al-Ghazali’s Methodology of Kalam in al-İktisād fi’l-iʿtikād

Yıl 2021, Cilt: 8 Sayı: 16, 79 - 102, 15.12.2021

Hüseyin Kahraman

https://doi.org/10.30523/mutefekkir.1034473

Öz

al-Iktisād fi’l-iʿtikād is a rare work that Ghazali devoted exclusively to the discipline of kalam. The most important feature of the work in terms of the discipline is that it contains important information about the transition process from the period of mutaqaddimîn to the era of mutaahhirīn. Ghazali wrote al-Iktisād, considering the criticisms made before to early methodology of kalam. Al-Iktisād, which has the distinction of being the first work in which the weak methods of the mutakaddimīn period which are not based on proof, are abandoned. It is also of great importance in terms of representing the process that led to the adaptation of logic by Islāmic thought. This work represents the methodological change in proofing the way in which the descriptive attributes are found in the divine essence. With it, the method of proofing by establishing a similarity between our world of experience for descriptive attributes have been abandoned. Instead, it is seen that the proof is made by considering the act-actor relationship between God and the universe, which is consistent with the conception of God and again, is one of the most basic claims of the discipline of kalam. In addition, with the realization of the methodological power of philosophy by theologians, the flaws of the methods of the mutaqaddimīn became apparent, and especially the methods incompatible with logic were eliminated. The way to the acceptance of logic in the science of kalam has been cleared by reforming those who are compatible. This article briefly discusses the role of al-Iktisād in the transition to theological proof method instead of the dialectical methods of the previous period.

Anahtar Kelimeler

Kalam, al-Ghazali, al-İktisād fi’l-iʿtikād, Logic, Methodology

el-İktisâd fi’l-İʿtikâd Adlı Eseri Örnekliğinde Gazzâlî’nin Kelam Metodolojisi

Öz

el-İktisâd fi’l-iʿtikâd Gazzâlî’nin başlı başına kelam disiplinine ayırdığı nadide bir eserdir. Eserin kelam disiplini açısından en önemli özelliği mütekaddimîn döneminden müteahhirîn dönemine geçiş sürecine dair önemli bilgiler ihtiva etmesidir. Gazzâlî el-İktisâd’ı daha önce kelamın mütekaddimîn dönemi metodolojisine yapılan eleştirileri dikkate alarak kaleme almıştır. Mütekaddimîn döneminin burhâna dayanmayan zayıf yöntemlerinin terkedildiği ilk eser olma özelliğini haiz olan el-İktisâd, daha sonra mantığın İslâm düşüncesine taşınmasına giden süreci temsil etmesi açısından da büyük önem taşımaktadır. Özellikle subûtî sıfatların ilâhi zatta bulunma tarzını temellendirmeye dair yöntem değişimini temsil eden bu eserde subûtî sıfatlar için tecrübe dünyamızdan benzerlik ilişkisi kurularak yapılan delillendirme yöntemleri terk edilmiştir. Bunun yerine kelamî disiplinin en temel iddialarından biri olan fâil-i muhtâr Tanrı tasavvuru ile tutarlı olan Allah âlem arasındaki fail-fiil ilişkisinin dikkate alınarak delillendirmede bulunulduğu görülmektedir. Ayrıca felsefenin metodolojik gücünün kelamcılar tarafından fark edilmesiyle birlikte mütekaddimîn dönemi kelamının metotlarının eksik yönleri tespit edilmiş ve özellikle mantık ile uyuşmayan metotların elenerek; uyumlu olanların ise ıslah edilerek adeta mantığın kelam ilmindeki kabulüne giden yolun taşları bu eserle döşenmiştir. Bu makale özetle mütekaddimîn dönemi cedelî metotlarının yerine mantığa dayalı burhânî metoda geçişte el-İktisâd’ın rolünü ele almaktadır.

Anahtar Kelimeler

Kelam, Gazzâlî, el-İktisâdfi’l-iʿtikâd, Mantık, Metodoloji

Kaynakça

• Altaş, Eşref. “Kelamın Metafizik Olarak İnşası Mümkün müdür? Gazzâlî’nin Kelam Tasavvuru”. Uluslararası Modern Çağ ve Gazzâlî Sempozyumu Bildiriler Kitabı = İnternational Symposium on Modern Age and al-Ghazali. Isparta: y.y., 2014.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib b. Muhammed el-Basrî. Temhîdü’l-evâil. nşr. İmâdüddin Ahmed Haydar. Beyrut: Müessesetü’l-Kütübi’s-sekafiyye, 1986.
• Baktır, Mustafa. “el-Burhân fî usûli’l-fıkh” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Erişim 5 Nisan 2021.https://islamansiklopedisi.org.tr/el-burhan-fi-usulil-fikh.
• Bedir, Mürteza. “Mütekaddimîn ve Müteahhirîn” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 2 Haziran 2021. https://islamansiklopedisi.org.tr/mutekaddimin-ve-muteahhirin#1.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdillâh b. Yûsuf. el-Burhân fî usûli’l-fıkh. nşr. Abdülazîm ed-Dîb. 2 Cilt. Devha: Câmiatu Katar, 1978.
• Cüveynî. el-İrşâd ilâ kavâtıʿi’l-edilleti fî usûli’l-iʿtikâd. thk. Muhammed Yusuf Musa. Kahire: Mektebetü’l-Hanci, 1950.
• Cüveynî. eş-Şâmil fî usûli’d-dîn. thk. Ali Sâmi en-Neşşâr vd. İskenderiye: Münşeâtü’l-Maârif, 1969.
• Çapak, İbrahim. “Kıyasın Hz. Muhammed’in Hâdislerine Uygulanması Üzerine Bir Deneme”. Hz. Muhammed ve Evrensel Mesajı Sempozyumu. haz. Mahfuz Söylemez. Çorum: İslâmî İlimler Dergisi Yayınları, 2007.
• Çapak, İbrahim. “Gazali’ye Göre Öncüllerin Yapısı”. Felsefe Dünyası 2/38 (2003).
• Ensârî, Ebü’l-Kāsım Selmân b. Nâsır b. İmrân b. Muhammed el-Ensârî en-Nîsâbûrî. el-Ğunye fi’l-kelâm. thk. Mustafa Hasaneyn Abdülhâdî. 2 Cilt. Kahire: Dârü’s-Selâm, 2010.
• Erdem Hüsamettin, “Gazzâlî’de Akıl-Din İlişkisi”, TYB Akademi: Dil Edebiyat ve Sosyal Bilimler Dergisi 1/1 (2011), 51-69.
• Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed el-Gazzâlî et-Tûsî. Miʿyâru’l-ʿilm. çev. Ali Durusoy - Hasan Hacak. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2013.
• Gazzâlî. Tehâfütü’l-felâsife. nşr. Macit Fahri. Beyrut: Dârü’l-Meşrik, 1990.
• Gazzâlî. Miʿyâru’l-ʿilm. nşr. Süleyman Dünya. Kahire: Dârü’l-Maârif, 1961.
• Gazzâlî. Mihakkü’n-nazar. thk. Refik Acem. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Lübnânî, 1994.
• Gazzâlî. İhyâu ulûmi’d-dîn. 4 Cilt. İstanbul: Temel Neşriyat, 1985.
• Gazzâlî. el-Munkiz mine’d-dalâl. çev. Abdürrezzak Tek. İstanbul: Emin Yayınları, 2013.
• Gölcük, Şerafettin. “el-İktisâdfi’l-iʿtikād” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 14 Mayıs 2021. https://islamansiklopedisi.org.tr/el-iktisad-fil-itikad.
• İbn Fûrek, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen b. Fûrek el-İsfahânî en-Nîsâbûrî. Mücerredü Makâlâti’ş-Şeyh Ebi’l-Hasan el-Eşʿarî. nşr. Daniel Gimaret. Beyrut: Dârü’l-Meşrik, 1987.
• İbn Haldûn, Ebû Zeyd Veliyyüddîn Abdurrahmân b. Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Hasen el-Hadramî el-Mağribî et-Tûnisî. Mukaddime. nşr. Dervîş el-Cüveydî. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1996.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed b. Saîd b. Hazm el-Endelüsî el-Kurtubî. et-Takrîb li’l-haddi’l-mantık ve’l-madhal ileyhi, thk. İhsan Abbas Beyrut: Dâr-u Mektebeti’l-Hayat, ts.
• Öner, Necati. Klasik Mantık. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1978.
• Özpilavcı, Ferruh. “Gazzâlî’nin Mantık İlmini Meşrûlaştırmasının Mantık Tarihi Açısından Değerlendirilmesi”. İslâmî İlimler Dergisi 7/1 (2012).
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Tâcüddîn (Lisânüddîn) Muhammed b. Abdilkerîm b. Ahmed. Nihâyetü’l-ikdâm fî ilmi’l-kelâm. nşr. Alfred Guillaume. Kahire: Mektebetü’s-Sakâfeti’d-Dîniyye, ts.
• Türker, Ömer. “Eşʿarî Kelamının Kırılma Noktası: Cüveynî’nin Yöntem Eleştirileri”. İslâm Araştırmaları Dergisi 19/3 (2008).
• Türker, Ömer. “Kelam İlminin Metafizikleşme Süreci”. Dîvân: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 12/23 (2007), 87-88.
• Türker, Ömer. “Bir Tümdengelim Olarak Şâhitle Gāibe İstidlâl Yöntemi ve Cüveynî’nin Bu Yönteme Yönelttiği Eleştiriler”. İslâm Araştırmaları Dergisi 18 (2007).
• Türkyılmaz, Saliha Keleş. “Muhammed Âmidî’nin ʿRisâle fi’l-kıyâsi’l-hulfiyyve’l-aksi’ Adlı Eserinde Hulf-Aks Kıyası Ayrımı ve Mantıki Analizi”. Mantık Araştırmaları Dergisi 1/1 (2019).
• Yeşil, Mustafa. “İbn Hazm’a ve Gazzâlî’ye Göre Mantığın Meşruiyeti Sorunu”, Uluslararası Modern Çağ ve Gazzâlî Sempozyumu, Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları 2014