Gazzâlî Özelinde Eş‘arîlere Göre Duyusal Bilginin Zaruri Oluşu ve Hissî Kerame-tin İmkânı

Yıl 2024, Cilt: 11 Sayı: 22, 377 - 398, 15.12.2024

Hikmet Şavluk , Hasan Hacak

Öz

Tabiatçı filozofların öne sürdüğü zorunlu nedensellik fikrine karşı peygamberliğin ispatı için erken dönem İslâm düşüncesinde birtakım teoriler geliştirilmiştir. Bu amaçla Mu‘tezilenin geliştirdiği tab‘, i‘timâd ve tevellüd gibi teorileri de zorunlu nedenselliği çağrıştırmaları nedeniyle reddeden Eş‘arîler ise “âdet” teorisini geliştirmişlerdir. Âdet teorisi, nedenselliğin zorunluluğunu reddeden ve tabiatta süreklilik ifade eden sebep-sonuç ilişkisinin gerçekte var olmadığı, varmış gibi algılanmasının alışkanlık kaynaklı olduğunu ileri sürer. Fakat Gazzâlî ve kimi kelâmcılar hârikulâde olayların duyularda şüphe oluşturduğunu ve mûcize gibi hissî kerametin de mümkün olması durumunda duyularda var olan zorunlu bilginin ortadan kalkacağına dair endişelerini ifade etmişlerdir. Çalışmamız, Gazzâlî’nin bu husustaki endişelerinin anlaşılmasının ancak duyusal bilgi ve âdet teorisinin izah edilmesiyle mümkün olacağı hipotezi üzerine kuruludur. Bu amaçla Gazzâlî merkeze alınarak aynı konuda fikirlerini belirten diğer Eş‘arî kelâmcıların eserleri incelenerek doküman analizi yapılmış, elde edilen veriler söylem analizi yöntemiyle değerlendirilmiştir. Neticede, Gazzâlî’nin duyulara dayalı bilgide şüpheci ve agnostik bir bilgi anlayışından kaçınma çabası nedeniyle hissî kerametlerin gerçekleşmesinin imkanı hususunda diğer Eş‘arî kelâmcıların baskın olarak öne çıkan görüşlerinden farklı bir tavır takındığı tespit edilmiştir. Böylelikle çalışma literatürde Gazzâlî’nin Eş’arî mezhebine bağlılığının derecesi hakkında yürütülen araştırmalara ele alınan konu üzerinden bir katkı sunmayı hedeflemektedir.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Duyu, Âdet, Keramet, Gazzâlî

The Necessity of Sensory Knowledge and the Possibility of Sensory Karāmah According to the Ash’arites with Special Reference to al-Ghazālī

Öz

Some theories were developed in early Islamic thought to demonstrate the validity of prophethood in opposition to the idea of necessary causality put forward by naturalist philosophers. For this purpose, the Ash’arites developed the theory of “ādat” (custom) because they rejected the theories of the Mu‘tazilites such as tab‘, i‘timād, and tawallād because of their connotation of necessary causality. The ‘ādat theory rejects the necessity of causality and argues that the causeeffect relationship, which expresses continuity in nature, does not exist in reality and is merely a product of habit. However, al-Ghazālī and some theologians have expressed their concern that miraculous events create doubt in the senses and that the necessary knowledge existing in the senses would disappear if sensory miracles were possible. Our study is based on the hypothesis that an understanding of al-Ghazālī’s concerns in this regard is possible only by explaining the theory of sensory knowledge and custom. For this purpose, the works of other Ashʿarite theologians who expressed their opinions on the same subject were examined by focusing on al-Ghazālī, document analysis was conducted, and the data obtained were evaluated through discourse analysis. As a result, it was determined that al-Ghazālī, due to his effort to avoid a skeptical and agnostic understanding of knowledge based on the senses, took a different stance from the predominant views of other Ashʿarite theologians regarding the possibility of the realization of sensory miracles. Thus, this study aims to contribute to the scholarly literature on the degree of al-Ghazālī's adherence to the Ash‘arī school by examining the subject under consideration.

Anahtar Kelimeler

Kalâm, Sense, Custom, Karāmah, al-Ghazālī

Kaynakça

• Abooei, Mohammad Reza. “Doctrine of Determinism and Free Will in Conjunction of Ash‘ari’s and St Augustine’s Opinions”. J. Appl. Environ. Biol. Sci 5/2 (2015), 27-35.
• Akman, Mustafa. “Eş‘arîlerin Nedensellik Anlayışı Üzerinden Ehl-i Hadisin Vardığı Sonuçlar”. Journal Islamic Research 22/2 (2011), 71-88.
• Aydın, Hasan. Eski Yunan’dan İslâm’ın Klasik Çağına Neden Kavramı ve Nedensellik Sorunu. İstanbul: Bilim ve Gelecek Kitaplığı, 2009.
• Bağdâdî, Abdülkâhir b. Tâhir b. Muhammed et-Temîmî. Usûlü’d-Din. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1997.
• Bâkıllânî, Ebû Bekir Muhammed b. Tayyib. et-Takrîb ve’l-irşâd (es-Sağîr). thk. Abdülhamid b. Ali Ebû Zenid. 3 Cilt. Beyrut: Müesssetü’r-Risâle, 1998.
• Bâkıllânî, Ebû Bekir Muhammed b. Tayyib. Temhîdü’l-evâil ve telhîsu’d-delâil. thk. İmâdüddîn Ahmed Haydar. Beyrut: Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekâfiyye, 1987.
• Barsa, Farzad vd. “Dirâse mahiyeti’l-kerâme ve mekânetiha fî vicheti nazari müfekkiri’l-Eşâ‘ire ve’l-Mu‘tezile”. Mecelletü’l-Menhel 6/2 (2020), 53-74.
• Bektaş, Kevser. Mutezile Kelâmında Keramet. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Beydâvî, Nâsirüddîn. Envâru’t-tenzîl ve esrâru’t-te’vîl. thk. Muhammed Abdurrahman el-Mar‘aşlî. 5 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1997.
• Bilen, Özge. Gazzâlî ve Descartes’te şüphecilik. Malatya: İnönü Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Brown, Jonathan AC. “Faithful Dissenters: Sunni Skepticism about the Miracles of Saints”. Journal of Sufiji Studies 1 (2023), 123-168.
• Bulut, Halil İbrahim. “İbn Hazm’a Göre Keramet ve Mahiyeti”. Kader 20/1 (2022), 160-189.
• Cüveynî, İmamü’l-Harameyn Ebü’l-Meâlî Abdülmelik b. Abdullah b. Yusuf. el-Burhân fî Usûli’l-Fıkh. thk. Salâh b. Muhammed b. Uveyde. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Cüveynî, İmamu’l-Harameyn Ebü’l-Meâlî Abdülmelik b. Abdullah b. Yusuf. Kitâbü’l-İrşâd ilâ kavâti‘i’l-edille fî usûli’l-i‘tikâd. thk. Zekeriyyâ Umeyrât. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1995.
• Çelebi, Emin. “İbn Arabî’nin Epistemolojisinde Duyu ve Akıl”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 10/3 (2010), 43-56.
• Demir, Osman. Kelâmda Nedensellik. İstanbul: Klasik Yayınları, 2017.
• “İdrakın İspatı (Ebü’l-Kâsım el-Ensârî)”. çev. Sami Turan Erel. Din Felsefesi Açısından Eş‘arî Gelen-Ek-i Klasik ve Çağdaş Metinler Seçkisi -V-. 173-182. İstanbul: İz Yayıncılık, 2019.
• Eş’arî, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl b. Ebî Bişr İshâk b. Sâlim. el-İbâne an usûli’d-diyane, thk. Fevkîye Hüseyin Mahmûd (Kahire: Dârü’l-Ensâr, 1974), 60-61.
• Garden, Kenneth. İslâm’ın ilk Müceddidi Gazâlî ve İhyâu Ulûmi’d-din. çev. Abdullah Özkan. İstanbul: Klasik Yayınları, 2020.
• Gardet, Louis - Anawati, Georges. İslâm Teolojisine Giriş Karşılaştırmalı Teoloji Denemesi. çev. Ahmet Aslan. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2017.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed et-Tûsî. Esâsü’l-Kıyâs Fıkhî Kıyasın Esası: Tevkîf. ed. Hasan Hacak. çev. Bayram Pehlivan. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmet et-Tûsî. Tehâfütü’l-felâsife. thk. Süleyman Dünya. Kahire: Dârü’l-Ma‘ârif, 1966.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed et-Tûsî. el-Munkiz mine’d-Dalâl ve’l-mûsil ilâ zi’l-İzzeti ve’l-Celâl. thk. Muhammed Ebû Leylâ - Abdurrahim Rıfat Nurşif. Washinton: The Council for Research in Values and Philisopha, 2001.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed et-Tûsî. el-Mustasfâ. thk. Muhammed Abdusselam Abduşşâfî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed et-Tûsî. İtikadda Orta Yol. çev. Osman Demir. İstanbul: Klasik Yayınları, 2016.
• Hayyât, Ebü’l-Hüseyn. el-İntisâr ve’r-red ʻalâ İbni’r-Râvendî el-mülhid, ed. H. S. Nyberg. Beyrut: Mektebü’d-Dârü’l-ʻArabiyye li’l-Kitâb, 1993.
• Horovitz, S. Yunan Felsefesinin Kelâma Etkisi. çev. Özcan Taşcı. İstanbul: Litera Yayınları, 2014.
• İbn Fûrek, Ebû Bekr. Mücerredü makâlâti’ş-Şeyh Ebi’l-Hasan el-Eş‘arî. thk. Daniel Gimaret. Beyrut: Dârü’l-Meşrik, 1987.
• İbn Rüşd, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Muhammed el-Kurtubî. Tehâfütü’t-Tehâfüt. thk. Muhammed Âbid el-Câbirî. Beyrut: Merkezü Dirâsâti’l-Vahdeti’l-Mürebbiyeh, 1998.
• Kandemir, Ahmet Mekin. Mu‘tezile Kelâmında Tabiî Nedensellik Düşüncesi. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Karagöz, Ahmet. “Âdet Teorisinin Fıkıh ve Usûlüne Yansımaları: Namaz Vaktinin Sonunda Kâfirin İmanı Örneği”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 153-181.
• Karslı, Ömür. “Gazali’de Sezginin Anlamı, Konumu ve Sınırı Sorunu”. The Journal of Academic Social Science Studies 62 (2017), 497-509.
• Kılıç, Halil - Bağçivan, Muhammed. “Fıkıh-Tasavvuf İlişkisi Çerçevesinde Kerâmetin İslâm Hukuku Açısından Değeri”. Türkiye İlahiyat Araştırmaları Dergisi 7/1 (2023), 98-120.
• Kösen, Cumali. İbn Arabî’nin Epistemolojisinde Akıl ve Keşf. Bursa: Emin Yayınları, 2020.
• Kuşeyrî, Ebü’l-Kâsım Abdülkerim. el-Risâletü’l-Kuşeyriyye. thk. Abdülhalim Mahmûd - Mahmûd b. eş-Şerîf. Kahire: Müessesetü Dârü’ş-Şa‘b, 1989.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Kitabü’t-Tevhîd. thk. Bekir Topaloğlu - Muhammed Aruçi. İstanbul: TDV Yayınları, 2017.
• Mavil, Hikmet Yağlı. İmam Eş‘arî’nin Kelâm Düşüncesi. İstanbul: İSAM Yayınları, 2017.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî. Büstânü’l-‘ârifîn. thk. Muhammed Haccâr. Beyrut: Dârü’r-Reyyân li’t-Türâs, 1992.
• Rahman, Ataur. Contribution of al-Ash‘arī to Islamic Thought & His Influence on the Later ilm al-Kalām. Aligarh: Aligarh Muslim University, Department of Philopsophy, Doktora Tezi, 2022.
• Râzî, Fahreddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn. Nihâyetü’l-ukûl fî dirâyeti’l-usûl. thk. Sa‘îd Abdüllatîf Fûde. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’z-Zehâir, 2015.
• Süyûti, Celaleddin Abdurrahman b. Ebû Bekr. el-Hâvî li’l-fetâvâ fî’l-fıkh ve ulûmi’t-tefsîr ve’l-hadîs ve’l-usûl ve’n-nahv ve’l-i‘râb ve sâiri’l-funûn. thk. Abdüllatîf Hasan Abdurrahman. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• Şık, İsmail - Arıcı, Mehmet. “Abdülkâhir Bağdâdî’nin Mucize ve Keramet Anlayışı”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16/2 (2016), 93-112.
• Tözluyurt, Mehmet. Ebü’l-Mu‘in en-Nesefi'nin Eleştiri Anlayışı. Konya: Kitap Dünyası, 2019.
• Uludağ, Süleyman. “Keramet”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 25/265-268. İstanbul: TDV Yayınları, 2019.
• Yıldız, Metin. “Ebü’l-Hasan el-Eş‘arî’de Nedensellik Karşıtlığı: Âdet Nazariyesi”. Dini Araştırmalar Dergisi 19/2 (2019), 533-551.