Erken Cumhuriyet Ankarası’nda Emeği Zapt Etmek: Altındağ’da Polisin Toplumsal Tarihi

Year 2019, Volume: 43 Issue: 1, 63 - 110, 15.04.2019

Çağlar Dölek

Abstract

Bu makale, Kemalist rejimin bir burjuva modernite projesi olarak tasarladığı Ankara
kentinin kuruluşunun başlıca çelişkisini oluşturan, Falih Rıfkı Atay’ın 1930’lu yıllar gibi
erken bir tarihte bile “iki[nci] Ankara” olarak tanımladığı, Altındağ baraka mahallelerini
tartışmaya açacaktır. Bu tartışma ise, devlet inşası sürecinin kurucu -ancak literatürde
ihmal edilmiş- bir veçhesi olan polisin toplumsal ve mekânsal tarihi bağlamında
yürütülecektir. Yenişehir’in siyasal/iradi karar ve müdahalelerle kurulduğu, aynı zamanda
imar ve arsa rantlarının belirleyiciliğinde şekillenen bir süreç içinde Altındağ, “kentin
hizmetkarları”nın yoğunlaştığı bir mekân olarak ortaya çıkmıştır. Yoksulların Altındağ’da
yoğunlaşması olgusu, Türkiye toplumsal formasyonunun özgül sorunlarından birisi olan
gecekondu meselesinin tarihsel kökenlerine ve buna ilişkin devletin izlediği siyasete
dair önemli bir tartışma zemini sunmaktadır. Zira Altındağ’ı kurdukları barakalarla
işgal eden ve ancak Ankara’nın emek arzını 1950’li yıllara kadar neredeyse tek başına
karşılayan Altındağ’ın heterojen emekçi nüfusu, erken Cumhuriyet rejimi için bir tür
asayiş meselesi olarak algılanmış ve buna ilişkin kurucu bir polis siyaseti tanımlanmaya
çalışılmıştır. Erken Cumhuriyet Ankarası’na damgasını vuran Nevzat Tandoğan’lı
yıllarda (1929-1946) rejimin kurumsal, siyasal ve ideolojik veçheleriyle sınıfsal bir
temelde tahkim edilmesi sürecinin ana bileşeni olan bu polis siyasetinin ise birbiriyle
ilişkili üç dinamik üzerinden işlediği söylenebilir: Mekânın zapt edilmesi, yoksulluğun
siyasal inşası ve gündelik hayatın ahlâki denetimi. Bu tartışmayla iddia edilen odur ki,
Altındağ’da emeğin tarihsel kurulum süreci, aynı zamanda bir asayiş meselesi olarak
devletin polis siyasetini belirlemiş ve özgül bir toplumsal marjinalleş(tiril)me sürecinin
mekânsal, sınıfsal ve siyasal dinamiklerini döşemiştir.

Keywords

Erken Cumhuriyet Ankarası, Altındağ, polis siyaseti, kent mekanı, sınıf

References

• Ahmad F (1993). The Making of Modern Turkey. London: Routledge.
• Ahmet K (1934). Polis ve İçtimai Bilgiler. İzmir: Besalet Matbaası.
• Akşam (18/11/1929). Nümune hapisane. 2.
• Alemdaroğlu A (2005). Politics of the Body and Eugenic Discourse in Early Republican Turkey. Body and Society. 11(3), 61-76.
• Altındağ [fotoğraf]. (1933-35). Ankara Fotoğraf, Kartpostal ve Gravür Koleksiyonu (2049), Vehbi Koç Ankara Araştırmaları Uygulama ve Araştırma Merkezi (VEKAM), Ankara.
• Alyot H M (1947). Türkiye’de Zabıta: Tarihi Gelişim ve Bugünkü Durum. Ankara: Kanaat Basımevi.
• Ankara Belediyesi (1937). Ankara Belediye Zabıtası Talimnamesi. Ankara: Anakara Belediyesi Neşriyatı.
• Ankara Belediyesi (1945). Ankara Şehrinin Sınırları-Belgeleri ve Mahalle, Bölge Teşkilleri. Ankara.,
• Ankara Emniyet Müdürlüğü (1941). Ankara Şehri Polis Rehberi. Ankara: Sümer Matbaası. Artam N (1938). Polis. Ulus. 3 Ocak. 2.
• Aslandaş A S ve B Bıçakçı (1995) Popüler Siyasi Deyimler Sözlüğü. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Aslan O E Akbulut Ö Ö ve Önen N (2002). Belediye Zabıta Hizmetleri Yönetimi. Ankara: TODAİE.
• Atay F R (1935). İki Ankara. Ulus, 26 Nisan. 1-2.
• Bayman M A (1949). Tandoğan: Şahsiyeti, Ölümü, Hatıraları. İstanbul: Tan Matbaası.
• Batuman B (2012). Mekan, Kimlik ve Sosyal Çatışma: Cumhuriyet’in Kamusal Mekanı olarak Kızılay Meydanı. Içinde: G A Sargın (der). Ankara’nın Kamusal Yüzleri: Başkent Üzerine Mekan-Politik Tezler. 3. Baskı. İstanbul: İletişim, 41-76.
• Bektaş A (2012). Cezaevi Arkadaşım Yılmaz Güney. Ozan Yayıncılık.
• Bentderesinden Altındağ bölgesine bakış [fotoğraf]. (1952). Ankara Fotoğraf, Kartpostal ve Gravür Koleksiyonu (0570), Vehbi Koç Ankara Araştırmaları Uygulama ve Araştırma Merkezi (VEKAM), Ankara.
• Berksoy B (2009). Devlet Stratejilerinin Bir Tezahürü olarak Polis Alt-Kültürü: 1960 Sonrası Türkiye’de Polis Teşkilatında Hakim olan Söylemlere dair bir Değerlendirme. Toplum ve Bilim. 114, 92-130.
• Boran B (1941). Modern Şehir Örneği. Yurt ve Dünya. 6, 9-17.
• Boratav K (2008). Türkiye İktisat Tarihi, 1908-2007. İmge Kitabevi.
• Bozdoğan S (2002). Modernism and National Building: Turkish Architectural Culture in the Early Republic. Seattle ve London: University of Washington Press.
• Corrigan P (1981). On Moral Regulation: Some Preliminary Remarks. The Sociological Review. 29(2), 313-337.
• Corrigan P ve Derek S (1985). The Great Arch: English State Formation as Cultural Revolution. Blackwell.
• Cumhuriyet (03/02/1934). Ankarada yapılan Emniyet abidesi [fotoğraf]. 5.
• Cumhuriyet (16/07/1948). Karakolsuz, hakimsiz 10 bin nüfuslu belde.
• Dinamo H İ (2007 [1974]). Musa’nın Mapusanesi. İstanbul: Tekin Yayınevi.
• Emniyet İşleri Umum Müdürlüğü (1935). Geçen dört yılda yapılan ve gelecek dört yılda yapılacak işler hulasası. Ankara: Başvekalet Matbaası.
• Ergut F (2002). Policing the Poor in the Late Ottoman Empire. Middle Eastern Studies. 38(2), 149-164.
• Ergut F (2004). Modern Devlet ve Polis: Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Toplumsal Denetimin Diyalektiği. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Ergüven E (1937). Şükrü Kaya’nın Sözleri-Yazıları: 1927:1937. İstanbul: Cumhuriyet Matbaası.
• Ertem S (1937). Bir Meslek Kuruluyor. Polis Dergisi. 311, 4183-4187.
• Erzen M (1939). Suçlar ve Suçlular. Ankara: Ankara Polis Enstitüsü Neşriyatı.
• Etöz Z (2006). 19. Yüzyıl Ankarası’nda Mahalleler ve Gündelik Yaşam. içinde: F Şenol- Cantek. (der) Sanki Viran Ankara. İstanbul: İletişim, 11-41.
• Evered E Ö ve Evered K T (2011). Sex and the Capital City: The political Framing of Syphilis and Prostitution in Early Republican Ankara. Journal of the History of Medicine and Allied Sciences. 68(2), 266-299.
• Evered K T ve Evered E Ö (2012). Syphilis and Prostitution in the Socio-Medical Geographies of Turkey’s Early Republican Provinces. Health and Place. 18(3), 528-535.
• Fahmy K (1999). Police and the People in the Nineteenth-Century Egypte. Welt Des Islams, 39, 340-377.
• Fazıl C (1934) Zabıta Kılavuzu: Polisin Sokak ve Karakol Hizmetlerinde Vazifelerini Kolaylaştıran Rehber. İstanbul: Akşam Matbaası.
• Fenik A (1949). Altındağ Röportajları, Zafer, 13 Mayıs. 1, 4.
• Gingeras R (2014). Heroin, Organized Crime and the Making of Modern Turkey. Oxford: OUP.
• Gönen Z vd. (2013). Polis Yasalarının Ruhu: Mevzuatta Söylemler, Araçlar ve Zihniyet. İstanbul: TESEV Yayınları.
• Gündüz A (1932). Müşahede-Mütalea. Hakimiyet-i Milliye. 26 İkinci Kanun, 2.
• Güney Y (1997 [1977]). Soba, Pencere Camı ve İki Ekmek İstiyoruz. İstanbul: Güney Yayıncılık.
• Hâkimiyet-i Milliye (1/10/1929). Ankara hapishanesi bir mektep halini alıyor.
• Hâkimiyet-i Milliye (21/02/1929). Dilencilik haddini aşmıştır. 4.
• Hâkimiyet-i Milliye (31/01/1931). Ankara Halkının Mühim İhtiyaçları. 2.
• Hâkimiyet-i Milliye (17/09/1932). Ankara ve Ankaralılar. 3.
• Hâkimiyet-i Milliye (17/09/1932). Ankara ve Ankaralılar [fotoğraf]. 3.
• Hâkimiyet-i Milliye (29/10/1933). Ankara’nın Büyüyüşü. 89-90.
• Halikarnas Balıkçısı (1961 [1983]), Mavi Sürgün. 8. Basım. Bilgi Yayınevi.
• Harring S L (1983). Policing a Class Society: The Experience of American Cities, 1865- 1915. Rutgers University Press.
• Hatipoglu-Eren B (2014). Geçmişte ve Bugün Marjinal Olanın Yarını: Yenidoğan ve Çinçin Bağları Üzerine. İdeal Kent. 11, 268-285.
• Hunt A (1999). Governing Morals: A Social History of Moral Regulation. Cambridge University Press.
• İmga O (2006). Tek Partili Dönemde Ankara: Siyaset ve Yerel Demokrasi. Ankara: Dipnot Yayınları.
• İmga O (2017). Cumhutriyet’in Emniyeti: Ankara Polis Enstitüsü, Ankara: Polis Akademisi Yayınları.
• Kandemir S (1932). Ankara Vilayeti. Ankara.
• Kanık A V (1973[1952]). Mapusane Çeşmesi. Ankara: Bilgi Yayınevi.
• Karakuş E (1977). Kırk Yıllık Bir Gazeteci Gözüyle: İşte Ankara. İstanbul: Hürriyet Yayınları.
• Kaya Y (2011). ‘Keşanlı Ali’ Ne Zaman ‘Kürt Cemali’ Olacak? Mimesis Dergi http:// www.mimesis-dergi.org/2011/09/%E2%80%9Ckesanli-ali%E2%80%9D-ne-zaman- %E2%80%9Ckurt-cemali%E2%80%9D-olacak/. Son erişim tarihi: 12.03.2016.
• Kemal M (1982). ‘Türkiye’nin Kalbi’ Ankara. Cumhuriyet. 29 Mayıs. 8.
• Kezer Z (1998). Contesting Urban Space in Early Republican Ankara. Journal of Architectural Education. 52(1), 11-19.
• Kezer Z (2015). Building Modern Turkey: State, Space and İdeology in the Early Republic. Pittsburgh: University of Pittsburgh Press.
• Lea J (1999). Social Crime Revisited. Theoretical Criminology. 3(3), 307-325.
• Levy N Özbek N ve Toumarkine A (der.) (2009). Jandarma ve Polis: Fransız ve Osmanlı Tarihçiliğine Çapraz Bakışlar, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Levy N ve Toumarkine A (der) (2009). Osmanlı’da Asayiş, Suç ve Ceza: 18.-20. Yüzyıllar, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Malik H A (1932). Türkiye’de Suçlu Çocuk. Ankara: Hakimiyet-i Milliye Matbası.
• Memiş Ş (2008). Şehremaneti’nden Büyükşehir’e: Belediye Zabıtası Tarihi. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Zabıta Dairesi Başkanlığı.
• Monkkonen E H (1981). Police in Urban America, 1860-1920. Cambridge University Press.
• Neocleous M (2000). The Fabrication of Social Order: A Critical Theory of Police Power. London: Pluto Press.
• Orhun H vd. (haz.) (1969). Meşhur Valiler. Ankara: İçişleri Bakanlığı Merkez Valileri Bürosu Yayınları.
• Öget İ Z (1941). Mücrim ve Serseri (Antisosyal) Çocuklar. İstanbul: Cumhuriyet Matbaası.
• Öymen A (1952). Altındağ semtinden röportajlar. Ulus, 13 Temmuz. 4.
• Özbek N (2008). Policing the Countryside: Gendarmes of the Late 19th-Century Ottoman Empire (1876-1908). International Journal of Middle East Studies, 40(1), 47- 67.
• Özbek N (2009). ‘Beggars’ and ‘Vagrants’ in Ottoman State Policy and Public Discourse, 1876-1914. Middle Eastern Studies. 45(5), 783-801.
• Özker N (1946). Suç, Ceza ve Sosyete Bakımlarından Kumar. İzmir: Ticaret Basımevi. Resmi Gazete (14/07/1934). Polis Vazife ve Salahiyetleri Kanunu. 2751.
• Rigakos G vd. (ed) (2009). A General Police System: Political Economy and Security in the Age of Enlightenment. Ottawa: Red Quill Books.
• Safvet M (2009 [1925]). Türkiye’nin Sıhhi-İçtimai Coğrafyası: Ankara Vilayeti. Yayına Haz. İ Öztoprak M Karatas ve G Şahin. Ankara: Ankara Büyükşehir Belediyesi.
• Sancar S (2014). Türk Modernleşmesi’nin Cinsiyeti: Erkekler Devlet, Kadınlar Aile Kurar. 3. Basım. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Sargın G A (der) (2012) Ankara’nın Kamusal Yüzleri: Başkent Üzerine Mekan-Politik Tezler. 3. Baskı. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Sebük M A (1944). Memleket Kriminolojisi. Ordu: Gürses Basımevi.
• Sarıoğlu M (2001). Ankara: Bir Modernleşme Öyküsü. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları
• Serim N (1939). Dedektif I: Dedektif Hizmeti Hakkında Umumi Malumat. Ankara: Recep Ulusoğlu Basımevi.
• Serim N (1940). Dedektif II: Suçlar ve Suçlular. Ankara: Alaeddin Kıral Basımevi.
• Sertel Z (2001). Hatırladıklarım, 5. Basım, İstanbul: Remzi Kitap.
• Seyman Y (1986). Hüznün Coşkusu Altındağ. İstanbul: Gür Yayınları.
• Soyluer H (1995). Ankara Kabadayıları. Ankara: Tutku Kitabevi.
• Storch R D (1976). The Policeman as Domestic Missionary: Urban Discipline and Popular Culture in Northern England, 1850-1880. Journal of Social History, 9(4), 481- 502.
• Şener M (2015). Burjuva Uygarlığının Peşinde. Içinde: G Atılgan C Saraçoğlu ve A Uslu (der). Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Siyasal Hayat, İstanbul: Yordam Kitap, 195- 339.
• Şenol-Cantek F (der.) (2006). Sanki Viran Ankara. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Şenol-Cantek F (2016). ‘Yabanlar’ ve Yerliler: Başkent Olma Sürecinde Ankara. 3. Baskı, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Şenol-Cantek F (der.) (2017). İcad edilmiş şehir: Ankara. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Şenyapılı T (2004). ‘Baraka’dan Gecekonduya Ankara’da Kentsel Mekânın Dönüşümü: 1923-1960. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Taner H (2015 [1964]). Keşanlı Ali Destanı. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Tankut G (1990). Bir Başkentin İmarı: Ankara (1929-1939). Ankara: ODTÜ.
• TBMM Zabıt Ceridesi (31/05/1937). Polis teşkilat kanunun bazı maddelerinin değiştirilmesi hakkında kanun layihası ve Dahiliye ve Bütçe Encümenleri mazbataları, Devre 5, Cilt 18, İçtima 2.
• Tekeli İ (2009). Sanayi Toplumu için Sanayi Yazıları. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Tekeli İ (1982). Türkiye’de Kentleşme Yazıları. Ankara: Turhan Kitabevi.
• Thompson E P (1971). The Moral Economy of the Englısh Crowd in the Eighteenth Century. Past and Present, 50, 76-136.
• Tokgöz S K (1937). Mücrim Çocuklar Hakkında Sıhhi Tedbirler. Merkez Hıfzısıhha Müessesesi Neşriyatı, No. 5. Ankara: Sümer Basımevi.
• Toprak Z (2017). Türkiye’de Yeni Hayat: İnkilap ve Travma, 1908-1928. İstanbul: Doğan Kitap.
• Tongur H (1946). Türkiye’de Genel Kolluk: Teşkil ve Görevlerinin Gelişimi. Ankara: Kanaat Basımevi.
• Turgut H (der.) (2007). Atatürk’ün sırdaşı Kılıç Ali’nin anıları. 9. Baskı. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Ulus (03/03/1937). Ankara Manzaraları [fotoğraf]. 3.
• Ulus (16/03/1938). Mahkumlar elile işliyen modern bir iş müessesesi. 7.
• Ulus (16/11/1946). Belediye başkanımız Ulus’a demeç verdi. 1,3.
• Ulus (27/11/1946). Şehir işleri hakkında Valimiz izahat verdi. 1, 5.
• Ulus (21/07/1948). Ankara Kaçakçı İstilasına Uğradı. 1.
• Ulus (31/08/1959). İki karakol arasındaki mıntıka ihtilafını savcılık halletti. 1.
• Ünalın Ç (2010). Tanıkların Ulucanlar’ı: Sözlü Tarih. Ankara: TMMOB Mimarlar Odası Ankara Şubesi.
• Varga J J (2013). Hell’s Kitchen and the Battle for Urban Space: Class Struggle and Progressive Reform in New York City, 1894-1914. NYU Press.
• Wacquant L (2008). Urban Outcasts: A Comparative Sociology of Advanced Marginality. Cambridge ve Malden: Polity Press.
• Yasa İ (1978). Ankara’da Dilencilik Sorunu. Ankara: T. C. Sosyal Hizmetler Akademisi.
• Yılgür E (2012). Nişantaşı Teneke Mahallesi: Teneke Mahalle Yoksulluğundan Orta Sınıf Yerleşimine, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Yılmaz İ (2014). Serseri, Anarşist ve Fesadın Peşinde: II. Abdülhamid Dönemi Güvenlik Politikaları Ekseninde Mürur Tezkereleri, Pasaportlar ve Otel Kayıtları. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Yurdakul D (2012). Abi: Kabadayılar, Mafya ve Derin Devlet. İstanbul: Kırmızı Kedi Yayınları.
• Zübeyr H (1931). Halk Terbiyesi. Ankara: Köy Hocası Matbaası.
• Zürcher E (2004 [1994]). Turkey: A Modern History. London ve New York: I.B. Tauris.