Şemseddîn es-Semerkandî’nin Epistemolojisinde Kesin Bilginin Kaynakları

Yıl 2022, Cilt: 9 Sayı: 17, 61 - 80, 15.06.2022

Mehdi Cengiz

Öz

Bilginin mahiyetinin ne olduğu ve kesinliğe nasıl ulaşılacağı sorusu kelâm ve felsefe disiplini ile meşgul olan âlimlerin zihnini meşgul etmiştir. Bu doğrultuda bilginin tanımı ve çeşitleri hakkında pek çok teori öne sürülmüştür. Özellikle kesin bilgiye nasıl ulaşılacağı sorusuna cevap arayan düşünürler, zihinde oluşan suretleri, vakıaya mutabık olup olmama durumlarını dikkate alarak tasnif etmiştir. İlgili taksimlerin öğeleri, taşıdıkları doğruluk ve kesinlik nitelikleri itibari ile cehaletten başlayıp ilme kadar uzanmaktadır. Felsefî kabulleri kelâm disiplini ile ilişkilendiren ve yazdığı kelâm kitaplarında felsefî muhtevayı yansıtan Şemseddîn es-Semerkandî (ö. 722/1322) kesin bilginin çeşitlerini farklı eserlerinde tartışmaktadır. Bu çalışma kesin bilginin kaynakları konusunda Semerkandî’nin, -yer yer çeşitli revizeler yapsa da- İbn Sînâ’dan (ö. 428/1037) etkilendiğini öne sürmektedir. Fakat Semerkandî, semiyyât bahislerini tartışırken mütevâtirâtın kesin bilgiye ulaşmak için yeterli olmadığını ancak karineler ile katiyete ulaşılabileceğini iddia ederek İbn Sînâcı gelenekten ayrılmıştır. Bunun yanında Semerkandî’nin bilgi anlayışının kendine özgü yönlerine dikkat çeken bu makalede ona göre doğruluk değeri açısından önermeler incelenip kesin bilgi anlamındaki ilmin kaynakları tartışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Felsefe, Kelâm, Fahreddîn er-Râzî, İbn Sînâ, Bilgi

Sources of Certain Knowledge in Shams al-Dīn al-Samarqandī’s Epistemology

Öz

The question of what the nature of knowledge is and how to reach certainty kept the philosophers busy. Hence, many theories have been brought up about the definition and types of knowledge. In particular, thinkers seeking an answer to the question of how to reach certain information have categorized the images formed in the mind, taking into account whether they agree with the actual events or not. The elements of these divisions, in terms of their accuracy and certainty, range from ignorance to knowledge. Shams al-Dīn al-Samarqandī (d. 722/1322), who connects philosophical assumptions to the discipline of kalām (theology) and reflects the philosophical content in his kalām books, discusses the types of knowledge in his different works. This study argues that al-Samarqandī was influenced by Avicenna (d. 428/1037) regarding the sources of knowledge. However, while discussing semiyyat topics, al-Samarqandī differed from the Avicennian tradition, claiming that mutawātirāt is not sufficient to reach certain information, but that certainty can be reached with presumptions. In addition, this article draws attention to the unique aspects of al-Samarqandī’s understanding of knowledge, according to him, the propositions in terms of truth-value will be examined and the sources of exact knowledge will be discussed.

Anahtar Kelimeler

Philosophy, Kalām, Fakhr al-Dīn al-Rāzī, Avicenna, Knowledge

Kaynakça

• Bingöl, Abdülkuddüs. “Şemsü’d-din Muhammed b. Eşref el-Semerkandi (öl-1302)’nin Kıstas’ında Kıyas Teorisi”. Felsefe Dünyası 20 (1996), 10-33.
• Cengiz, Mehdi. Fahreddin er-Râzî'de Lafzın Manaya Delaleti Bağlamında Dilde Kesinlik Problemi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.
• Cengiz, Mehdi - Fazlıoğlu, Şükran. “Fahreddin er-Râzî’nin ‘Dilde Kesinlik’ Sorununa Yaklaşımı: Tespit ve Tercih”. Kutadgubilig: Felsefe Bilim Araştırmaları 42 (2020), 37-62.
• Ergin, Hacer. İbn Sina’da Kesin Bilgi ve Kesin Bilginin Unsurları. Ankara: Yıldırım Beyazıt Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Evmeş, Adem. “Şemsuddîn es-Semerkandî’nin Beşârâtu’l-İşârât Adlı Eserinin Mantık Bölümünde Burhanî İlimler ve Bilimsel Sorular Konusuna Yaklaşımı”. Tokat İlmiyat Dergisi 2/9 (2021), 679-694.
• Fahreddin er-Râzî, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Faḍl) Muhammed b. Ömer. el-Maḥṣûl fî ʿilmi uṣûli’l-fıkh. thk. Taha Cabir Feyyaz el-ʿAlvânî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1412/1992.
• Fahreddin er-Râzî, Ebu Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Muhammed b. Ömer. el-Mebâḥis̱ü’l-meşriḳiyye fî ilmi’l-ilâhiyyât. Kum: İntişârât-ı Bîdâr, 1370/1950.
• Fahreddin er-Râzî, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Muhammed b. Ömer. Şerḥu’l-İşârât ve’t-tenbîhât: felsefe, tabiʿîyyât, ilâhiyyât ve ʿirfân. Tahran: Encümen-i Asar ve Mefahir-i Ferhengi, 2005.
• İbn Ebi’l-Hadîd, Ebû Hamid İzzeddin Abdülhamid b. Hibetullah. Şerḥu’l-âyâti’l-beyyinât. thk. Muhtâr Ceblî. Beyrut: Dâru Sâdır, 1996.
• İbn Sînâ, Ebû Alî Hüseyn b. Abdillâh b. Alî. Dânişnâmei ʿalâ’î : ʿAlâî hikmet kitabı (neşir-çeviri). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2013.
• İbn Sînâ, Ebû Alî Hüseyn b. Abdillâh b. Alî. el-İşârât ve’t-tenbîhât (Mantık). thk. Süleyman Dünya. Beyrut: Müessesetü’n-Nuʿmân, ts.
• İbn Sînâ, Ebû Alî Hüseyn b. Abdillâh b. Alî. en-Necât fi’l-ḥikmeti’l-manṭıḳiyye ve’ṭ-ṭabîʿiyye ve’l-ilâhiyye. Kahire: Matbaʿatü’s-Saʿade, ts.
• Kâtibî, Ebü’l-Hasan Necmeddin Debiran Ali b. Ömer b. Ali. Şemsiyye risalesi: tahkik, çeviri ve şerh. thk. Ferruh Özpilavcı. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2017.
• Kaya, Ayşe. Fahreddîn Er-Râzî’nin bilgide zorunluluk teorisi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Kutbüddîn er-Râzî, Ebû Abdîllâh Muhammed b. Muhammed. Taḥrirü’l-ḳavâʿdi’l-mantıḳiyye fî şerḥi’r-Risâleti’ş-Şemsiyye. Kum: İntişârâtu Bîdâr, ts.
• Özpilavcı, Ferruh - Öztop, Abdullah. “er-Risâletü’ş-Şemsiyye’nin, Müellifi Necmeddin Kâtibî tarafından Yapılan İlk Şerhi: Şerhu’l-mevâzi‘i’l-müşkile mine’r-Risâleti’ş-Şemsiyye fî’l-kavâ‘idi’l-mantıkiyye’nin inceleme ve Tahkiki”. Tahkik İslami İlimler Araştırma ve Neşir Dergisi 2/2 (2019), 1-114.
• Pehlivan, Necmettin. Şemsu’d-Dîn Muhammed b. Eşref es-Semerkandî’nin Kıstâsu’l-Efkâr fî Tahkîki’l-Esrâr Adlı Eserinin Tahkiki, Tercümesi ve Değerlendirmesi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Doktora, 2010.
• Pehlivan, Necmettin - Çelik, Muhammed. “el-Maṭlabul-eʿlā, el-Maḳṣadu’l-aḳsā: Kemālpāşāzāde’nin Risāle fī ʿilmi Ādābi’l-Baḥs̠’ı”. Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 9/Özel sayı (2019).
• Sâvî, Zeynüddin Ömer b. Sehlân. el-Beṣâirü’n-Naṣîriyye fî ʿilmi’l-mantıḳ. thk. Hasan el-Merâgî. Tahran: Müessesetü’l-İmâm es-Sâdık, 1390.
• Semerḳandî, Muḥammed b. Eşref Şemsüddîn. Bişârâtü’l-işârât fî şerḥi’l-İşârât ve’t-tenbihât. Tahran: Müessese-i Pejuheş-i Mirâs-ı Mektûb, ts.
• Semerḳandî, Muḥammed b. Eşref Şemsüddîn. el-Meʿârif fî Şerḥi’ṣ-Ṣaḥâif. thk. Abdurrahman Süleyman. Amman: Câmiʿatü’l-ʿulûmi’l-İslâmiyye, 2012.
• Semerḳandî, Muḥammed b. Eşref Şemsüddîn. eṣ-Ṣaḥâifü’l-ilâhiyye. thk. Aḥmed Abdurraḥmân eş-Şerîf. Kuveyt: Mektebetü’l-Felâh, 1405/1985.
• Semerḳandî, Muhammed b. Eşref Şemsüddîn. Ḳısṭâṣu’l-efkâr fî tahḳîḳi’l-esrâr Düşüncenin Kıstası. çev. Necmettin Pehlivan. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2014.
• Sezen, Melikşah. Müteahhir Dönem Mâturîdî Kelâmı: Şemsüddîn es-Semerkandî (ö. 722/1322) Örneği. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2020.
• Tanrıbilir, Tarık. Şemsüddin Semerkandî’de Ontoloji ve Epistemoloji Bağlamında Kelam-Felsefe Etkileşimi. Adana: Çukurova Üniversitesi, Doktora Tezi, 2021.
• Teftâzâni, Sadeddin Mesud b. Ömer b. Abdullah. Şerḥu’l-İmâm eṣ-Ṣaʿd et-Teftâzânî ʿale’ş-Şemsiyye fi’l-mantıḳ li’l-İmâm el-Kâtibî. thk. Câdullah Besbâm Salih. Amman: Dârü’n-Nûri’l-Mübîn, ts.
• Tehânevî, Muhammed b. Aʿlâ b. Ali el-Fârukî el-Hanefî. Mevsûʿatu Keşşâfu ıstılâhâti’l-fünûn ve’l-ʿulûm. çev. Farsça bölümleri çeviren: Abdullah Hâlidî. thk. Ali Dahrûc. Beyrut: Mektebetu Lübnan [Librairie du Liban], 1996.
• Ṭûsî, Ebû Ca‘fer Naṣîrüddîn Muhammed b. Muhammed b. el-Hasen. Şerḥul-İşârât ve’t-tenbîhât (Mantık) (el-İşârât ve’t-tenbîhât ile birlikte). thk. Süleyman Dünya. Beyrut: Müessesetü’n-Nuʿmân, ts.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Burhan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/429-430. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.