanlarının postmodern estetiği”, SAV Katkı, 6, s. 6-20.
• Aslan, Azize (2021), EZLN İsyanı ve San Andres Barış Görüşmeleri: Meksika/Chiapas’ta Zapatistaların Otonomi İnşası, (Diyarbakır: DİSA Yayınları).
• Aykaç, Aslıhan (2018), Dayanışma Ekonomileri, (İstanbul: Metis Yayınları).
• Azzelini, Dario (2019), “Emek Gücünü Müşterekler Olarak Organize Etmek”, (Çev. Sezer Karagöz), Praksis, 49, s. 83-101.
• Barnes, Peter (2015), “Müştereklerin Yok Edilişinin Kısa Tarihi”, (Çev. Tuncay Birkan vd.), Walljasper, Jay (Ed.), Müştereklerimiz Paylaştığımız Her Şey, (İstanbul: Metis Yayınları): 74-77.
• Başkaya, Fikret (2017), “Fikret Başkaya: Radikal olmak, sorunları kökeninde ele almaktır”, https://www.cumhuriyet.com.tr/haber/fikret-baskaya-radikal-olmak-sorunlari-kokeninde-ele-almaktir-730018 (28.04.2017).
• Beaud, Michel (2016), Kapitalizmin Tarihi 1500-2010, (Çev. Fikret Başkaya), (İstanbul: Yordam Kitap). BM. 1992. https://kumid.net/euproject/admin/userfiles/dokumanlar/cevreilave02.pdf
• Boal, Iain (2007), “Specters of Malthus: Scarcity, Poverty, Apocalypse”, https://www.counterpunch.org/2007/09/11/specters-of-malthus-scarcity-poverty-apocalypse/ (11.09.2007).
• Bonefeld, Werner (2001), “The Permanence Accumulation: Commodity Fetishism and Social Constitution”, The Commoner, 2, s. 1-15.
• Bonefeld, Werner (2002), “History and Social Constitution: Primitive Accumulation is not Primitive”, The Commoner, s. 1-8, https://www.academia.edu/5987186/History_and_Social_Constitution_Primitive_Accumulation_is_not_Primitive
• Boratav, Korkut (2013), “Korkut Boratav, Gezi Direnişi’ni değerlendirdi: Olgunlaşmış bir sınıfsal başkaldırı…”, https://sendika.org/2013/06/her-yer-taksim-her-yer-direnis-bu-isci-sinifinin-tarihsel-ozlemi-olan-sinirsiz-dolaysiz-demokrasi-cagrisidir-korkut-boratav-120919/ (22.06.2013).
• Boratav, Korkut (2016), “Bir neoliberalizm eleştirisi”, https://www.birgun.net/makale/bir-neoliberalizm-elestirisi-114528 (03.06.2016).
• Buck-Morss, Susan (2015), “Yerelötesi Müşterekler ve Küresel Kalabalık Üzerine”, (Çev. Erkal Ünal), Madra, Yahya M. (Der.), Türkiye’de Yeni İktidar Yeni Direniş, (İstanbul: Metis Yayınları): 29-46.
• Caffentzis, George (2010), “Two Themes of Midnight Notes: Work/Refusal of Work and Enclosure Commons”, Hughes, Craig (Ed.), Toward the Last Jubilee: Midnight Notes at Thirty Years, (Washington: Perry Editions): 24-30.
• Caffentzis, George ve Silvia Federici (2018), “Kapitalizme Karşı ve Kapitalizmi Ötesinde Müşterekler”, (Çev. Fikret Adaman vd.), Adaman, Fikret, Bengi Akbulut ve Umut Kocagöz (Der.), Herkesin Herkes İçin – Müşterekler Üzerine Eleştirel Bir Antoloji, (İstanbul: Metis Yayınları): 128-143.
• Castells, Manuel (2013), İsyan ve Umut Ağları, (Çev. Ebru Kılıç), (İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları).
• Chiengkul, Prapimphan (2018), “The Degrowth Movement: Alternative Economic Practices and Relevance to Developing Countries”, Alternatives: Global Local Political, 43(2), s. 1-15.
• Çiçek, Özal (2021), “Türkiye’de Tarımsal Üretimin Güncel Sorunları Karşısında Üretici Kooperatiflerinin Geleceğini Yeniden Düşünmek”, Uygar, D. Yıldırım ve F. Serkan Öngel (Der.), Şirketlerden Kooperatiflere Rekabetten Dayanışmaya, (İstanbul: NotaBene Yayınları): 231-26.
• Dardot, Pierre ve Christian Laval (2018), Müşterek – 21. Yüzyılda Devrim Üzerine Deneme, (Çev. Ferhat Taylan), (İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları).
• Değirmenci, Selma (2020), “Alternatif Ekonomiler Tartışmasına Bir Katkı: Dayanışma Ekonomileri”, Işıl, Özlem S. ve Selma Değirmenci (Der.), Yaşamı Örgütleyen Deneyimler, (İstanbul: NotaBene Yayınları): 61-87.
• Demaria, Federico, François Schneider, Filka Sekulova ve Joan Martinez-Alier (2013), “What is Degrowth? From and Activist Slogan to a Social Movement”, Environmental Values, 22(2), s. 191-215. Doğan, Ali Ekber (2013), “Hegemonya Krizine Geri Dönülürken Tarihsel Momentin Gerekleri”, Praksis, Özel Sayı, s. 95-104.
• Dowie, Mark (2015), “Kadim Bir Hukuk İlkesi Bugün Her Zamankinden Daha Önemli”, (Çev. Tuncay Birkan vd.), Walljasper, Jay (Ed.), Müştereklerimiz Paylaştığımız Her Şey, (İstanbul: Metis Yayınları): 90-93.
• Dumenil, Gerard ve Dominique Levy (2014), “Neoliberal (Karşı) Devrim”, (Çev. Şeyda Başlı ve Tuncel Öncel), Saad-Fliho, Alfredo ve Deborah Johnston (Ed.), Neoliberalizm Muhalif Bir Seçki, (İstanbul: Yordam Kitap): 25-41.
• Dunning, Brian (2019), “Elektrikle Çalışan Arabalar Çevre Kirliliğine Daha Çok Neden Oluyor mu?”, (Çev. Arsel Berkat Acar), https://evrimagaci.org/elektrikle-calisan-arabalar-cevre-kirliligine-daha-cok-neden-oluyor-mu-7922 (21.08.2019).
• Dwinell, Alexander ve Marcela Olivera (2018), “Su Bizim Ulan!: Bolivya’da Suyun Müşterekleşmesi”, (Çev. Fikret Adaman vd.), Adaman, Fikret, Bengi Akbulut ve Umut Kocagöz (Der.), Herkesin Herkes İçin – Müşterekler Üzerine Eleştirel Bir Antoloji, (İstanbul: Metis Yayınları): 187-197.
• Ergün, Betül (2021), “Türkiye’de Çay Üretiminde Özel Sektöre Alternatif Üretim Modeli: ‘Yeni Nesil’ Tarımsal Üretici Kooperatifçiliği”, Çağatay, Şahin Edgücan (Der.), 21. Yüzyıl Türkiye’sinde Tarım ve Kooperatifler, (İstanbul: NotaBene Yayınları): 49-81.
• Faulkner, Neil (2015), Roma: Kartalların İmparatorluğu, (Çev. Çağdaş Sümer), (İstanbul: Yordam Kitap).
• Gorz, Andre (1986), “İşsizliğin altın çağı”, (Çev. Hülya Tufan), Elveda Proletarya, (İstanbul: AFA Yayınları): 145-160.
• Göçer, Mahir Can (2021), “Bir Dayanışma Ekonomisi Örneği Olarak Ovacık Tarımsal Kalkınma Kooperatifi: Deneyimler ve Tartışmalar”, Çağatay, Şahin Edgücan (Der.), 21. Yüzyıl Türkiye’sinde Tarım ve Kooperatifler, (İstanbul: NotaBene Yayınları): 179-226.
• Göztepe, Özay (2014), “Sermayenin Kaldıracı: İlkel Birikim”, Göztepe, Özay (Ed.), İlkel Birikim Sermayenin Kaldıracı, (Ankara: NotaBene Yayınları): 15-36.
• Gürcan, Efe Can (2019), “Küresel Kapitalizmin Krizi, Sınıflar ve “Yeni” Toplumsal Hareketler”, Praksis, 50, s. 71-94.
• Haiven, Max (2018), Radikal Hayalgücü ve İktidarın Krizleri, (Çev. Kübra Kelebekoğlu), (İstanbul: Sel Yayıncılık).
• Hardin, Garrett (2017), “Müştereklerin Trajedisi”, (Çev. Fikret Adaman vd.), Adaman, Fikret, Bengi Akbulut ve Umut Kocagöz (Der.), Herkesin Herkes İçin – Müşterekler Üzerine Eleştirel Bir Antoloji, (İstanbul: Metis Yayınları): 25-43.
• Hardt, Michael (2018), “Komünizmde Müşterek Olan”, (Çev. Fikret Adaman vd.), Adaman, Fikret, Bengi Akbulut ve Umut Kocagöz (Der.), Herkesin Herkes İçin – Müşterekler Üzerine Eleştirel Bir Antoloji, (İstanbul: Metis Yayınları): 144-158.
• Hardt, Michael ve Antonio Negri (2011), Ortak Zenginlik, (Çev. Efla Barış Yıldırım), (İstanbul: Ayrıntı Yayınları).
• Harvey, David (2012), Marx'ın Kapital'i İçin Kılavuz, (Çev. Bülent O. Doğan), (İstanbul: Metis Yayınları).
• Harvey, David (2012a), Sermaye Muamması, (Çev. Sungur Savran), (İstanbul: Sel Yayıncılık).
• Harvey, David (2015), Neoliberalizmin Kısa Tarihi, (Çev. Aylin Onacak), (İstanbul: Sel Yayıncılık).
• Harvey, David (2015a), On Yedi Çelişki ve Kapitalizmin Sonu, (Çev. Esin Soğancılar), (İstanbul: Sel Yayıncılık)
• Harvey, David (2019), Yeni Emperyalizm, (Çev. A. Nüvit Bingöl), (İstanbul: Sel Yayıncılık).
• Hazar-Kalonya, Dalya (2022), “İklim Değişikliği Azaltım ve Uyum Süreçlerinde Mera Alanlarının Önemi”, Çevre Şehir ve İklim Dergisi, 1(1), s. 128-157.
• Hill, Christopher (2013), Dünya Altüst Oldu, (Çev. Uygar Kocabaşoğlu), (İstanbul: İletişim Yayınları).
• Illich, Ivan (2015), “Ekonomik Güçsüzlüğümüzün Kökenleri”, (Çev. Tuncay Birkan vd.), Walljasper, Jay (Ed.), Müştereklerimiz Paylaştığımız Her Şey, (İstanbul: Metis Yayınları): 85-86.
• Kallis, Giorgis (2020), “Büyüme Olmadan Ekonomi”, (Çev. Onur Orhangazi), Başka Bir Ekonomi Mümkün, (Ankara: Ütopya Yayınevi): 57-87.
• Kallis, Giorgos, Federico Demeria ve Giacomo D’Alisa (2020), “Giriş: Küçülme”, (Çev. Ayşe Ceren Sarı, Berk Öktem, Burag Günden ve Yaprak Kurtsal), D’Alisa, Giocoma, Federico Demeria ve Giorgos Kallis (Ed.), Küçülme – Yeni Bir Çağ İçin Kavram Dağarcığı, (İstanbul: Metis Yayınları): 17-40.
• Kissling-Näf, I, T Volken ve K Bisang (2002), “Common property and natural resources in the Alps: the decay of management structures?”, Forest Policy and Economics, 4(2), s. 135-147.
• Latouche, Serge (2018), Kanaatkâr Bolluk Toplumuna Doğru, (Çev. Tahir Karakaş), (İstanbul: İletişim Yayınları).
• Luxemburg, Rosa (1984), Sermaye Birikiminin Tarihsel Koşulları, (Çev. Neyyir Kalaycıoğlu), (İstanbul: Kaynak Yayınları).
• Madra, Yahya M. (2015), “Sunuş: Türkiye’de ve Dünya’da Dönüşen Sermaye-Ulus-Devlet Karşısında Yerelötesi Müşterekler Siyaseti”, Madra, Yahya M. (Der.), Türkiye’de Yeni İktidar Yeni Direniş, (İstanbul: Metis Yayınları): 9-28.
• Mariategui, Jose Carlos (1971), Seven Interpretive Essays on Peruvian Reality. (Çev. Marjory Urquidi), (Texas: University of Texas Press).
• Martinez-Alier, Joan (2012), “Environmental Justice and Economic Degrowth: An Alliance between Two Movements”, Capitalism Nature Socialism, 23(1), s. 51-73.
• Martinez-Alier, Joan, Unai Pascual, Frank Dominique Vivien ve Edwin Zaccai (2010), “Sustainable de-growth: Mapping the context, crictisism and future prospects of an emergent paradigm”, Ecological Economics, 69(9), s. 1741-1746.
• Marx, K. (2011), Kapital 1. Cilt, (Çev. Mehmet Selik ve Nail Satlıgan), (İstanbul: Yordam Kitap).
• McNally, David (2016), Piyasanın Ucubeleri, (Çev. İdil Çetin), (Ankara: Dipnot Yayınları).
• Nightingale, Andrea J. (2019), “Commoning for inclusion? Political communities, commons, exclusion, property and socio-natural becomings”, International Journal of the Commons, 13(1), s. 16-35.
• Ostrom, Elinor (1992), “The Rudiments of a Theory of the Origins, Survival and Performance of Common-Property Institutions”, Bromley, David W. (Ed.), Making The Commons Work – Theory, Practice and Policy, (California: ICS Press): 293-318.
• Ostrom, Elinor (1999), “Coping with Tragedies of the Commons”, Annual Review of Political Science, 2, s. 493-535. Ostrom, Elinor (2000), “Private and common property rights”, Bouckaert, Boudewijn ve Gerrit De Geest (Ed.), Encyclopedia of Law and Economics, Volume 1: The History and Methodology of Law and Economics, (Cheltenham: Edward Elger).
• Ostrom, Elinor (2017), “Müşterekleri Yeniden Tanımlamak”, (Çev. Fikret Adaman vd.), Adaman, Fikret, Bengi Akbulut ve Umut Kocagöz (Der.), Herkesin Herkes İçin – Müşterekler Üzerine Eleştirel Bir Antoloji, (İstanbul: Metis Yayınları): 53-76
• Özbay, Özdeş (2018), “Suyun Müşterekler Siyaseti”, https://musterekler.sehak.org/2018/12/02/suyun-musterekler-siyaseti-ozdes-ozbay/ (02.12.2018).
• Özcan, Berna Aksoy (2020), “Ortak Mülkiyet Çerçevesinde İklim Değişikliği Sorununun Çözümünde Kyoto Protokolü’nün Etkisi”, Akdeniz İİBF Dergisi, 20(2), s. 169-184.
• Özdemir, Güler ve Leman Çelik Özşahin (2018), “Kentsel muhalefeti ve kentsel dönüşümü yeniden düşünmek: Gülsuyu-Gülensu Mahallesi”, SAV Katkı, 6, s. 21-31.
• Öztan, Güven Gürkan (2013), “Gezi Direnişi ile Kurulan Otantik Kamusallık ve Dayanışma Ruhu”, Praksis, Özel Sayı, s. 165-180.
• p.m. (2010), “From Midnight to Dawn: Permutations of a Crisis and the Comedy of the Commons”. Hughes, Craig (Ed.). Toward the Last Jubilee: Midnight Notes at Thirty Years, (Washington: Perry Editions): 12-17.
• Palley, Thomas I. (2014), “Keynesçilikten Neoliberalizme: İktisat Biliminde Paradigma Kayması”, (Çev. Şeyda Başlı ve Tuncel Öncel), Saad-Fliho, Alfredo ve Deborah Johnston (Ed.), Neoliberalizm Muhalif Bir Seçki, (İstanbul :Yordam Kitap): 42-58.
• Research & Degrowth (2010), “Degrowth Declaration of the Paris 2008 conference”, Journal of Cleaner Production, 18(6), s. 523-524.
• Rifkin, Jeremy (2015), “Zenginlerin Yoksullara Karşı Devrimi”. (Çev. Tuncay Birkan vd.), Walljasper, Jay (Ed.), Müştereklerimiz Paylaştığımız Her Şey, (İstanbul: Metis Yayınları): 84.
• Rolant, Michel (1986), “Daha az çalışmak ve daha iyi yaşamak”, (Çev. Hülya Tufan), Elveda Proletarya, (İstanbul: AFA Yayınları): 179-185.
• Schindler, Julia (2012), “Rethinking the Tragedy of the Commons: The Integration of Socio-Psychological Dispositions”, Journal of Artifical Societies and Social Simulation, 15(1), s. 1-15.
• Sibai, Mustafa (2010), İslam Sosyalizmi, (Çev. Yaşar Nuri Öztürk), (İstanbul: Yeni Boyut).
• Sing’oei, K. (2015), “Afrika’dan Bakış”, (Çev. Tuncay Birkan vd.), Walljasper, Jay (Ed.), Müştereklerimiz Paylaştığımız Her Şey, (İstanbul: Metis Yayınları): 42.
• Stern, Paul C. (2011), “Desing principles for global commons: natural resources and emerging technologies”, International Journal of the Commons, 5(2), s. 213-232.
• Şahin, Ümit (2004), “Truva Atı Olarak Sürdürebilir Kalkınma”, https://www.academia.edu/1923053/Truva_At%C4%B1_Olarak_S%C3%BCrd%C3%BCr%C3%BClebilir_Kalk%C4%B1nma
• Tokur, Rojin Elif (2020), “Kırsal Kalkınma Projesinde Kadının Katılımcılığı: Kavar Havzası Deneyimi”, Işıl, Özlem S. ve Selma Değirmenci (Der.), Yaşamı Örgütleyen Deneyimler, (İstanbul: NotaBene Yayınları): 235-267.
• Toyoda, Mitsuyo (2018), “Revitalizing Local Commons: A Democratic Approach to Collective Management”, Rozzi, Ricardo, Roy H. May Jr., F. Stuart Chapin III, Francisca Massardo, Michael C. Gavin, Irene J. Klaver, Anibal Pachuard, Martin A. Nuñez, Daniel Simberloff (Ed.), From Biocultural Homogenization to Biocultural Conservation (Switzerland: Springer): 443-457.
• Verde, Tom (t.y.), “Allah Commands”, https://www.earthisland.org/journal/index.php/magazine/entry/himas
• Walljasper, Jay (2015), “İslami Bir Gelenek”, (Çev. Tuncay Birkan vd.), Walljasper, Jay (Ed.), Müştereklerimiz Paylaştığımız Her Şey, (İstanbul: Metis Yayınları): 38.
• Wily, Liz Alden (2012), “The Global Land Grab: The New Enclosures”, Bollier, David ve Silke Helfrich (Ed.). The Wealth of The Commons: A World Beyond Market and State (Amherst: Levellers Press): 132-140.
• Yeni, Onur (2014), “Sürdürülebilirlik ve Sürdürülebilir Kalkınma: Bir Yazın Taraması”, Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 16(3), s. 181-208.
• Yıldırım, Uygar Dursun (2019), “Belediyeler ve Kooperatifler Ekseninde Türkiye Tarımında Alternatif Kamusallık Deneyimleri: Olanaklar ve Sınırlar”, Öngel, F. Serkan ve Uygar Dursun Yıldırım (Der.). Krize Karşı Kooperatifler, (İstanbul: NotaBene Yayınları): 25-78.
• Yıldırım, Uygar Dursun ve F. Serkan Öngel (2021), “Önsöz”, Uygar, D. Yıldırım ve F. Serkan Öngel (Der.), Şirketlerden Kooperatiflere Rekabetten Dayanışmaya, (İstanbul: NotaBene Yayınları): 7-24.
• Yörük, Erdem ve Murat Yüksel (2015), “Gezi eylemlerinin toplumsal dinamikleri”, Toplum Bilim, 133, s. 132-165.