Britanya Arşivlerine Göre Türkiye’de Emek Hareketi ve Siyasal Çatışmalar (1967-1971)

Year 2020, Volume: 44 Issue: 3, 395 - 430, 14.09.2020

Orkun Saip Durmaz

Abstract

Bu çalışmada, TÜRK-İŞ, DİSK, TİP, CHP ve AP gibi sendikal ve siyasal örgütler arasında
cereyan eden sosyal ve siyasal ilişkiler ile o ilişkilerin İngiliz emperyalizmi açısından ne
anlama geldiği tartışılmıştır. Bu çerçevede işçi örgütleri arasındaki rekabet, yükselen
sosyalist ve sosyal-demokrat akımlar ile anti-emperyalizm konuları ele alınmış ve bu
konular dönemin Britanya hükümetlerinin yaklaşımı esas alınmak suretiyle incelenmiştir.
Böylece Türkiye emek tarihinde önemli yerleri olan bazı olayların uluslararası
yansımalarını ortaya koymak amaçlanmaktadır. İngiliz gizli belgelerinde yer alan bilgiler
Türkiye’de yazılmış birincil ve ikincil kaynaklarla da desteklenmiştir. Araştırmanın konusu
1967-1971 yılları arasındaki sosyal ve siyasal gelişmelerle sınırlandırılmıştır. Bu çalışmada
belge incelemesine dayalı nitel bir araştırma yürütülmüş, dönemin Türkiye’sindeki siyasal
çatışmalar analiz edilmiş ve Britanyalı diplomatların genel yaklaşımları hakkında birtakım
değerlendirmeler yapılmak suretiyle çalışma tamamlanmıştır. Araştırmanın sonunda,
Britanya’nın Türkiye politikasının Türkiye’yi Batı Bloku’nda tutmaya ve Türkiye’deki siyasi
ve iktisadi istikrarı tehdit eden unsurlara karşı çıkmaya dayalı bir dış politikası olduğu
sonucuna varılmıştır. Britanya Türkiye’de tamamı anti-komünist olan farklı iktidarları
desteklemiştir. Bu bağlamda Türkiye’deki demokratik kurumların varlığı ya da gelişmişlik
düzeyi Britanya için temel kriter olmamıştır. Batı demokrasisi için tehdit olarak görülen
sosyalistler ve diğer muhalifler 12 Mart 1971’den sonra anti-demokratik muamelelere
maruz kaldıklarında, böylesi durumlar Britanya hükümeti için ancak tali meseleler olarak
kalmıştır. Britanyalı yetkililer Türkiye’deki emek hareketini ve sendika konfederasyonları
arasındaki rekabeti yakından takip etmişlerdir. İstanbul, Kocaeli, Bursa ve Zonguldak
gibi işçi kentlerindeki gelişmelerden haberdar olmak amacıyla çalışma ataşesi
görevlendirmişlerdir. Britanyalı diplomatların 15-16 Haziran olaylarını “askeri darbenin
önünü açmak için planlanmış bir komplo” olarak değerlendirmesi gerçekten ilginçtir.
Ayrıca sendikalar arası dayanışma mekanizmasının sendikalarla sınırlı olmayan, çok yönlü
ve aslında bir dış politika enstrümanı olduğunun da hatırlatılması gerekir. Belgelerde net
olarak görüldüğü üzere nihai karar verici aslında İngiliz devletidir. Son olarak Türkiye
sendikacılık tarihinde önemli bir yeri olan TÜRK-İŞ’in partiler üstü politika anlayışının
belgelerde yüzeysel bir şekilde ele alındığını, dolayısıyla, bu anlayışın arkasındaki politik
motivasyonların yeterince değerlendirilmediğini belirtmek gerekir.

Keywords

Britanya gizli belgeleri, USAID,, DİSK, TİP, anti-emperyalizm.

References

• AFCO-9/1468. Turkey: Demirel Corruption Allegations (by R. G. Short to G.S. Wright), 16.11.1971.
• Ahmad F (2010). Bir Kimlik Peşinde Türkiye, İstanbul :İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Algül S (2013). Türkiye’de Sendika-Siyaset İlişkisi: DİSK Örneği (1967-1975). (Basılmamış Doktora Tezi).İstanbul:Marmara Üniversitesi
• Ant (03/10/1967). Grev Ertelemesi AP İçin Yüzkarasıdır. http://www.tustav.org/yayinlar/sureli_yayinlar/ant-haftalik/Ant%20-%20Haftalik%20-%20C-2%20-%20 Sayi%20-%20040.pdf, Son Erişim Tarihi: 15/06/2020.
• Ant (26/09/1967). Amerikan Üssü’ünde Kavga. https://www.tustav.org/yayinlar/sureli_yayinlar/ant-haftalik/Ant%20-%20Haftalik%20-%20C-2%20-%20Sayi%20-%20 039.pdf, Son Erişim Tarihi: 15/06/2020.
• Atılgan G (2008). Yön-Devrim Hareketi. İstanbul: Yordam Kitap.
• Atılgan G (2019). Bilim ile Siyaset Arasında ‘Türkiye’nin Düzeni’. İçinde: G. Atılgan (der), Mühürler,: Türkiye Sosyalist Hareketinden Eserler , İstanbul: Yordam Kitap, 281-328.
• Aydın Z (2020). İşçilerin Haziranı 15-16 Haziran 1970. İstanbul: Ayrıntı Yayınları. Besin-İş vd. (1971). Türk İşçi Hareketi İçin Sosyal Demokrat Düzen, İlkeler, Amaçlar,Yöntem. Ankara: Yay.y.
• Birand M A (1994a). DEMİR-EL, 12 Mart İhtilalin Pençesinde Demokrasi (Beşinci Bölüm). https://www.youtube.com/watch?v=vXbqTm8ySpE&list=PL19EshdPt3R_ okjpo0R4I_ApHg54V327Q&index=5 , Son Erişim Tarihi: 15/08/2019.
• Birand M A (1994b). Sağ-Sol, 12 Mart: İhtilalin Pençesinde Demokrasi (Altıncı Bölüm). https://www.youtube.com/watch?v=n0EBcIo4d4U&list=PL19EshdPt3R_okjpo0R4I_ ApHg54V327Q&index=6 , Son Erişim Tarihi: 15/08/2019.
• Cumhuriyet (05/02/1971). Yabancı Şirketlerde Petrol Grevi Başladı. 1.
• Çelik A (2010a). Sina Pamukçu ile Sendikalı Yıllar Maden-İŞ, TİP, TÜRK-İŞ ve DİSK’ten Anılar. İstanbul: Sosyal Tarih Yayınları.
• Çelik A (2010b). Vesayetten Siyasete Türkiye’de Sendikacılık (1947-1967). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Çelik A (2018). DİSK’in Kuruluş ve Varoluş Yılları (1966-1970). Çalışma ve Toplum, 57, 617-663.
• Çelik A (2020). DİSK Tarihi Kuruluş Direniş Varoluş 1. Cilt 1967-1975. DİSK Yayınları No: 78. İstanbul: Yay.y.
• Doğan E (2017). Socialism and Nationalism in the Third World in the Age of Third Worldism, METU Studies in Development, 44, 281-300.
• Erdoğdu S (2006). Küreselleşme Sürecinde Uluslararası Sendikacılık. Ankara: İmge Kitabevi.
• FCO-/1467 Turkey: Internal Security (by R. G. Short to P. R. Fearn), 20.04.1971.
• FCO-9/1468. New Government Programme (by Roderick Sarell to Foreign and Commonwealth Office), 17.12.1971
• FCO-9/1090. Disturbances in Istanbul during the United States Sixth Fleet Visit (R. A. Burrows to J. C. Edmonds), 18.02.1969.
• FCO-9/1090. Sir Allen’s Valedictory Despatch (by Roger Allen to Michael Stewart) 15.07.1969.
• FCO-9/1090. The Dirty Washing of People’s Republic Party (R. G. Short to G. M. O’Brien), 22.12.1969.
• FCO-9/1308. Annual Review 1969 (by Roderick Sarell to Michael Stewart), 01.01.1970.
• FCO-9/1311. Student Unrest (by R. A. Burrows to P. R. Fearn), 26.03.1970.
• FCO-9/1311. Student Unrest (by R. G. Short to P.R. Fearn), 23.03.1970.
• FCO-9/1312. DİSK Confederation of Revolutionary (or Radical) Workers’ Trades Unions (by... to J. M. O. Snodgrass), 07.07.1970.
• FCO-9/1312. Labour Troubles in Turkey (by J. C. Edmonds to J. M. O. Snodgrass), 23.06.1970
• FCO-9/1312. Martial Law in Istanbul (by R. A. Burrows to R.A.R. Barltrop), 29.06.1970.
• FCO-9/1312. More Troubles Ahead in Turkey (in The Economist), 1970.
• FCO-9/1312, Report of Visit of Labour Attache to Turkey 30 July-6 Agust 1970 (O. J. Skinner to ... ), ?.08.1970.
• FCO-9/1312. Situation in Istanbul Area (by Mr. Burrows to Foreign and Commonwealth Office), 17.06.1970
• FCO-9/1312. Turkish Internal Situation (by Mr. Edmonds to Foreign and Commonwealth Office), 17.06.1970(a).
• FCO-9/131. Turkish Internal Situation (by Mr. Edmonds to Foreign and Commonwealth Office), 17.06.1970(b).
• FCO-9/1466. Turkey: Annual Review for 1970 (by Roderick Sarell to Sir Alec Douglas),31.12.1970.
• FCO-9/1467. Turkey: Internal Political Situation (by Roderick Sarell to Foreign and Commonwealth Office), 12.02.1971.
• FCO-9/1467. Turkey: Internal Situation (by R. G. Short to P. R. Fearn), 19.02.1971.
• FCO-9/1467. Turkish Oil Workers Strike (in Financial Times), 05.02.1971.
• FCO-9/1468. ‘Our Radio’ Broadcasts to Turkey, ME/3799/C/2, 17-23.09.1971.
• FCO-9/1468. State Visit to Turkey: Mr. Godber’s Talk with Mr. Olcay. Supplementary Notes on Turkey and Anglo-Turkish Relations, 19.10.1971.
• FCO-9/146. The Performance of the Generals (by... to D. J. C. Mechan), 14.08.1971.
• FCO-9/1468. Turkish Army in Political Impasse (by Antony McDermott in The Guardian, 29.11.1970).
• FCO-9/614. Annual Report 1966 (by A.D.F.P. Pemberton-Pigott to George Brown), 02.01.1967.
• FCO-9/617. Extreme Left in Turkey (by Roger Allen to Michael Stewart), 18.05.1968.
• FCO-9/617. Turkey Moves to Democracy (by Eric Downton in Daily Telegraph, 07.06.1968)
• FCO-9/617. Turkey Stays with its Conservative Party (by David Tonge in The Scotsman), 17.06.1968.
• FCO-9/643. 7th Biennial Congress of Türk-İş (by J. C. Edmonds to J. M. O. Snodgrass), 30.04.1968.
• FCO-9/643. British Donation to the Turkish Press Workers’ Union (by B. J. Everett to G. Foggon), 30.10.1967
• FCO-9/64. Dear Mr. Drace-Francis (by… to C. B. S. Drace-Francis), 27.10.1967
• FCO-9/643. Industrial Unrest in Zonguldak (by D. B. C. Logan to I. Boag), 12.02.1968.
• FCO-9/643. Labour Attache’s Report for 1967 on Pakistan, Iran and Turkey, Turkey
• Labour Affairs (by Stanley Cottingham to D. B. C. Logan), 04.03.1968.
• FCO-9/643. Labour Attache’s Tour of Turkey 10-29 June 1968 (by J. C. Edmonds to J. M. O. Snodgrass), 09.08.1968.
• FCO-9/643. Mr. B. J. Everett (by G. Foggon to B. J. Everett), 20.11.1967.
• FCO-9/643. Note on Labour Affairs in Turkey, Labour Affairs in Turkey içinde (by A. E. Davidson to Mr. Beith), 30.01.1968
• FCO-9/643. Strike at American Installations in Turkey (by D. B. C. Logan to B. J. Everett) 07.10.1967.
• FCO-9/643. The Use of British Trade Union Funds to Aid a Turkish Strike (by R. S. Gorham to Mr. Foggon), 26.10.1967.
• FCO-9/643. Turkey: Labour Affairs (by J. C. Edmonds to I. T. M. Lucas), 23.11.1967 Güzel Ş (1996). Türkiye’de İşçi Hareketi 1908-1984. İstanbul: Kaynak Yayınları.
• Işıklı A (2005). Sendikacılık ve Siyaset. Ankara: İmge Kitabevi.
• Işıklı A (2003). Gerçek Örgütlenme Sendikacılık, Ankara: İmge Kitabevi.
• Kapani M (1993). Kamu Hürriyetleri, Ankara: Yetkin Yayınları.
• Koç Y (2009). Emperyalizm ve Türkiye Sendikacılığına Etkileri. İstanbul: Kaynak Yayınları.
• Koç Y (2019). DİSK Kurucularının ABD Merakı. Aydınlık (11 Haziran). https://www.aydinlik.com.tr/disk-kurucularinin-abd-meraki-yildirim-koc-kose-yazilari-haziran-2019, Son Erişim Tarihi: 06/06/2020.
• Koçak H (2008). 50’lileri İşçi Sınıfı Oluşumunun Kritik Bir Uğrağı Olarak Yeniden Okumak, Çalışma ve Toplum, 2008, 18, 69-85.
• Koçak H (2014). Camın İşçileri Paşabahçe İşçilerinin Sınıf Olma Öyküsü, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Özbudun E (2012). Anayasa Hukuku, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayını No: 2692 Açıköğretim Fakültesi Yayını No: 1658.
• Öztürk S (2001). İşçi Sınıfı Sendikalar ve 15-16 Haziran. İstanbul: Sorun Yayınları.
• Sosyal Adalet (16/04/1963). Sendikacılarımız Gerçeklere Dönmeli. https://tustav.org/yayinlar/sureli_yayinlar/sosyal_adalet/Sosyal%20Adalet%20Dergisi%2005.%20 Say%C4%B1.pdf, Son Erişim Tarihi 06/06/2020.
• Sosyal Adalet (Temmuz, 1965). Sendikacı Şaban Yıldız Amerika’ya Gitmeyi Reddetti. https://tustav.org/yayinlar/sureli_yayinlar/sosyal_adalet/SA_16.pdf , Son Erişim Tarihi 06/06/2020 . Soysal M (2015). Barış Gönüllüleri ve Türkiye’deki Faaliyetleri. Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, 56, 113-146.
• Şafak C (2018). DİSK: Devrimci Sendikacılıktan Sınıf ve Kitle Sendikacılığına (1967-1980). Çalışma ve Toplum, 57, 665-714.
• Tanör B (1998). Osmanlı Türk Anayasal Gelişmeleri. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Taştan O (2019). Türkiye Maden-İş’in 1960’lı Yıllarda UAW ile İlişkileri: Sendikal Emperyalizm mi? Uluslararası Dayanışma mı?, XVI. Ulusal Sosyal Bilimler Kongresi, 26- 28 Kasım 2019. Ankara: Orta Doğu Teknik Üniversitesi.
• Urhan B (2005). Türkiye’de Sendikal Örgütlenmede Yaşanan Güven ve Dayanışma Sorunları, Çalışma ve Toplum, 4, 57-87.