Arap Dili Belâgati’nin Temel İlkeleri

Yıl 2024, Cilt: 11 Sayı: 22, 329 - 350, 15.12.2024

Hasan Uçar

Öz

Her ilmin ilkeleri olduğu gibi Arap dili belâgatinin de kendine özgü ilkeleri vardır. Belâgat ilmi, başlangıçta yazılı olmayan bu ilkeler üzerine inşa edilmiştir. İlkesel düşünme, doğası gereği metinlere hâkim olmuş ve belâgat ilminin gelişim süreci içerisinde bu günlere aktarılmıştır. Lügate ve gramere dair esasların teşekkülü, yoğun çabalar gerektirmiş; dile dair illetlerin tespitinde veri toplamak, külli kaidelerin oluşumunda nirengi noktası olmuştur. Arap dilinin nazari olan bu yönü, İslâmiyet’le kendisini korumaya alacağı ilâhî bir metne kavuşmuştur. Zira Allah’ın kelâmını anlama gayreti bağlamında üretilen teorilerden, sanatların uygulanmasına kadar, doğuşu ve gelişimi kendisinden bağımsız düşünülemeyecek olan belâgatin, temel müracaat kaynağı Kur’ân-ı Kerîm’dir. Bu çalışma, kendi sınırları çerçevesinde Arap dili ve belâgatinin temel ilkelerini tespit etmeyi ve bunları Kur’ân-ı Kerîm özelinde açıklamayı hedeflemektedir. Külliyatımızda var olan bu ilkelerin daha önce derlenip incelendiği bir çalışmaya rastlanmamıştır. Belâgatin temelini teşkil ettiği ve tamamına bir çalışmada yer vermek mümkün olmayacağı için özellikle Meânî ilmi kapsamında yer alan ilkeler öncelenmiş ve bu minvalde on beş madde ele alınmıştır. Bu ilkelerin tespiti, üzerine inşa edilecek yapıların tesisi için önem arz etmektedir. Mecelle’nin küllî kaidelerinin İslâm hukukundaki konumuna öykünen bu çalışma ile belâgatin temel ilkeleri, eğitim-öğretimde kullanılabilecek prensipler hüviyetine sahip olacaktır. Klasik kaynakların tetkik ve analizi yöntemi ile belirlenen bu ilkeler, ezberlemesi zor olmayan nitelikleri ile öğretimde teysîr çalışmalarına, cümle kalıplarının ve şablonların sağladığı faydaya eş bir kolaylık kazandıracaktır.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belâgati, Kur’ân, Meânî, Küllî Kaideler, İlkeler

Basic Principles of Arabic Rhetoric

Öz

Every science has its own principles. These principles are also present in Arabic rhetoric. The science of rhetoric was built on these unwritten principles at the beginning. The principled way of thinking naturally dominated the texts. This has been carried over to modern times through the development of rhetoric. The establishment of the principles of vocabulary and grammar required intensive efforts. Collecting data in the identification of grammatical causes has been the main point in the formation of legal maxims. With Islam, this theoretical aspect of the Arabic language gained a divine text that could protect it. The theories produced in the context of the endeavor to understand the Qurʾān, the main reference source of eloquence is the Holy Qurʾān. The development of Arabic eloquence is not independent from the Qurʾān. This study aims to identify the basic principles of Arabic rhetoric. In addition, the study aims to explain these principles in the specific context of the Holy Qurʾān. There is no previous study that discussed these principles before. It is not possible to cover all the principles in a single study. Therefore, the principles within the scope of the science of Me‘ānī have been prioritized because it constitutes the basis of Arabic rhetoric. In this context, this study analyzes fifteen items. The determination of these principles is important for the establishment of the structures to be built upon them. With this study, which emulates the position of Majallah’s legal maxims in Islamic law, the basic principles of rhetoric will have the character of principles that can be used in education. These principles identified through the examination and analysis of classical sources, have a nature that is not difficult to memorize, and this will provide the same convenience to facilitate teaching as the benefit provided by patterns and templates.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Rhetoric, Qurʾān, Me‘ānī, Legal Maxims, Principles

Kaynakça

• Abdürrezzâk, Hasan b. İsmail. Hasâisu’n-nizâm fî Hasâisi’l-Arabiyye li’bni Cinnî. Kahire: Dârü’t-Tıbâa el-Muhammediyye, 1987.
• Abdürrezzâk, Hasan b. İsmail. Min Kazâya’l-belâga ve’n-nakd inde Abdi’l-kâhir el-Cürcânî. Kahire: Merkezü’n-Nühabi’l-Hayriyye, 1981.
• Ahmed Nekerî, Kâdî Abdunnebî b. Abdurrasûl. Düstûru’l-ulemâ-Câmiu’l-ulûm fî ıstılâhâti’l-fünûn. ed. Hasan Hânî Fahs. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• Askerî, Ebû Hilal el-Hasan b. Abdillah b. Sehl. Kîtâbü’s-sınâ’ateyn. ed. Ali Muhammed el-Bicâvî - Ebû’l-Fadl Muhammed İbrahim. Beyrut: el-Mektebetü’l-’Unsuriyye, 1419.
• Attârî, Abdulvahid. el-Mutavvel me’a hâşiyeti’l-müevvel. ed. Meclisü’l-Medineti’l-ilmiyye. Pakistan: Mektebetü’l-Medine, 2017.
• Atîk, Abdülazîz. İlmü’l-me’ânî. Beyrut: Dârü’n-Nehzati’l-Arabiyye, 1985.
• Câhiz, Ebû Osman Amr b. Bahr. el-Beyân ve’t-tebyîn. Beyrut: Mektebetü’l-Hilâl, 1423.
• Cürcânî, Ali b. Muhammed eş-Şerîf. et-Ta’rifât. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1983.
• Cürcânî, Ebû Bekr Abdülkâhir b. Abdurrahman Abdülkâhir. Delâilü’l-i‘câz. thk. Mahmud Muhammed Şakir Ebû Fihr. Kahire: Matbaatü’l-Medenî, 1992.
• Desûkî, Muhammed b. Arafa. Hâşiyetü’d-Desûkî ‘alâ Muhtasari’l-me’ânî. thk. Abdülhamîd el-Hindâvî. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, ts.
• Ebû Zehra, Muhammed b. Ahmed. Mustafa. Zehratü’t-tefâsîr. Kahire: Dârü’l-Fikri’l-Arabî, 2001.
• Ebü’l-Bekâ, Eyyûb b. Mûsâ el-Hüseynî el-Kefevî. el-Külliyyât: Mu’cem fi’l-mustalahât ve’l-furûk el-lugaviyye. thk. Adnan Derviş - Muhammed el-Mısrî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, ts.
• Enbârî, Ebü’l-Berekât Kemâleddin Abdurrahman b. Muhammed. Esrârü’l-Arabiyye. Beyrut: Dârü’l-Erkâm, 1999.
• Güzel, Mehmet Emin. Nahiv İlminin Felsefi Temeli İllet Kuramı. Konya: Kitap Dünyası Yayınları, 2002.
• Hâşimî, Ahmed b. İbrahim. Cevâhirü’l-belâga fi’l-meânî ve’l-beyân ve’l-bedî’. ed. Yusuf es-Sümeylî. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, ts.
• İbn Âşûr, eş-Şeyh Muhammed et-Tâhir. et-Tahrîr ve’t-tenvîr. Tunus: Dârü’t-Tûnisiyye li’n-Neşr, 1984.
• İbnü’l-Esîr, Ziyâüddîn Ebü’l-Feth. el-Meselü’s-sâir fî edebi’l-kâtibi ve’ş-şâ’ir. thk. Ahmed Muhammed el-Havfi - Bedevî Tabâne. Kahire: Dârü Nehdati Mısr, ts.
• Kazvînî, Ebü’l-Meâlî Celaleddin el-Hatîb Muhammed. el-İzâh fî ulûmi’l-belâga. thk. Abdü’l-mün’im el-Hafâcî. Beyrut: Dârü’l-Cîl, ts.
• Kirmânî, Ebû Abdillah Şemseddin Muhammed b. Yusuf b. Ali b. Saîd. Tahkîku’l-fevâidi’l-gıyâsiyye. thk. Ali b. Dahîlillah el-Avfî. Medine: Mektebetü’l-Ulûm ve’l-Hikem, 1424.
• Kurtubî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed el-Ensârî. el-Câmi’ li ahkâmi’l-Kur’ân. thk. Ahmed el-Berdûnî. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1964.
• Kutub, Seyyid. Fî Zılali’l-Kur’ân. Beyrut: Dârü’ş-Şurûk, 1985.
• Merâgî, Ahmed b. Mustafa. Ulûmu’l-belâga: el-beyân, el-meânî, el-bedî’. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993.
• Menâhicu câmiati’l-Medine. el-Belâga. Medine: Câmiatü’l-Medine, ts.
• Meydânî, Abdurrahman Hasan Habenneke. el-Belâgatü’l-Arabiyye üsüsühâ ve ulûmühâ ve fünûnühâ. Şam: Dârü’l-Kalem, 1996.
• Nesefî, Ebü’l-Berakât Abdullah b. Ahmed. Medâriku’t-tenzîl ve hakâiku’t-te’vîl. ed. Muhyiddîn Misto. Beyrut: Dârü’l-Kelimi’t-Tayyib, 1998.
• Râzî, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fadl) Fahruddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyin. et-Tefsiru’l-kebir, Mefâtihu’l-gayb. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1420.
• Sebt, Hâlid Osman. Kavâidü’t-tefsîr. Cîze: Dâru İbn Affân, ts.
• Sekkâkî, Ebû Yakûb Siraceddin Yusuf b. Ebû Bekr b. Muhammed. Miftâhu’l-ulûm. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1987.
• Semerkandî, Seyyid Alâeddin Ali b. Yahya. Bahrü’l-ulûm, ts.
• Sübkî, Behâuddîn Ebû Hâmid Ahmed b. Ali b. Abdilkâfî. Arûsü’l-efrâh fî Şerhi Telhîsı’l-miftâh. thk. Abdülhamid el-Hindâvî. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, 2003.
• Subh, Ali. et-Tasvîru’l-Kur’ânî li’l-kıyemi’l-halkıyye ve’t-teşrî’iyye. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye, ts.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celaleddin Abdurrahman b. Ebî Bekr. Mu’terakü’l-akrân fî i‘câzi’l-Kur’ân. Beyrut: Dârü’n-Neşr, Dârü’l-Kütübi’l-Arabî, 1988.
• Teftâzânî, Sa’düddîn Mes’ûd b. Fahriddîn Ömer b. Burhâniddîn Abdillâh Herevî Horâsânî Şâfiî. el-Mutavvel: Şerhu telhisi’l-miftâhi’l-ulûm. ed. Abdülhamid Hindâvî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2013. Tevfik, Mahmut. İmam el-Bikâ’î ve menâhicuhû fî te’vîli belâgati’l-Kur’ân, ts.
• Uçar, Hasan. “Arap Dili ve Belâgatı Perspektifinden Kur’ân-ı Kerîm’i Satır Arası Okuma I”. İlahiyat Alanında Yeni ufuklar. ed. Fevzi Rençber. 225-277. Ankara: Gece Akademi, 2019.
• Useymîn, Muhammed b. Salih. Tefsîrü sûreti’l-Kehf. Suudi Arabistan: Dârü İbni’l-Cevzî, 1423.
• Useymîn, Muhammed b. Salih. Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Kerîm. Suudi Arabistan: Müessesetü’ş-Şeyh Muhammed b. Salih, 1436.
• Veşşâ, Ebü’t-Tayyib Muhammed b. Ahmed b. İshak en-Nahvî. el-Müveşşâ: ez-Zarf ve’z-zürefâ. thk. Kemal Mustafa. Kahire: Mektebetü’l-Hancı, 1953.
• Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi. Hak Dini Kur’ân Dili. İstanbul: Eser Kitabevi, ts.
• Zeccâcî, Abdurrahman b. İshak Ebü’l-Kâsım. el-Îzâh fî ileli’n-nahvî. thk. Mâzin el-Mübârek. Beyrut: Dârü’n-Nefâis, 1979.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Cârullah Mahmûd b. Ömer b. Muhammed. el-Keşşâf an hakâikı gavâmizi’t-tenzîl ve uyûni’l-ekâvîl fî vücûhi’t-te’vîl. ed. Mustafa Hüseyin Ahmed. Kahire: Dârü’r-Reyyân, 1987.
• Zerkeşî, Ebû Abdillah Bedreddin Muhammed b. Bahadır b. Abdullah. el-Burhân fi ulûmi’l-Kur’ân. Kahire: Dârü İhyâi’l-Kütübi’l-Arabî, 1957.
• Zühaylî, Vehbe. Tefsîrü’l-munîr fi’l-akîdeti ve’ş-şerî‘ati ve’l-menhec. Beyrut: Dârü’l-Fikri’l-Muâsır, 1991.