Family Debt Liability in Ottoman Law: Marital Maintenance in The Context of Kadi Registers

Year 2025, Volume: 1 Issue: 1, 121 - 153, 30.09.2025

Şeydanur Altuntaş Kerim

https://doi.org/10.36657/muamelat.1772865

Abstract

This article aims to examine the case of alimony in marriage found in the Istanbul Kadi Registers of the Ottoman period, comparing them with the jurisprudential rulings of Islamic law, particularly within the framework of the Hanafi school of law. Alimony, one of the fundamental institutions of Islamic family law, is defined as a legal obligation that ensures the economic security of women during the marriage and during the iddah or waiting period after divorce. The study first outlines the conceptual framework of alimony according to Hanafi jurisprudence, examining elements such as dowry, alimony of the iddah period, clothing, housing provision, and food and clothing expenses in light of classical sources. Building on this theoretical foundation, alimony cases identified in Ottoman kadi registers were selected and examined in detail. The study utilized the 100-volume Istanbul Kadi Registers Project database, prepared under the supervision of Prof. Dr. Mehmet Akif Aydın in collaboration with ISAM, Istanbul Metropolitan Municipality Culture Inc. and Medipol University Faculty of Law. Studiying the registers revealed the procedures followed by the qadis in the trial processes, the claims and evidence put forward by the parties, the method of calculating alimony, and the payment methods. Furthermore, the effects of legal institutions such as filing lawsuits through proxy, agreements through muhala’a and sulh, ibra declarations, absence and hidanah on alimony obligations were also evaluated. In this context, court records revealed not only the individual claims of the parties, but also how Ottoman justice system functioned in relation to family law and the practical reflections of Hanafi jurisprudence. In conclusion, the study presents a comparative analysis of the legal framework of spousal maintenance in Hanafi jurisprudence and its application in Ottoman courts. It evaluates the institution of maintenance from a comprehensive historical and legal perspective, examining both its role in ensuring women's economic security and how it was shaped in Ottoman judicial practice. Thus, the article provides an important resource for both legal history and family law studies, offering concrete data on the protection of women's financial rights in Ottoman society.

Keywords

Islamic Law , Hanafi School of Jurisprudence , Ottoman State Law , Istanbul Kadi Registers , Marital Alimony

Osmanlı Hukukunda Aile İçi Borç Sorumluluğu: Kadı Sicilleri Örnekliğinde Evlilik Nafakası

Abstract

Bu makale, Osmanlı dönemi İstanbul Kadı Sicilleri’nde yer alan evlilik nafakası davalarını, İslâm hukukunun özellikle Hanefî mezhebi çerçevesindeki fıkhî hükümleriyle karşılaştırmalı olarak incelemeyi amaçlamaktadır. İslâm aile hukukunun temel yapı taşlarından biri olan nafaka, evlilik birliği süresince ve boşanma sonrası iddet müddetinde kadının ekonomik güvenliğini temin eden hukukî bir yükümlülük olarak tanımlanmıştır. Çalışmada öncelikle Hanefî fıkhına göre nafakanın kavramsal çerçevesi ortaya konulmuş; mehir, iddet nafakası, giyim, mesken temini, yiyecek ve giyim giderleri gibi unsurlar klasik kaynaklar ışığında ele alınmıştır. Bu kuramsal zemin üzerine, Osmanlı kadı sicillerinde tespit edilen nafaka davaları seçilerek ayrıntılı biçimde incelenmiştir. Araştırmada, İSAM, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. ve Medipol Üniversitesi Hukuk Fakültesi iş birliğiyle Prof. Dr. Mehmet Âkif Aydın’ın yönetiminde hazırlanan 100 ciltlik İstanbul Kadı Sicilleri Projesi veri tabanı kullanılmıştır. Sicil kayıtları üzerinden yapılan incelemelerde, kadıların dava süreçlerinde takip ettikleri usuller, tarafların ileri sürdükleri iddia ve deliller, nafakanın hesaplanma biçimi ve ödeme şekilleri ortaya konmuştur. Ayrıca, vekâlet yoluyla dava açılması, muhâlea ve sulh yoluyla anlaşmalar, ibrâ beyanları, gaiplik ve hidâne gibi hukukî kurumların nafaka yükümlülüklerine etkileri de değerlendirilmiştir. Bu bağlamda mahkeme kayıtları yalnızca tarafların bireysel taleplerini değil, aynı zamanda Osmanlı yargısının aile hukukuna ilişkin işleyişini ve Hanefî fıkhının pratikteki yansımalarını gözler önüne sermektedir. Sonuç olarak çalışma, evlilik nafakasının Hanefî fıkhındaki kuramsal çerçevesi ile Osmanlı mahkemelerinin uygulamalarını karşılaştırmalı biçimde ortaya koymakta; nafaka müessesesinin hem kadınların ekonomik güvenliğini sağlamadaki işlevini hem de Osmanlı yargı pratiğinde nasıl şekillendiğini tarihsel ve hukukî bağlamda bütüncül bir perspektifle değerlendirmektedir. Böylece makale, hem hukuk tarihi hem de aile hukuku çalışmaları açısından önemli bir kaynak sunmakta ve Osmanlı toplumunda kadınların mali haklarının korunmasına dair somut veriler sağlamaktadır.

Keywords

İslam Hukuku , Hanefi Mezhebi , Osmanlı Hukuku , İstanbul Kadı Sicilleri , Evlilik Nafakası

References

• Abdülmün’im, Mahmûd Abdurrahman. Mu’cemü’l-mustalahat ve’l-elfazi’l-fıkhiyye. 3 Cilt. Kahire: Dârü’l-Fazile, ts.
• Acar, Halil İbrahim. İslâm Aile Hukuku. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2. Basım, 2018.
• Akman, Ahmet. “İslâm ve Türk Borçlar Hukukunda İbra”. Erciyes Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 13/2 (2018), 1-96.
• Apaydın, H. Yunus. “İbrâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/263-266. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Apaydın, H. Yunus. “Kefâlet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/168-177. Ankara: TDV Yayınları, 2022.
• Aslan, Mehmet Selim. İslâm Aile Hukuku. Bursa: Emin Yayınları, 1. Basım, 2015.
• Atar, Fahrettin. “Muhâlea”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/397-401. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Aybakan, Bilal. “Vekâlet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/1-6. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Aydın, M. Âkif. Osmanlı Aile Hukuku. İstanbul: Klasik Yayınları, 3. Basım, 2020.
• Aydın, Mehmet Âkif - Hamîdullah, Muhammed. “Köle”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/246-248. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukûk-ı İslâmiyye ve Istılâhât-ı Fıkhiyye Kâmûsu. 8 Cilt. İstanbul: Bilmen Yayınevi, 1988.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî. el-Câmiʿu’s-sahîh. thk. Muhibbiddîn el-Hatîb - Muhammed Fevâd Abdulbâkî. 4 Cilt. Kahire: Matbatü’s-Selefiyye, 1400.
• Cezîrî, Abdurrahmân b. Muhammed b. İvaz. el-Fıkh ʿale’l-mezâhibi’l-erbaʿa. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l Kutubu’l İlmiyye, 2. Basım, 2003.
• Çantay, Hasan Basri. Kur’ân-ı Hakîm ve Meâl-i Kerîm. 3 Cilt. İstanbul: Bilimevi Basın Yayın, 2005.
• Çetinbaş, Gülistan. İstanbul Kadı Sicillerinde Muhâlea. Kütahya: Dumlupınar Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
• Çetinbaş, Gülistan - Ateş, Mustafa. “İstanbul Kadı Sicillerine Göre Osmanlı Döneminde Muhâlea Uygulamaları”. Kilitbahir 21 (Eylül 2022), 91-118.
• Çetintaş, Recep. “İslâm Hukukunda Evlenmeden Doğan Haklar Bağlamında Nafaka”. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi 24 (2014), 185-203.
• Döndüren, Hamdi. Delilleriyle Aile İlmihali. 2 Cilt. İstanbul: Erkam Matbacılık, 2011.
• Erbay, Celal. İslâm Hukukunda Evlilik ve Hısımlık Nafakası. İstanbul: Rağbet Yayınları, 1998.
• Erbay, Celal. “Nafaka”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/282-285. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Güleç, Hasan. İslâm Hukukunda Nafaka. İzmir: Anadolu Matbaacılık, 1996.
• Günay, Hacı Mehmet. “Nüşûz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 33/303-304. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Haskefî, Alâüddîn Muhammed b. Alî b. Muhammed. ed-Dürrü’l-muhtâr. Beyrut: Dâru’l Kutubu’l İlmiyye, 2002.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn. el-Bahrü’r-râʾik şerhu Kenzü’d-dekâʾik. Beyrut: Dâru’l Kutubu’l İlmiyye, 1997.
• İstanbul Kadı Sicilleri 43 Tophane Mahkemesi 2 Numaralı Sicil (H. 966-967 / M. 1558-1559). ed. Coşkun Yılmaz. İstanbul: Kültür AŞ, 2019. http://www.kadisicilleri.org/index.php
• İstanbul Kadı Sicilleri 49 Ahi Çelebi Mahkemesi 1 Numaralı Sicil (H. 1063-1064 / M. 1652-1653). ed. Coşkun Yılmaz. İstanbul: Kültür AŞ, 2019. http://www.kadisicilleri.org/index.php
• İstanbul Kadı Sicilleri 50 Rumeli Sadâreti Mahkemesi 106 Numaralı Sicil (H. 1067-1069 / M. 1656-1658). ed. Coşkun Yılmaz. İstanbul: Kültür AŞ, 2019. http://www.kadisicilleri.org/index.php
• İstanbul Kadı Sicilleri 51 İstanbul Mahkemesi 10 Numaralı Sicil (H. 1072-1073 / M. 1661-1663). ed. Coşkun Yılmaz. İstanbul: Kültür AŞ, 2019. http://www.kadisicilleri.org/index.php
• İstanbul Kadı Sicilleri 53 Bab Mahkemesi 11 Numaralı Sicil (H. 1081 / M. 1670-1671). ed. Coşkun Yılmaz. İstanbul: Kültür AŞ, 2019. http://www.kadisicilleri.org/index.php
• İstanbul Kadı Sicilleri 56 İstanbul Mahkemesi 20 Numaralı Sicil (H. 1099-1100 / M. 1688-1689). ed. Coşkun Yılmaz. İstanbul: Kültür AŞ, 2019. http://www.kadisicilleri.org/index.php
• İstanbul Kadı Sicilleri 65 Bab Mahkemesi 150 Numaralı Sicil (H. 1143-1144 / M. 1730-1732). ed. Coşkun Yılmaz. İstanbul: Kültür AŞ, 2019. http://www.kadisicilleri.org/index.php
• İstanbul Kadı Sicilleri 70 Üsküdar Mahkemesi 403 Numaralı Sicil (H. 1154-1155 / M. 1740-1742). ed. Coşkun Yılmaz. İstanbul: Kültür AŞ, 2019. http://www.kadisicilleri.org/index.php
• İstanbul Kadı Sicilleri 78 İstanbul Mahkemesi 44 Numaralı sicil (H. 1193-1194 / M. 1779-1780). ed. Coşkun Yılmaz. İstanbul: Kültür AŞ, 2019. http://www.kadisicilleri.org/index.php
• İstanbul Kadı Sicilleri 81 Üsküdar Mahkemesi 531 Numaralı Sicil (H. 1204-1207 / M. 1790-1793). ed. Coşkun Yılmaz. İstanbul: Kültür AŞ, 2019. http://www.kadisicilleri.org/index.php
• İstanbul Kadı Sicilleri 94 Anadolu Sadâreti Mahkemesi 2 Numaralı Sicil (H. 1251-1257/ M. 1835-1841). ed. Coşkun Yılmaz. İstanbul: Kültür AŞ, 2019. http://www.kadisicilleri.org/index.php
• İstanbul Kadı Sicilleri 96 İstanbul Mahkemesi 172 Numaralı Sicil (H. 1257-1258 / M. 1841-1842). ed. Coşkun Yılmaz. İstanbul: Kültür AŞ, 2019. http://www.kadisicilleri.org/index.php
• İstanbul Kadı Sicilleri 97 Mahfel-i Şer‘iyyât Mahkemesi 3 Numaralı Sicil (H. 1273-1274 / M. 1857). ed. Coşkun Yılmaz. İstanbul: Kültür AŞ, 2019. http://www.kadisicilleri.org/index.php
• İstanbul Kadı Sicilleri Bab Mahkemesi 3 Numaralı Sicil (H. 1077 / M. 1666-1667). ed. Coşkun Yılmaz, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM), 2011. http://www.kadisicilleri.org/index.php
• İstanbul Kadı Sicilleri Bab Mahkemesi 46 Numaralı Sicil (H. 1096-1097 / M. 1685-1686). ed. Coşkun Yılmaz. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM), 2011. http://www.kadisicilleri.org/index.php
• İstanbul Kadı Sicilleri İstanbul Mahkemesi 3 Numaralı Sicil (H.1027/ M. 1618). ed. Coşkun Yılmaz. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM), 2011. http://www.kadisicilleri.org/index.php
• İstanbul Kadı Sicilleri İstanbul Mahkemesi 18 Numaralı Sicil (H. 1086-1087/M. 1675-1676). ed. Coşkun Yılmaz. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM), 2010. http://www.kadisicilleri.org/index.php
• İstanbul Kadı Sicilleri Rumeli Sadareti Mahkemesi 21 Numaralı Sicil (H. 1002-1003/M. 1594-1595). ed. Coşkun Yılmaz. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM), 2011. http://www.kadisicilleri.org/index.php
• İstanbul Kadı Sicilleri Rumeli Sadareti Mahkemesi 56 Numaralı Sicil (H. 1042-1043/M. 1633). ed. Coşkun Yılmaz. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM), 2011. http://www.kadisicilleri.org/index.php
• İstanbul Kadı Sicilleri Rumeli Sadareti Mahkemesi 80 Numaralı Sicil (H. 1057-1059/M. 1647-1649). ed. Coşkun Yılmaz. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM), 2011. http://www.kadisicilleri.org/index.php
• İstanbul Kadı Sicilleri Üsküdar Mahkemesi 17 Numaralı Sicil (H.956-963/ M.1549-1556). ed. Coşkun Yılmaz. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM), 2010. http://www.kadisicilleri.org/index.php
• Kahveci, Nuri. İslâm Aile Hukuku. İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 1. Basım, 2014.
• Karaman, Hayreddin. Mukayeseli İslâm Hukuku. 3 Cilt. İstanbul: İz Yayıncılık, 3. Basım, 2001.
• Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekr b. Mes‘ûd b. Ahmed. Bedâ’i’u’s-sanâ’i’ fî tertîbi’ş-şerâ’i’. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-‘Arabî, 2. Basım, 1982.
• Kaya, Münir Yaşar. Osmanlı Vakıf Hukuku (Ömer Hilmi Efendi’nin Ahkâmü’l-Evkâf’ı Özelinde). Ankara: Son Çağ Yayınları, 2022.
• Korkmaz, Ömer. Osmanlı Aile Hukuku (18. Yüzyıl Adana Örneği). Ankara: Akamisyen Kitabevi, 2018.
• Kudûrî, Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Ebî Bekr Muhammed b. Ahmed. el-Muhtasar. Beyrut: Daru’l Kutubu’l İlmiyye, 1997.
• Merginânî, Ebü’l-Hasen Burhânüddîn Alî b. Ebî Bekr b. Abdilcelîl el-Fergânî. el-Hidâye. 4 Cilt. Beyrut: Daru İhya et-Turâs’ul Arabî, 2004.
• Mevsılî, Ebü’l-Fazl Mecdüddîn Abdullâh b. Mahmûd b. Mevdûd. el-İhtiyâr li-taʿlîli’l-Muhtâr. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l Kutubu’l İlmiyye, 1937.
• Meydânî, Abdülganî b. Tâlib b. Hammâde. el-Lübâb fî şerhi’l-Kitâb. Beyrut: Mektebetü’l İlmiyye, ts.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. el-Câmi’us-sahîh. Beyrut: Dâru’t-Tâsîl, 1435.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb b. Alî. es-Sünen. thk. Ebû Gudde Abdülfettâh. Halep: Mektebetü’l-matbûâti’l-İslâmiyye, 1406.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî. Minhâcü’t-tâlibîn. Daru’l Fikr, 2005.
• Özcan, Ruhi. İslâm Hukukunda Hısımlık Nafakası. İzmir: Çağlayan Yayınları, 1996.
• Rapoport, Youssef. Marriage, Money and Divorce in Medieval Islamic Society. Cambridge: Cambridge University Press, 2005.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. el-Mebsût. 30 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1989.
• Şeybânî, Ebû Bekr Ahmed b. Ömer (Amr) b. Müheyr el-Hassâf. Kitâbü’n-Nafakât. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabi, 1984.
• Şimşek, Ayşegül. İslam Hukukunda Muhâlea Akdi Ve Osmanlı Uygulaması. Marmara Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2012.
• Şirbînî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed el-Hatîb. Muğni’l-muhtâc ilâ ma’rifeti me’ânî elfâzi’l-Minhâc. Beyrut: Dâru’l Kutubu’l İlmiyye, 2006.
• Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi. Hak Dîni Kur’an Dili. İstanbul: Eser Neşriyat ve Dağıtım, 1971.
• Zuhaylî, Vehbe. İslâm Fıkhı Ansiklopedisi. çev. Ahmet Efe vd. İstanbul: Risale Yayıncılık, 1994.