İspirli Ömer Efendi’nin Ferâiz Risâlesi Bağlamında Zevi’l-Erhâm Meselesine Dair Çözümler

Yıl 2023, Cilt: 10 Sayı: 19, 91 - 115, 15.06.2023

Ahmet Ekşi

https://doi.org/10.30523/mutefekkir.1312449

Öz

Temel esasları naslarla belirlenen ferâiz ilmi, Peygamberimizden sonra fıkıh kitaplarında ayrı bir bölüm olarak ele alınmış ve zamanla geliştirilerek önemli çalışmalar ortaya konulmak suretiyle geniş bir literatür oluşturulmuştur. Bu çalışmalardan biri de Hanefî mezhebi bağlamında konuyu ele alan Sirâciyye’dir. Bu eser üzerine yapılan çok sayıda çalışmadan biri de sadece zevi’l-erhâm bölümü üzerine İspirli Ömer Efendi’nin yazmış olduğu şerhtir. Bu çalışmada öncelikle tabakat kitaplarından ve başta Hamdiyye risâlesi olmak üzere kendi risâlelerinden istifade edilerek Ömer Efendi’nin hayatı, ilmi şahsiyeti ve eserleri hakkında bilgi verilecektir. Diğer alanlarda kaleme aldığı eserlerine ulaşılabilecek kaynaklara işaret edildikten sonra fıkıh alanındaki telifleri kısaca, bu çalışmanın konusu olan Ferâiz Risâlesi ise etraflıca tanıtılacaktır. Böylece, ferâiz ilminin şaheserlerinden biri olan Sirâciyye’nin zevi’l-erhâm bölümünün birinci sınıfına dair şerhini içeren Ferâiz Risâlesi’nin tenkitli neşri ile söz konusu eser bilim dünyasının dikkatine sunulacaktır. Bu risâle, aynı eser üzerine yazılan şerhlerden farklı olarak Sirâciyye’de yer alan problemlerin çözümüne dair getirdiği formül niteliğindeki izahlar bakımından önem arz etmektedir. Müellifin bu açıklamaları ve kısaca değindiği problemlerin çözüm aşamaları ise ayrı ayrı tablolar halinde izah edilerek mütevazı bir katkı hedeflenmektedir. Ayrıca yapılan bu çalışmayla, benzer meselelerin çözümünü kolaylaştıracak metotların geliştirilmesi ve konuyla ilgili pratik çözüm yollarının ortaya konulması amaçlanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, İspirî, Müderris, Ferâiz, Zevi’l-Erhâm

Solutıons to The Dhawy al-Arḥām Issue in The Context of Ispirli Omer Efendi’s Risālah of Farāiḍ on Inheritance Law

Öz

Kaynakça

• Bağdâdî, İsmail Paşa. Hediyyetü’l-ʿârifîn, esmâʾü’l-müʾellifîn ve âs̱ârü’l-muṣannifîn. 2 Cilt, İstanbul: y.y., 1951.
• Bostan, Osman. Ömer b. Ali el-İspirî ve er-Risâletü’l-Cûdiyye İsimli Eserinin Tahkiki. Rize: Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmâîl b. Hammâd. Tacü’l-luğa ve sıhâhu’l-ʿArabiyye. 6 Cilt. thk. Ahmed Abdülgâfur Attar. Beyrut: Dârü’l-ilmi li’l-melayin, 1987.
• Çöğenli, M. Sadi. “Mutarrizî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/375–377. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Dağcı, Şamil. “Osmanlı Dönemi Kaynaklarında Yer Alan İspirli Âlimler”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 29 (2008), 23-42.
• Demir, İsmail. “Sarf Bilgisi ve Ömer b. Alî b. İbrâhîm b. Halîl el-İspirî’nin er-Risâle fî Temeyyüzi’l-Ebvâb Adlı Eserinin Edisyon Kritiği”. Kafkas Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/2 (2014), 60–80.
• Duman, Fatih - Kara, Ömer. “Hayatı ve Eserleriyle İspirli Ömer Efendi”. Erzurum İspirli Kadızade Mehmed Arif Efendi ve Ömer Efendi Sempozyumu Tebliğler Kitabı. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları, 2014.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed b. Ali b. Ahmed b. Saîd Zahirî. el-Muhallâ. 15 Cilt. Kahire: İdâretü’t-tıbaati’l-müniriyye, 1347.
• İbn Kemal. Şerḥu’l-Ferâʾizi’s-Sirâciyye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Cârullah Efendi, 1119, 1b-115a.
• İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullah b. Ahmed b. Muhammed el-Cemmâîlî el-Makdisî. el-Muğnî. 15 Cilt. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türki, Abdülfettah Muhammed el-Hulv. Riyad: Dâru âlemi’l-kütüb, 1997.
• İspir, Ruşen - İspir, Remzi. Mukayeseli İslâm Miras Hukuku ve Günümüz Miras Hukuku. İstanbul: Şamil Yayınevi, 2021.
• İspirî, Ömer b. Ali b. İbrahim b. Halil. er-Risâle fî Zekâti’l-Bakar. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Kütüphanesi, Yazmalar, 465.
• İspirî, Ömer. “er-Risâletü’l-Cûdiyye fi’l-Âyeti’n-Nûhiyye”. Mecelletü külliyeti’d-dirâseti’l-İslâmiyye. thk. Abdullah el-Cubûrî. Bağdat: Matbaatü’l-Ânî, 1970.
• İspirî, Ömer. er-Risâletü’l-Hamdiyye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Mahmut, 259.
• İspirî, Ömer. Husûnu’l-metâlib. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, İbrahim Efendi, 477. Esad Efendi, 3808. Halet Efendi, 803.
• İspirî, Ömer. Mecmûatü Resâil. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, 3530.
• İspirî, Ömer. Risâle-i Cûdiyye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Esat Efendi, 3530.
• Kara, Ömer. “Ömer b. Alî el-İspirî’nin Furûk’la İlgili Bir Risâlesinin Tenkitli Neşri.” Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 21 (2004), 185-238.
• Kara, Ömer. “Ömer b. Alî el-İspirî, Hayatı, Eserleri ve Bir Risâlesinin Tanıtımı.” Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Türk-İslâm Düşünce Tarihinde Erzurum Sempozyumu 1. (Erzurum, 2007), 211–248.
• Kara, Ömer (ed.). Erzurum İspirli Kadızâde Mehmed Ârif Efendi ve Ömer Efendi Sempozyumu. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları, 2014, 421–818.
• Kara, Ömer. Osmanlı Tetkikleri-1. İstanbul: M. Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2015.
• Karafî, Ebü’l-Abbas Şehabeddin Ahmed b. İdris b. Abdürrahim. Zahîre. 14 Cilt. thk. Muhammed Hacci. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1994.
• Kâtip Çelebi, Hacı Halife Mustafa b. Abdullah. Keşfü’z-zunûn ‘an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. thk. Ekmeleddin İhasanoğlu - Beşşar Avvad el-Maruf. 10 Cilt. Beyrut: Müessesetü’l-furkan li’t-türasi’l-İslâmiyye, 2021.
• Kehhâle, Ömer Rızâ. Mu‘cemü’l-mü’ellifîn. 4 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1993.
• Kemlâî, Muhammed Hıfzurrahman b. Muhibburrahman. el-Büdûrü’l-madıyye fî terâcimi’l-Hanefiyye. 23 Cilt. Kahire: Darü’s-Salih, 2018.
• Koca, Ferhat. “el-Ferâʾizü’s-Sirâciyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/367-368. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Mardin, Ebül‘ulâ. Huzur Dersleri. 1 Ciltte 2-3. Ciltler. haz. İsmet Sungurbey. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, 1966.
• Mevsılî, Ebü’l-Fazl Mecdüddîn Abdullah b. Mahmûd b. Mevdûd. el-İḫtiyâr li-taʿlîli’l-Muḫtâr. 5 Cilt. ta’lik Mahmud Ebû Dakika. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, ts.
• Mutarrizî, Ebü’l-Feth Burhaneddin Nasır b. Abdüsseyyid b. Ali. el-Mugrib fî Tertîbi’l-Mu’rib. thk. Mahmûd Fâhuri-Abdulhamid Muhtar. Beyrut: Mektebetu Lübnan, 1999.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî. Ravzatü’t-tâlibîn. 8 Cilt. thk. Adil Ahmed Abdülmevcud, Ali Muhammed Muavvaz. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• Özcan, Tahsin. “Seyyid Murtaza Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37/72–73. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Özel, Ahmet. “Fıkıh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/14-15. Ankara: TDV Yayınları, 1996.
• Özel, Ahmet. “Muhammed b. Muhammed Secâvendî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/266–268. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Özer, Hasan. “İbn-i Kemal ve Ribâ Adlı Risâlesi”. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi 16 (2010), 157–186.
• Râzî, Muhammed b. Ebû Bekir. Muḫtârü’ṣ-Sıḥâḥ. Beyrut: Mektebetü’l-asriyye, 1999.
• Sami, Üsmetullah. “Ömer Efendi’nin Deve ve Büyükbaş Hayvanlarla İlgili İki Fıkıh Risâlesi: Değerlendirme ve Tenkitli Neşir”. Erzurum İspirli Kadızâde Mehmed Ârif Efendi ve Ömer Efendi Sempozyumu. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları, 2014, 797-803.
• Serahsî, Ebû Bekr Muhammed b. Ahmed b. Ebî Sehl. el-Mebsût. 30 Cilt. Beyrut: Daru’l-Marife, 1993.
• Sürayyâ, Mehmed. Sicill-i Osmânî. 6 Cilt. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996.
• Tâhir, Bursalı Mehmed. Osmanlı Müellifleri. 3 Cilt. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1333.
• Tanç, Halil İbrahim. “Ömer b. ‘Ali el-İspirî’nin ‘Te’nis ve Mu’rab’ Adlı İki Risâlesi.” Kafkas Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/2 (2014), 46–59.
• Tunca, Abdullah. İslâm Miras Hukuku ve Felsefesi, y.y., ts.
• Uzun, Mustafa İsmet. “Risâle”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/114-116. Ankara: TDV Yayınları, 2008.
• Yıldız, Sakıb. “Akkirmânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/270. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.