ÇAĞDAŞ TÜRKİYE’DE FELSEFENİN OSMANLICASINI KEŞFETMEK: BİR LİTERATÜR DEĞERLENDİRMESİ

Yıl 2018, Cilt: 15 Sayı: 54, 201 - 228, 01.09.2018

Mehmet Ulukütük

Öz

Bu makalede çağdaş Türkiye’de felsefenin Osmanlıcasına ya da Osmanlı Felsefesi alanında
son yıllarda yazılmış bazı eserler ve ele aldıkları konu ve problemler incelenecektir. Literatür
çalışmasına dayalı olarak ele aldığımız metinler
ve yazarları Osmanlı Felsefesi’nin keşfi ve gün
yüzüne çıkarılması anlamında farklı noktalardan
önemli katkılarda bulunmuşlardır. Nihat Keklik ile
üniversitelerde Türk-İslam Düşüncesi kürsüsü
kurulmuş ve bu kürsü de genel olarak Türk-İslam
düşüncesinin yanında Osmanlı Felsefesi ile ilgili
de önemli çalışmaların önü açılmıştır. Fazlıoğlu
yaptığı çalışmalarla, doğrudan yazma eserlere
başvurarak, Felsefenin Osmanlıcasının kayıp
halkalarını keşfe çıkmış, derin yapısını ihata etmeye çalışmış ve nazari ufkunu inşaya gayret
etmiştir. Demir, Philosophia Ottomanica adını
verdiği eserle Felsefenin Osmanlıcasının külli
bir resmini çıkarmaya çalışmıştır. Türker, Müteahhirun döneminde Felsefenin Osmanlıcasının
farklı ve kavram ve boyutları üzerine uzun soluklu çalışmalar yapmıştır. Alper, İslam Felsefesinin
şerhi ve haşiyesi olarak Osmanlı Felsefesinin en
can alıcı parçalarından bir derleme hazırlamıştır.
Utku, geç-Dönem Osmanlı’da Felsefenin konu
ve problemlerinde yaşanan değişimi yayıma
hazırladığı eserler üzerinden göstermeye çalışmıştır. Kara, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e hangi
koşullar altında geçildiğini ve geçiş sürecinde
felsefi dilde ne gibi değişimler yaşandığını titiz bir
şekilde ortaya koymuştur. 

Anahtar Kelimeler

: İslam Felsefesi, Osmanlı Felsefesi, Türk-İslam Düşüncesi, Gelenek, Tarih, Otantik

Kaynakça

• ALPER, Ö. M. (2000). İslam Felsefesinde Akıl-Vahiy Felsefe-Din İlişkisi, Kitabevi Yay. İstanbul.
• ALPER, Ö. M. (2004). Açıklamalı Felsefe Eserleri Bibliyografyası, Kitabevi Yay.İstanbul.
• ALPER, Ö. M. (2013). Varlık ve İnsan & Kemalpaşazade Bağlamında Bir Tasavvurun Yeniden İnşası, Klasik Yay. İstanbul.
• ALPER, Ö. M.(2015). Osmanlı Felsefesi Seçme Metinler, Klasik Yay. İstanbul.
• ALPYAĞIL, R. (2010a). Türkiye’de Bir Felsefe Gelenek-ek-i Kurmaya Çalışmak: Feylesof Simalardan Seçme Metinler I, İz Yay. İstanbul.
• ALPYAĞIL, R. (2010b). “Bir Geleneğin Tecrübeleriyle Geleceğin Felsefesini Kurmak”, Darülfünun İlahiyat Sempozyumu 18-19 Kasım 2009 Tebliğleri, s. 229-233.
• ALPYAĞIL, R. (2010c).“Türkiye’deki Felsefe Faaliyetlerine Bir Prologomena ve Bir Protreptık”, Türkiye’de Bir Felsefe Gelenek-ek-i Kurmaya Çalışmak: Feylesof Simalardan Seçme Metinler I, İz Yay. İstanbul.
• ALPYAĞIL, R. (2011). Türkiye’de Bir Felsefe Gelen-eki Kurmaya Çalışmak: Feylesof Simalardan Seçme Metinler II, İz Yay, İstanbul.
• ALPYAĞIL, R. (2012). “Türk Felsefesinde Dönememe Sendromu ve ‘Gel-en-ek’: Hermenötik Circle’in İşlevi Üzerine Dönüşlü Bir Deneme”, Türkiye’de Felsefenin Geleneği ve Geleceği, Haz. Ş. Ural, İstanbul Üniversitesi Yay, İstanbul.
• ALPYAĞIL, R. (2014).Türkiye’de Otantik Felsefe Yapabilmenin İmkânı ve Din Felsefesi: Paul Ricoeur Örneği Üzerinden Bir Soruşturma, İz Yay.İstanbul.
• ALPYAĞIL, R. (2015). Felsefe Dili Olarak Türkçenin Gelişim Aşamaları ve Felsefe Sözlüklerimiz I-II, İz Yay, İstanbul.
• ANAY, H. (1996). “XII. Yüzyıl Öncesi İslam Felsefesinde Yenilik iddiası ve Geleneğe Bakış”, I. Uluslararası Kutlu Doğum İlmî Toplantısı, İslam, Gelenek ve Yenileşme, s. 91-103.
• ANAY, H. (1998). “İslam Düşüncesi Alanında Türkiye’de Yapılan Tezler”, Dîvân: İlmî Araştırmalar, cilt: III, sayı: 4, s. 73-170.
• ARKAN, A. (2011). “Cumhuriyet Dönemi Türkçe İslam Felsefesi Tarihi Çalışmalarına Dair Literatür Denemesi”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, cilt: IX, sayı: 17, s. 105-154.
• BABANZÂDE AHMED NAİM, (2014). Felsefe Makaleleri, Kaya M. Cüneyt, Şenel Cahit, Ed. Klasik Yay. İstanbul.
• BOLAY, S. H. (1995). Türkiye’de Ruhçu ve Maddeci Görüşün Mücadelesi, Ankara, Akçağ Yay, 1995.
• BOLAY, S. H. (2005). Osmanlılarda Düşünce Hayatı ve Felsefe, Ankara: Akçağ Yay.
• BOLAY, S.H. (2000), “Klasik Dönem Osmanlı Düşüncesi ve Osmanlı’da Tehafüt Tutkusu”, Osmanlı Ansiklopedisi, Cilt 7, Ankara, 2000.
• BÖLÜKBAŞI, R. T. (1917). Mufassal Kamûs-ı Felsefe, Matbaa-i Amire.İstanbul.
• DEMİR, R., YURTOĞLU, B. (2001) “Unutulmuş Bir Osmanlı Düşünürü Hoca Tahsin Efendi’nin Târîh-i Tekvîn Yâhûd Hilkat Adlı Eseri ve Haeckelci Evrimciliğin Türkiye’ye Girişi”, Nüsha: Şarkiyat Araştırmaları Dergisi, cilt: I, sayı: 2, s. 166-196.
• DEMİR, R., KALAYCIOĞULLARI, İ. (2004). “Osmanlılar Dönemi’nde Bilim Tarihi Yazıcılığına Genel Bir Bakış ve Ahmed Rasim’in “Terakkiyât-ı ‘İlmiyye ve Medeniyye” Adlı Eseri”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, [Türk Bilim Tarihi Sayısı], cilt: II, sayı: 4, s. 595-627.
• DEMİR, R. (2001). Osmanlılar’da Bilimsel Düşüncenin Yapısı, Epos Yay, Ankara 2001.
• DEMİR, R. (2005a) Philosophia Ottomanica Osmanlı İmparatorluğu Dönemi’nde Türk Felsefesi, (Eski Felsefe), cilt: I, Lotus yay, Ankara.
• DEMİR, R. (2005b) Philosophia Ottomanica Osmanlı İmparatorluğu Dönemi’nde Türk Felsefesi, (Eski ile Yeni Felsefe Arasında), cilt: II, Lotus Yay, Ankara.
• DEMİR, R. (2007) Philosophia Ottomanica Osmanlı İmparatorluğu Dönemi’nde Türk Felsefesi, (Yeni Felsefe), cilt: III, Lotus Yay, Ankara.
• DEMİR, R. “Osmanlı Dönemi Türk Düşüncesi: Dışsalcı Bir Bakış”, Uluslararası Molla Hüsrev Sempozyumu (18-20 Kasım 2011 Bursa) Bildiriler, (18-20 November 2011 Bursa) 2013, s. 53-62.
• DEMİR, R. (2015). Nerede Hata Yaptık? (Doğu ‘da Bilimin Gerileyişinin Harici ve Dâhili Nedenleri Üzerine Bir Tartışma), Lotus Yay, Ankara.
• FAZLIOĞLU, İ. (2003a). “Osmanlı Döneminde ‘Bilim’ Alanındaki Türkçe Telif ve Tercüme Eserlerin Türkçe Oluş Nedenleri ve Bu Eserlerin Dil Bilincinin Oluşmasındaki Yeri ve Önemi”, Kutadgubilig Felsefe-Bilim Araştırmaları, ss.151-184.
• FAZLIOĞLU, İ. (2003b). “Osmanlı Felsefe Biliminin Arkaplanı: Semerkand Matematik-Astronomi Okulu”, Dîvân: İlmî Araştırmalar, sayı: 14, s. 1-66.
• FAZLIOĞLU, İ. (2005). “Türk Felsefe-Bilim Tarihi’nin Seyir Defteri (Bir Önsöz)”, Dîvân İlmî Araştırmalar Dergisi, ss.1-57.
• FAZLIOĞLU, İ. (2010a). “Semanîye’den Süleymanîye’ye: Bir Küllî’ye’yi Mümkün Kılan Nazarî Hikmet”, Türkiye Günlüğü, ss.29-41.
• FAZLIOĞLU, İ. (2010b).“İstanbul’dan Varlık, Var-Olan ve Yokluk’a Kadîm Bir Nazar”, Türkiye Günlüğü, ss.28-140.
• FAZLIOĞLU, İ. (2011a). “Osmanlı Coğrafyasında İlmi Hayatın Teşekkülü ve Davud el-Kayseri (656[660]/1258-[1262] 751 / 1350)”, İbn Arabi Geleneği ve Davud el-Kayseri, ss. 17-43.
• FAZLIOĞLU, İ. (2011b). Işk imiş her ne var Âlem’de İlim bir kîl ü kâl imiş ancak Fuzzulî ne demek istedi?, Klasik Yay. İstanbul.
• FAZLIOĞLU, İ. (2013a). “İslâm Felsefe-Bilim Tarihi Okumaları Yasaklanmalı –Mı?”, İtibar, -Aylık Edebiyat ve Fikriyat Dergisi-, ss.26-28.
• FAZLIOĞLU İhsan (2013b). “Türkiye’de, İslâm Felsefe-Bilim Tarihi Çalışmalarının, Bir Gerçeklik Küresi Var mı?”, İtibar, -Aylık Edebiyat ve Fikriyat Dergisi-, ss.28-30.
• FAZLIOĞLU, İ. (2014a). “Osmanlı Felsefe-Bilim Tarihi’nde Dilin Kökeni Sorunu”, Türkiye Günlüğü, ss.117-133, 2014.
• FAZLIOĞLU, İ. (2014). “Tasvîr, Tahkîk ve Tedkîk Açmazında Çağdaş İslâm Düşüncesi”, İtibar, -Aylık Edebiyat ve Fikriyat Dergisi, ss.30-34.
• FAZLIOĞLU, İ. (2014b). “Hakikat ile İtibar: Dış-dünya’nın Bilgisinin Doğası Üzerine - XV. Yüzyıl Doğa Felsefesi ve Matematik Açısından Bir İnceleme-”, Nazariyat İslâm Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi, ss.1-33.
• FAZLIOĞLU, İ. (2014c). “Osmanlı Felsefe-Bilim Tarihi’nde Dilin Kökeni Sorunu”, Türkiye Günlüğü, ss.117-133.
• FAZLIOĞLU, İ. (2014d). Kayıp Halka İslam-Türk Felsefe-Bilim Tarihinin Anlam Küresi, Papersense Yay. İstanbul.
• FAZLIOĞLU, İ. (2015). Derin Yapı İslam-Türk Felsefe-Bilim Tarihinin Kavramsal Çerçevesi, Papersense Yay. İstanbul.
• FAZLIOĞLU, İ. (2016). Nazari Ufuk İslam-Türk Felsefe-Bilim Tarihinin Zihin Penceresi, Papersense Yay. İstanbul.
• GÖRGÜN, T. (1996). “Türkiye’de İslam Düşüncesinin Geleceği ve İslami Düşünce Geleneği”, I. Uluslararası Kutlu Doğum İlmî Toplantısı, İslam, Gelenek ve Yenileşme, İstanbul, ss. 141- 172.
• GÖRGÜN, T. (2003). “Osmanlı Düşüncesi Nasıl Anlaşılabilir? - Osmanlı Düşüncesi’nin Araştırılmasında Karşılaşılan Bazı Zorluklar Üzerine”, Marmara Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi, Türklük Araştırmaları Dergisi, Sayı: 13-14, İstanbul, Eylül, ss.31-32.
• GÖRGÜN, T. (2010). “Klasik Türk Düşüncesinin (Osmanlı Düşüncesinin) Temel Meseleleri ve Molla Fenari”, Uluslararası Molla Fenari Sempozyumu (4-6 Aralık 2009 Bursa) -Bildiriler-, ss. 177-188.
• KARA, İ. (2000). “Babanzâde Ahmet Naim Bey’in Modern Felsefe Terimlerine Dair Çalışmaları”, İslâm Araştırmaları Dergisi, sayı: 4, s. 189-279.
• KARA, İ.(2001). Bir Felsefe Dili Kurmak Modern Felsefe ve Bilim Terimlerinin Türkiye’ye Girişi, Dergâh Yay. İstanbul.
• KARA, İ. (2002). “Modernleşme Dönemi Türkiye’sinde ‘Ulûm, Fünûn ve Sanat’ Kavramları”, Kutadgubilig, S. 2, Ekim, s. 249-278.
• KARA, İ. (2003). “Çağdaş Türk Düşüncesi Nasıl Ele Alınabilir?”, Kutadgubilig: Felsefe - Bilim Araştırmaları, sayı: 4, s. 159-227.
• KARA, İ. (2005a). “Modern Türk Felsefesi Tarihinde Öncü Biri İsim Emrullah Efendi ve İlm-i Hikmet Dersleri”, Kutadgubilig, Sayı: 8, ss. 93-123.
• KARA, İ. (2005b). Din ile Modernleşme Arasında Çağdaş Türk Düşüncesinin Meseleleri, Dergâh Yay. İstanbul.
• KARA, İ. (2011). “Şerh ve Haşiye Geleneği Kuşatılmadan İslam’ın Klasik Kaynakları ve İlim Mirası Anlaşılabilir mi?”, Türkiye IV. Dini Yayınlar Kongresi: Dini Klasikler: Tebliğler-Müzakereler (30-31 Ekim 2009 / Ankara), s. 61-86.
• KARLIĞA, B. (2000). “Osmanlı Düşüncesinin Oluşumu”, Yeni Türkiye, Osmanlı Özel Sayısı III, c. 6, sayı:33, ss. 31-40, Ankara.
• KEKLİK, N. (1986). Türkler ve Felsefe, Fatih Yay. İstanbul, 1986.
• KEKLİK, N., İslam Dünyasında Tasavvuf ve Felsefe Arasındaki Hesaplaşmalar:Sadreddin Konevî Nasıreddin Tusî Felsefeleri.
• KEKLİK, N., İslam Mantık Tarihi ve Farabî Mantığı, Türkler ve Felsefe (Türk –İslam Felsefesi).
• KEKLİK, N. (1966). Muhyiddin İbn-ül Arabî: Hayatı ve Çevresi, İstanbul, Büyük Matbaa.
• KEKLİK, N. (1974). İbn’ül-Arabî’nin Eserleri ve Kaynakları İçin Misdak Olarak El-Futuhat El-Mekkiye(Yan motifler Nu.1-XXVI.) (Cilt II-Bölüm A), İstanbul, İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Basımevi.
• KEMALPAŞAZÂDE, (1987). Tehâfüt Hâşiyesi, Çev. Ahmet Arslan, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay. Ankara.
• KÜYEL, M.T. (1976). Türkiye’de Cumhuriyet Döneminde Felsefe Eylemi, Ankara Üniversitesi Rektörlüğü Yay. Ankara.
• ŞEKER, F. M. (2012). “Gazzali’nin Tefekkür Sisteminde Horasan - Türkistan Hattının Yeri”, 900. Vefat Yılında İmam Gazzali: Milletlerarası Tartışmalı İlmi Toplantı 07-09 Ekim 2011 İstanbul, s. 841-847.
• ŞEKER, F. M. (2013a). Osmanlı Entelektüel Geleneği, Dergâh Yay. İstanbul.
• ŞEKER, F. M. (2013b). Osmanlı’nın İslam Tasavvuru, Dergâh Yay. İstanbul.
• ŞEKER, F. M. (2015a). Türk Entelektüel Tarihinin Teşekkül Devri, Dergâh Yay. İstanbul.
• ŞEKER, F. M. (2015b). Türk Zihniyet Dünyası ve Hayat Felsefesi, Dergâh Yay. İstanbul.
• ŞEKER, F. M. (2016a). Türk Dikkati,Dergâh Yay. İstanbul.
• ŞEKER, F. M. (2016b). Türk Dini Düşüncesinin Teşekkül Devri,Dergâh Yay. İstanbul.
• TÜRKER, Ö. (2007). “Kelam İlminin Metafizikleşme Süreci”, Dîvân: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, 2007/2, cilt: XII, sayı: 23, s. 75-92.
• TÜRKER, Ö. (2010a). İbn Sina Felsefesinde Metafizik Bilginin İmkânı Sorunu, İsam Yay. İstanbul 2010.
• TÜRKER, Ö. (2010b). “Birden Bir Çıkar” İlkesinin Sadreddîn Konevî Tarafından Yorumlanması, I. Uluslararası Sadreddin Konevî Sempozyumu Bildirileri, The First International Symposium on Sadraddin Qunawi, s. 233-236.
• TÜRKER, Ö. (2011). “Tehafüt Tartışmaları Bir Gelenek Sayılabilir mi?”, Uluslararası Hocazade Sempozyumu, s. 203-210.
• TÜRKER, Ö. (2013). “Kelâm ve Felsefe Tarihinde Fahreddin er-Râzî”, İslâm Düşüncesinin Dönüşüm Çağında Fahreddin er-Râzî, İSAM Yay. İstanbul, s. 17-40.
• TÜRKER, Ö. (2014). “Varlık ve Anlam: Bilgi ve Bilinenin Özdeşliği Üzerine -Fahreddin er-Râzî ve Takipçilerinden Hareketle Bir Değerlendirme”, Nazariyat: İslâm Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi, 2014, cilt: I, sayı: 1, s. 35-50.
• ULUKÜTÜK, M. (2013). “Felsefe Tarihimizde Kayıp Halkaların Keşfi: Osmanlı Felsefe Çalışmalarına Yeni Katkılar”, (Kitap Tanıtımı), Kutadgubilig Felsefe-Bilim Dergisi, Sayı: 24, Yıl: 3.
• ULUKÜTÜK, M. (2014). “Türkiye’de Bir Mantık Geleneğinden Söz Edilebilir mi? Tematik ve Bibliyografik Bir Soruşturma”, Divan: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, [Şakir Kocabaş Özel Sayısı], Sayı: 36, s. 229-363.
• ULUKÜTÜK, M. (2016). “Felsefî Mirasımızı Bugün Yeniden Nasıl Temellük Edebiliriz? Câbirî’nin İslam Düşüncesi Okuması Bağlamında Eleştirel Bir Soruşturma”, Felsefe Dünyası Dergisi, Sayı 63, 2016.
• ULUKÜTÜK, M., GÜR, D. (2010). “Osmanlı Felsefe Çalışmaları: Osmanlı-Cumhuriyet Modernleşmesinin Şafağında Felsefi Söylemin İnşası Çabalarını Anlamak”, Ayraç Aylık Kitap Tahlili ve Eleştiri Dergisi, Sayı: 6, Nisan.
• UTKU, A., ERBAY E. (2003). “Ahmed Midhat Efendi: Schopenhauer Pesimizmine Karşı Bir İslâm Optimisti”, İlim ve Fennin Reîs-i Mütefekkiri Ahmet Midhat Efendi (Vefatının 100. Yılı Armağanı), s. 65-84.
• UTKU, A. (2006). “Ziya Gökalp İçin: Kayıp Eserin Yazgısı Üzerine (Malta Sürgününde Felsefe Dersleri),”Ziya Gökalp, Felsefe Dersleri içinde, Yay haz. Ali Utku, Erdoğan Erbay, Çizgi Yay, Konya, ss. ix-xviii.
• UTKU, A. (2007). “Ziya Gökalp’in Felsefe Dersleri: ‘Kayıp Eser’in 85 Yıl Sonra Yayınlanması Vesilesiyle”, Doğu Batı, sayı: 39, Kasım, Aralık, Ocak 2006-07, s. 259-271.”
• UTKU, A. (2010a). “Ahmed Midhat: ‘Dârülfünûn Kürsüsünden Felsefe Tarihi Dersleri’” Kutadgubilig, sayı 18, “İstanbul Üniversitesi Felsefe Bölümü 110 Yaşında”, ss. 33-50.
• UTKU, A. (2010b). “Felsefe Tarihçiliğimizin İnşası: Geç-Osmanlı Felsefe Tarihi Çalışmalarına Eleştirel Bir Bakış”, Ayraç Aylık Kitap Tahlili ve Eleştiri Dergisi, Sayı: 7.
• UTKU, A. (2011a). “Paris 1889; İlk Descartes Mütercimi’nin Albümünden: ‘Modern Batı Felsefesiyle Nasıl Tanıştık’”, Baykuş: Felsefe Yazıları Dergisi, sayı 7, ss. 165-185.
• UTKU, A. (2011b). “Rıza Tevfik: Dârülfünûn Kürsüsünden Metafizik ve Estetik Dersleri”, Kutadgubilig, sayı 19, s. 105-122,
• UTKU, A. (2011c). “Felsefe Sözlüklerimiz: Geç-Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Bir Literatür Değerlendirmesi”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, Türk Felsefe Tarihi Özel Sayısı, Bilim ve Sanat Vakfı Türkiye Araştırmaları Merkezi, Cilt 9, Sayı 17, İstanbul, ss. 399-420.
• UTKU, A. (2011d). Kebetos Pinaks İnsan yaşamının Tablosu (İbn Miskeveyh, Ali Suavi, Manastırlı Mehmet Rıfat) Çizgi Yay. Konya.
• UTKU, A., KAYA, M. C. (2011e). “Türkiye’de Modern Felsefe Tarihi Yazımının Serencamı: GeçOsmanlı’dan Cumhuriyet’e Bir Literatür Değerlendirmesi”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, Türk Felsefe Tarihi Özel Sayısı, Cilt 9, Sayı 17, İstanbul, ss. 11-48.