Tevhidin Ulûhiyyet, Rubûbiyyet ve İsim-Sıfat Şeklinde Tasnifinin Tarihî Süreci ve Kritiği

Yıl 2023, Cilt: 10 Sayı: 19, 47 - 66, 15.06.2023

Murat Akın

https://doi.org/10.30523/mutefekkir.1312435

Öz

Kelâm ilmi kaynaklarında tevhid bahsi, Allah’ın varlığı ve birliği etrafında şekillenmektedir. Zamanla tevhidin ulûhiyyet, rubûbiyyet ve isim ve sıfat şeklinde kısımlara ayrılarak incelendiği; içerik bakımından ise klasik kaynaklardan farklılaştığı görülmektedir. Her ne kadar tevhid konusu izah edilirken ulûhiyet ve rubûbiyyet gibi kavramlar ilk dönemlerden itibaren kaynaklarda geçse de sistematik olarak söz konusu kavramları tevhidin alt başlıkları halinde ilk defa ele alan kişinin İbn Teymiyye (ö. 728/1328) olduğu ifade edilmektedir. Ondan sonra bu şekilde tasnifler yapılarak tevhidin incelenmesi özellikle Selefî anlayış tarafından devam ettirilmektedir. Tevhidin bu şekilde kısımlara ayrılarak izah edilmesi, teolojik açıdan aykırı fikirlerin doğmasına sebep olmuş ve tevhid, itikadî bir mesele olmaktan çıkıp sosyal hayatı etkilemiştir. Başka bir ifadeyle bu anlayış, tevhidin sınırlarını itikadî sahanın dışına çıkararak amelî boyutu da tevhidin içeriğine dâhil etmiştir. Böylelikle amelî yönden eksiklikler itikadî açıdan tekfir edilmeye sebep olmuştur. Öyle ki toplumda bazı insanları ve özellikle de inananları ayrıştırıcı, dışlayıcı ve ötekileştirici olumsuz tesirleri söz konusu olmuştur. Bu tür yaklaşımların dayandırıldığı teolojik zeminin ise tevhidin ulûhiyyet ve rubûbiyyet şeklinde kısımlara ayrılması olduğu görülmektedir. Oysa tevhid, Allah’ın varlığına ve birliğine imanı gerektirdiği gibi; barış, güven ve birlik temelinde tüm insanlara saygı ve merhametle davranmayı da gerektirmektedir. Bu düşünceler etrafında çalışmamızda öncelikle tevhidin ulûhiyyet, rubûbiyyet ve isim ve sıfat şeklinde tasnif edilmesinin tarihi süreci ele alınacak ve daha sonra kelâm ilmi açısından kritiği yapılmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Tevhid, Şirk, Ulûhiyyet, Rubûbiyyet

The Historical Process and Critism of Classifying Tawḥīd in the Form of Ulūhiyyah, Rubūbiyyah and the Divine Names and Attributes of Allah

Öz

Kaynakça

• Abdülvehhâb, Muhammed b. Keşfu‘ş-şubehât. Mekke: y.y., 1986.
• Abdülvehhab, Muhammed b. Kitâbü‘t-Tevhid ellezî Hüve Hakkullâhi Ale‘l-A‘bîd. Riyad: y.y., 1995.
• Abdülvehhâb, Muhammed b. Tevhîd 2. çev. Harun Ünal. İstanbul: Tevhid Yay., 1996.
• Abdülvehhab, Süleyman b. Abdullah b. Muhammed b. Teysîru‘l-Azîzi‘l-Hamîd fi Şerh-i Kitabi‘t- Tevhîd. Beyrut: y.y., 1989.
• Abdülvehhâb, Süleyman b. Abdullah b. Muhammed b. Teysîru‘l-Azîzi‘l-Hamîd fi şerh-i kitabi‘t-Tevhîd. Beyrut: y.y., 1989.
• Akın, Murat. “Muhammed b. Abdülvehhâb’ın Tevhid Anlayışına Eleştirel Bir Yaklaşım”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19/1 (Haziran 2015), 109-134.
• Akın, Murat. Tevhid Davasında Tefrikaya Savrulmak. İstanbul: Asalet Yayınları, 2022.
• Akın, Murat. Vehhâbîlikte Tevhid ve Şirk. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Aydın, Ömer. İslam İnanç Esasları. İstanbul: İşaret Yayınları, 2015.
• Baloğlu, Adnan Bülent. Son Hurafe Deizm. Ankara: DİB Yayınları, 2021.
• Baz, Abdulaziz b. Abdullah b. İslâm’ın Beş Rüknü ile İlgili Sorulara Önemli Cevaplar. çev. Muhammed Şahin. b.y.: yy. ts.
• Beyâzîzâde, Ahmed Efendi. İmam-ı Azam Ebû Hanîfe’nin İtikâdî Görüşleri. çev. İlyas çelebi. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2000.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmâil, Sahîhü’l-Buhârî. İstanbul: el-Mektebetü’l-İslâmiyye, ts. “Kitâbü’t-tevhîd”, 8/162.
• Cevziyye, İbn Kayyım. Medâricü’s-sâlikîn beyne menazil iyyake na’büdü ve iyyake neste’în. thk. Muhammed el-Mu’tasım billâh el-Bağdâdî. Beyrut: Dârü’l-kitâbi’l-Arabî, 1996.
• Cürcânî, Alî b. Muhammed eş-Şerîf. Kitâbü’t-Ta‘rîfât. thk. Muhammed Abdurrahman el-Mar‘aşlî. Beyrut: Dârü’n-Nefâis, 1439/2018
• Cüveynî, Ebü’l-Meâlî. Kitabü’l-İrşâd. Beyrut: Darü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1995.
• Çelebi, İlyas. “Sıfat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37/100-106. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Çınar, Mahmut. “Zarûrât-ı Diniyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/138. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Demir, Hilmi. Ehli Sünnetin Kurucu Öznesi Ebû Hanîfe Adil Toplumun Temelleri. Ankara: Anadolu Yay., 2021.
• Dicvî, Yusuf. Makalat ve’l-Fetava. 2 Cilt. Ezher: el-Buhusü’l-İslamiyye, 1401/1981.
• Ebû Hanîfe, Nu‘mân b. Sâbit b. Zûtâ b. Mâh. el-Fıkhü’l-ekber. İmâm-ı A‘zam’ın Beş Eseri. çev. Mustafa Öz. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2015.
• Ebu Hanzala. Akaid Dersleri. İstanbul: Furkan Yayınları, 2016.
• Ebu Hanzala. Tüm Rasullerin Ortak Daveti. İstanbul: Furkan Yayınları, 2013.
• Esen, Muammer. Temel İnanç Esasları. Ankara: İlâhiyât Yayınları, 2006.
• Eş’arî, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl b. Ebî Bişr İshâk b. Sâlim el-Basrî. Kitabü’l-Luma’. nşr. Abdülaziz İzzü’d-din es-Sirvani. Beyrut: Darü’l-Lübnan, 1987.
• Eyibil, İrfan. “Tevhid-i Ulûhiyyet Kavramı Üzerine Bir Değerlendirme”. Kelam Araştırmaları 11/2 (2013), 181-194.
• Feyzân, Sâlih. Cinlerin ve İnsanların Yaratılış Gayesi Olan Tevhid. çev. Muhammed Şahin. İstanbul: Mercan Kitap, 2007.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. el-İktisâd fi’l-i‘tikâd. Kahire: Dârü’l-Minhâc, 1437/2016.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. İlcâmü’l-avam an ilmi‘l-kelâm. Beyrut: Darü’l-minhâc, 1439/2017.
• Gümüşoğlu, Hasan. İslâm’ın İtikad Esasları. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 2021.
• Hamis, Osman b. Muhammed el-Hamed. Ehl-i Sünnet’ten Şia’ya Kalpten Kalbe. İstanbul: Guraba Yayıncılık, 2013.
• Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. eş-Şeybânî. Usûlü’s-sünne. Riyâd: Dârü’l-Menâr, h. 1411.
• http://ktp.isam.org.tr/ (Erişim 14 Haziran 2022)
• https://www.tevhiddersleri.org/ (Erişim 3 Eylül 2022)
• Humeyd, Şeyh Abdullah b. Muhammed b. Tevhid ve Halis Selefi Akidenin Beyanı. çev. Ebu Turab Murad b. Abdurrahman es-Sivâsî. b.y.: Kitap ve Sünnete Davet Yayınları, 1434/2013.
• Humeyyis, Muhammed İbn Abdurrahman. Usulid-din ‘inde’l-İmamı Ebî Hanîfe. b.y.: Daru’s-Sumey’ili’n-neşr ve’t-tevzi‘, 1992.
• İbiş, Fatih. “Kelâmî Ontoloji Açısından Vahdet-i Vücutçu Tevhid Anlayışına Bazı Eleştiriler”, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19/1 (2015), 63-86.
• İbn Ebü’l-İz, Ebü’l-Hasen Sadrüddîn Alî b. Alâiddîn Alî b. Muhammed ed-Dımaşkī. Şerhu'l-Akîdeti‘t-Tahaviyye. thk. el-Arnaut et-Türki. Beyrut: Müessesetü‘r-Risale, 1411/1990.
• İbn Sînâ. İlâhiyât-ı Şifâ Metafizik. çev. Ekrem Demirli - Ömer Türker. İstanbul: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, 2011.
• İbn Teymiyye, Takıyyüddin. et-Tis‘îniyye. thk. Muhammed Aclân. Riyad: Mektebetü’l-Meârif, 1999.
• İbn Teymiyye, Takıyyüddin. Mecmûü’l-fetâvâ. nşr. Abdurrahman b. Kâsım. Kahire: y.y., 1404.
• İbn Teymiyye, Takıyyüddin. Tedmuriye Akîdesi. çev. Muhammed Şahin. Riyad: Rabva Semti İslâmî Dâvet Bürosu, 1429/2008.
• Îcî, Adûdiddin Abdurrahman b. Ahmed. el-Mevâkıf fi ilmi’l-kelâm. Beyrut: y.y., ts.
• İmam-ı A’zam. Fıkh-ı Ekber-İmam-ı Maturidi, Ebu’l Münteha ve Molla Hüseyin Şerhleri. çev. Y. Vehbi Yavuz. İstanbul: Bayrak Yay., ts.
• Kâdî Abdulcebbâr, Ebü’l-Hasan Abdülcebbâr b. Ahmed. Şerhu’l-usûli’l-hamse. thk. Abdülkerim Osman. Kahire: Mektebetü Vehbiyye, 2009.
• Karadaş, Cağfer. İslâm Akaidi. Ankara: Ay Yayıncılık, 2017.
• Karadâvî, Yusuf. Tekfirde Aşırılık. çev. M. Salih Geçit. İstanbul: Şura Yayınları, 1998.
• Kahraman, Hüseyin. “Akıl Anlayışları ile Temel İlkeleri Arasındaki İlişki Açısından Bir Mu’tezile-Eş’ariyye Mukayesesi”. Mütefekkir Aksaray Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Dergisi 7/13 (2020), 53-74.
• Kur’ân Yolu (Erişim 30 Mayıs 2021)
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed. Kitâbü’t-Tevhîd. thk. Bekir Topaloğlu -Muhammed Aruçi. Beyrut: Dâru sader, 2010.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed. Te’vîlâtü’l-Kur’ân. thk. Mehmet Boynukalın – Bekir Topaloğlu. İstanbul: Dâru’l-Mîzan, 2005.
• Maviş, Nezir. “İmân Esasları Bağlamında Eğitim ve Öğretimde Vahhâbîlik - Suudi Arabistan Örneği”. Yüzüncü Yıl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/4-5 (2016), 116-144.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyin b. Haccâc el-Kuşeyrî. el-Câmi’u’s-sahîh. İstanbul: y.y., ts.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn Meymun b. Muhammed. Tabsiratu’l-edille fî usûli’d-dîn. nşr. Hüseyin Atay - Şaban Ali Düzgün. Ankara: TDV Yay., 2004.
• Özler, Mevlüt. İslam Düşüncesinde Tevhid. İstanbul: Rağbet Yay., 2005.
• Pezdevî, Ebü’l-Yüsr. Uṣûlü’d-dîn. nşr. Hans Peter Linss. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyyetü li’t-türas, 1424/2003.
• Râzî, Muhammed b. Ömer b. Hüseyin Fahreddîn. Kelâm’a Giriş (el-Muhassal). çev. Hüseyin Atay. Ankara: Ankara Ünv. İlahiyat Fak. Yay., 1978.
• Sifil, Ebubekir. Ehl-i Sünnet Akâidi Muhtasar Tahâvî Şerhi. 2. Basım. İstanbul: Rıhle Kitap, 2016.
• Subhî, Ahmed Mahmûd. fî İlmi’l-Kelâm dirasetü felsefîyyetü li arai’l-fıraki’l-İslâmiyyeti fî usûli’d-dîn. Beyrut: y.y., 1985.
• Şehristânî, el-İmam Ebi’l-Feth Muhammed b. Abdilkerîm. Nihayetü’l-ikdam fi ilmi’l-kelâm. Beyrut: Darü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1425/2004.
• Taftazanî, Sa’düddîn Mes’ud b. Ömer. Şerhu’l-akâid. thk. Muhammed Adnan Derviş. b.y.: y.y., ts.
• Topaloğlu, Bekir. “Allah”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Topaloğlu, Bekir. Allah İnancı. İstanbu: İSAM Yay., 2006.
• Topaloğlu, Bekir. vd. İslâm’da İnanç Esasları. İstanbul: İFAV Yay., 1998.
• Useymin, Muhammed b. Sâlih. Şerhu keşfi’ş-şubehât. Kahire: y.y., 1426/2005.
• Yeniyayla, Seher - Aykaç, Mustafa. “Muhammed el-Humeyyis’in Ebû Hanîfe Algısı”. Kastamonu Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/1 (2020), 92-114.
• Yeprem, Mustafa Saim. Mâtürîdî’nin Akîde Risâlesi ve Şerhi. Ankara: TDV Yayınları, 2011.
• Yörükan, Yusuf Ziya. “Vehhabilik”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/2 (1953), 51-67.