Qādī ‘Abd al-Jabbār’s Approach to Qur’ānic Narratives (Qisas): An Analysis on the Context of the Work Tanzīh al-Qur’ān ‘an al-Matā‘in

Year 2024, Volume: 11 Issue: 21, 139 - 167, 15.06.2024

Soner Aksoy

Abstract

From history to the present day, various doubts and objections have been raised against the narratives (Qısas) in the Qur’ān. It is observed that, particularly after the 19th century, there has been an increase in the scrutiny of narratives with respect to content and methodology. On the other hand, the nature and quality of these questionings in the classical period are matter of curiosity. In this context, Qādī ‘Abd al-Jabbār’s Tanzīh al-Qur’ān, written in a question-and-answer style, provides an essential insight into the nature and quality of the questioning of narratives in the classical period. In this work, Qādī has mentioned many questions and answers that were put forward about the narratives until his time. Therefore, the study will first give general information about Tanzīh al-Qur’ān, its method, and content, then try to determine the objections to the narratives in terms of their subjects and the answers to them. One of the critical points that makes this determination meaningful is that Qādī ʿAbd al-Jabbār, the leading representative of the School of Muʿtazile that actively uses reason, had answered these questions. Thus, based on Tanzīh al-Qur’ān, a comprehensive conclusion will be reached about what kind of questions were directed to the Quranic narratives in the classical period and how Qādī responded to them.

Keywords

Tafsīr, Qādī ʿAbd al-Jabbār, Tanzīh al-Qur’ān, Question and Answer, Narrative (Qissa)

Kâdî Abdülcebbâr’ın Kur’ân Kıssalarına Yaklaşımı: Tenzîhü’l-Kur’ân ‘Ani’l-Metâ‘in Bağlamında Bir İnceleme

Abstract

Tarihten günümüze Kur’an’daki kıssalara yönelik çeşitli şüphe ve itirazlar dile getirilmiştir. Özellikle 19. yüzyıldan sonra içerik ve metodolojik düzeyde kıssalara yönelik sorgulamaların arttığı görülmektedir. Öte yandan klasik dönemde bu sorgulamaların mahiyeti ve niteliği merak konusudur. Bu bağlamda Kâdî Abdülcebbâr’ın soru-cevap tarzında kaleme aldığı Tenzîhü’l-Kur’ân adlı eser klasik dönemde kıssalara yönelik sorgulamaların mahiyetine ve niteliğine dair önemli bir fikir vermektedir. Zira Kâdî bu eserinde kendi dönemine kadar kıssalar hakkında ileri sürülen çok sayıda soru ve cevaba yer vermiştir. Dolayısıyla araştırmada ilk olarak Tenzîhü’l-Kur’ân, yöntemi ve içeriği hakkında genel bir bilgi verilecek, ardından eserde konularına göre kıssalara yöneltilen itiraz ve bunlara verilen cevaplar tespit edilmeye çalışılacaktır. Bu tespiti anlamlı kılan önemli noktalardan birisi de bu sorulara aklı aktif bir şekilde kullanan Mu‘tezile düşüncesinin öncü temsilci konumundaki Kâdî Abdülcebbâr’ın cevap vermiş olmasıdır. Neticede Tenzîhü’l-Kur’ân’dan hareketle klasik dönemde kıssalara ne tür soruların yöneltildiği ve Kâdî’nın bunlara nasıl cevap verdiğine dair bir sonuca ulaşılacaktır.

Keywords

Tefsir, Kâdî Abdülcebbâr, Tenzîhü’l-Kur’ân, Soru-Cevap, Kıssa

References

• Adam, Baki. Yahudilik ve Hıristiyanlık Açısından Kur’ân’ın Tartışmalı Konuları. İstanbul: Pınar Yayınları, 2016.
• Akto, Arif. “Kâdı̂ Abdülcebbâr ve Kur’ān’ı Tefsir Metodolojisi”. Kur’ân ve Yorumu -İlk Üç Yüz Yıl- 2. ed. alil Rahman Açar. 17-33. Ankara: Azde Ajans Matbaacılık, 2019.
• Ateş, Abdurrahman. “Hz. İbrahim’e İsnad Edilen Üç Yalan (Kur’ân ve Kitâb-ı Mukaddes Bağlamında Eleştirel Bir Yaklaşım)”. EKEV Akademi Dergisi 8/18 (2004), 75-88.
• Beğavî, el-Hüseyin b. Mesud el-Ferra. Meâlimu’t-Tenzîl. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Tayyibe Li’n-Neşri ve’t-Tevzi’, 4. Basım, 1417.
• Beydâvî, Ebû Saʿîd ʿAbdullâh b. ʿOmer el-Şîrâzî el-. Envâru’t-Tenzîl ve Esrâru’t-Teʾvîl. ed. Muhammed ʿAbdurrahman el-Marʿaşlî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-ʿArabî, 1418.
• Birışık, Abdulhamit. Hind Altkıtası Düşünce ve Tefsir Ekolleri. İstanbul: İnsan Yayınları, 2011.
• Bozkuş, Metin. Kâdî Abdulcebbâr ve Tefsiri Tenzîhü’l-Kur’ân ani’l-Medâin. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1990.
• Bozkuş, Metin. “Kâdî Abdülcebbâr ve ‘Tenzîhü’l-Kur’ân ani’l-Metâin’ adlı Eserinin Değerlendirilmesi”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3 (1999), 357-384.
• Çifçi, Hatice Büşra Türkcan. Bir Tefsir Eseri Olarak el-Esile ve’l Ecvibe Başlıklı Eserler -el-Esiletü’l Mufahhame fi’l-Ecvibeti’l-Müfehheme Örneği-. Bolu: Bolu Abant İzzet Baysal Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Çonkor, Burhan. “Kur’ân’a Dair Bir Soru-Cevap Risalesinin İçerik ve Alana Katkısı Açısından Değerlendirilmesi”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 33 (2023), 455-482.
• Dartma, Bahattin. “Hz. Âdem’in Dışlandığı Cennetin Dünyası Meselesi”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 9/2 (2009), 11-22.
• Gengil, Veysel. Tefsir Geleneğinde Soru-Cevap Metodu (Zemahşerî ve Peygamber Kıssaları Bağlamında). Ankara: Fecr Yayınları, 2021.
• Halefullah, Muhammed Ahmed. Kur’an’da Anlatım Sanatı, el-Fennu’l-Kasasî. çev. Şaban Karataş. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2012.
• İbn Ebû Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahmân b. Muhammed. Tefsîrü’l-Kurʾâni’l-ʿazîm. thk. Esad Muhammed et-Tîb. Suudi Arabistan: Mektebetü Nezzâr Mustafa el-Bâz, 3. Basım, 1419.
• İbnü’l-Arabî, Ebû Bekir. Ahkâmu’l-Kur’ân. thk. Muhammed Abdulkâdir Atâ. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• Kādî Abdülcebbâr. Şerhu’l-Usûli’l-Hamse Mu‘tezile’nin Beş İlkesi Kādî Abdülcebbâr. 2 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2013.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen. Tenzîhü’l-Ḳurʾân ʿani’l-meṭâʿin. thk. Ahmed Abdurrahîm es-Sâyih - Tevfîk Ali Vehbe. Mısır: Mektebetü’n-Nâfize, 2006.
• Karataş, Ali - Aksoy, Soner. “Bir Kur’an Savunusu Örneği: Kâdî Abdülcebbâr’ın Tenzîhü’l-Kurʾân ʿani’l-Metâʿin Adlı Eseri”. Prof. Dr. Ali Özek’in Hatırasına Armağan. ed. Bedreddin Çetiner. 267-309. İstanbul: İSAV Yayınları, 2023.
• Koç, Z. Hümeyra. “Kâdî Abdulcebbâr’a Göre Allah-İnsan İlişkisinde İlahî Yardım”. Kelam Araştırmaları 12/1 (2014), 319-340.
• Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed. el-Câmî’ li-ahkâmi’l-Kur’ân. thk. Ahmed el-Berdûnî - İbrâhîm Etfîş. 20 Cilt. Kahire: Darü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 2. Basım, 1964.
• Metin Özdemir. Mu’tezile’nin Kur’an Müdafaası İlk Dönem Rasyonalistlerin Kur’an’a Yöneltilen İtirazlara Verdiği Cevaplar (Kâdî Abdülcebbâr Örneği). İstanbul: Endülüs Yayınları, 2017.
• Muhammed Abduh. Fâtiha Sûresi ve Amme Cüzü Tefsiri. çev. Ömer Aydın. İstanbul: İşaret Yayınları, 2012.
• Oruç, Ayşe Betül. “Klasik ve Modern Dönem Tefsirlerinde Âdem ve Eşinin Cennetten Çıkarılması Konusu -Karşılaştırmalı Bir Yaklaşım-”. Marife 2/15 (2015), 237-256.
• Özlem, Doğan. Tarih Felsefesi. İstanbul: Notos Yayınları, 2010.
• Öztürk, Mustafa. “Bilge Kul-Musa Kıssası ve İslam Kültüründe Hızır Mitosu”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14/15 (2003), 245-281.
• Öztürk, Mustafa. Kıssaların Dili. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2. Basım, 2014.
• Öztürk, Mustafa. Kur’an Kıssalarının Mahiyeti. İstanbul: Kuramer, 2. Basım, 2017.
• Pakiş, Ömer. Mutezile ve Yorum (Kadı Abdülcebbar Örneği). Van: Ahenk Yayınları, 2005.
• Râzî, Muhammed b. Hüseyin Fahruddîn. Mefâtîhu’l-gayb. 32 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabi, 3. Basım, 1420.
• Sa‘lebî, Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm. el-Keşf ve’l-Beyân. thk. Ebû Muhammed b. Âşûr. 10 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-türâŝi’l-ʿArabî, 2002.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth. el-Milel ve’n-Nihal. Beyrut: Müessesetü’l-Halebî, 1997.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Câmiʿu’l-beyân ‘an teʾvîli âyi’l-Kurʾân. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. 24 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1420.
• Topaloğlu, Bekir - Çelebi, İlyas. Kelâm Terimleri Sözlüğü. İstanbul: İSAM Yayınları, 3. Basım, 2013.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kāsım Mahmûd. el-Keşşâf ʿan ḥaḳāʾiḳı ġavâmiżi’t-tenzîl ve ʿuyûni’l-eḳāvîl fî vücûhi’t-teʾvîl. thk. Mustafâ Hüseyin Ahmed. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabi, 2. Basım, 1987.