İslam Hukukunda Kadınlara Tanınan Muafiyetler: Hac Örneği

Yıl 2024, Cilt: 11 Sayı: 22, 589 - 614, 15.12.2024

İsa Atcı

https://doi.org/10.30523/mutefekkir.1600733

Öz

İslâm dini, temel anlamda birbirlerine karşılık gelen hak ve sorumluluk düzleminde erkek ve kadın arasında bir ayırım gözetmemiştir. Yaşam hakkı başta olmak üzere, eğitim, sağlık ve âdil yargılanma gibi birçok hakka kadın da erkek kadar sahiptir. Ancak ibadât, muamelât ve ukûbât gibi hak ve sorumlulukların farklı olduğu bazı konular da bulunmaktadır. Bununla birlikte İslâm, üstünlüğü hak ve sorumluluklara değil sadece takvâya bağlayarak kadının gerçek değerini takdir etmiştir. İslâm hukukçuları da naslar ekseninde gerçekleştirdikleri içtihatlarında kadınlara ihtiyaç haline göre kolaylaştırma prensibini devreye koymuşlardır. Bu bağlamda hayız veya nifas halindeki kadınlara bu durumları devam ettiği müddetçe namaz, oruç ve hac gibi ibadetlerde bazı ruhsatlar sağlanmıştır. Bu çalışmada hac ibadetinde kadın için tanınan muafiyetler konu edinmiştir. Böylece İslâm’ın kadınlara hak ettikleri değeri vermediği iddiasının hac ibadeti özelinde çürütülmesi hedeflenmiştir. Çalışma kapsamında klasik ve güncel kaynaklar taranarak konuyla ilgili veriler toplanmış ve değerlendirmelerde bulunulmuştur. Araştırma neticesinde İslâm hukukunun kadınlara gereken değeri verdiği ve diğer ibadetlerde olduğu gibi hac ibadeti esnasında da kolaylıklar sağladığı sonucuna ulaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Hac, İnsan Onuru, Kadın Hakları, Muafiyet

Exemptions Granted to Women in Islamic Law: The Example of Hajj

Öz

The religion of Islam has maintained a balance based on justice between men and women in terms of rights and responsibilities. Women have the same rights as men, including the right to life, as well as other rights such as education, health, and fair trial. However, there are also certain areas, such as acts of worship (ʿibādāt), transactions (muʿāmalāt), and punishments (ʿuqūbāt), where rights and responsibilities differ. Nonetheless, Islam has acknowledged the true value of women by attributing superiority not to rights and responsibilities but solely to taqwā. Islamic jurists have also applied the principle of facilitation for women based on necessity in their ijtihads, which they carried out within the framework of the texts (nass). In this context, women experiencing menstrual or postnatal bleeding have been granted certain allowances in worship, such as prayer, fasting, and Hajj, as long as they remain in this state. This study focuses on the exemptions granted to women in the hajj ritual. Thus, it is aimed to refute the claim that Islam does not give women the value they deserve, specifically in the hajj ritual. In the scope of the study, classical and contemporary sources have been reviewed, and data related to the topic have been collected and evaluated. As a result of the research, it was concluded that Islamic law gives due value to women and provides convenience during the pilgrimage as in other acts of worship.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Hajj, Human Dignity, Women’s Rights, Exemption

Kaynakça

• Abdurrezzâk, Ebû Bekr Abdurrrezzâk b. Hemmâm b. Nâfi‘ es-San‘ânî. el-Musannef. thk. Habîbü’r-Rahmân el-A'zamî. 11 Cilt. Hindistan: el-Mektebü’l-İslâmî, 2. Basım, 1403/1982.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. el-Müsned. nşr. Ebû Hâcir Muhammed Saîd Besyûnî. Beyrut: y.y., 1405/1985.
• Akdemir, Salih. “Tarih Boyunca ve Kur’an-ı Kerim’de Kadın”. İslâmi Araştırmalar 5/4 (1991), (260-270).
• Ali el-Kârî, Ali b. Muhammed Ebü’l-Hüseyin, el-Herevî. Mirkâtü’l-mefâtîh şerhu Mişkâti’l-mesâbîh. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 2002.
• Amine Vedud - Muhsin. Kur’ân ve Kadın. İstanbul: İz Yayıncılık, 2000.
• Arat, Necla. Kadın Sorunu. İstanbul: Say Yayınları, 2. Basım, 1986.
• Ateş, Süleyman. “İslâm’ın Kadına Getirdiği Haklar”. İslâmi Araştırmalar 10/4 (1997), 304-310.
• Aynî, Ebû Muhammed Bedreddîn Mahmûd b. Ahmed el-Aynî. Umdetü’l-kârî şerhu Sahîhi’l-Buhârî. 25 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Bakırcıoğlu, Rasim. Ansiklopedik Eğitim ve Psikoloji Sözlüğü. Ankara: Anı Yayıncılık, 2012.
• Bayındır, Abdülaziz. “Bedene”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/302. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Boynukalın, Mehmet. “Umre”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/150-153. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. el-Câmi‘u’s-sahîh. nşr. Muhammed Züheyr b. Nasr. 8 Cilt. b.y.: Dâru Tavki’n-Necât, 2. Basım, 1422/2001.
• Carozza, Paolo G.. “Human Dignity and Judicial Interpretation of Human Rights: A Reply”. The European Journal of International Law Review 19/5 (2008), 931-944.
• Cezerî, Abdurrahman b. Muhammed el-Cezerî. el-Fıkh alâ mezâhibi’l-erba‘a. 5 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 3. Basım, 2003.
• Cüveynî, Abdülmelik b. Abdullah, İmâmü'l-Harameyn. Nihâyetü'l-matlab fî dirâyeti'l-mezheb. b.y.: Dâru'l-Minhâc, 1428/2007.
• Çağlayan, Harun. “İnsan Onuru Bağlamında Sorumluluk Bilinci”. e-Makalat Mezhep Araştırmaları Dergisi 8/2 (31 Aralık 2015), (97-120). https://doi.org/10.18403/emakalat.31405
• Dalgın, Nihat. Gündemdeki Tartışmalı Konular. İstanbul: Etüt Yayınları, 2. Basım, 2004.
• Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdurrahmân ed-Dârimî. Sünen. thk. Hüseyin Selîm Esed ed-Dârânî. Suudi Arabistan: Dârü’l-Mugnî, 2000.
• DİYK, Din İşleri Yüksek Kurulu. “Kadınların cuma namazı kılmaları zorunlu mudur?”. (Erişim 1 Mayıs 2024). https://kurul.diyanet.gov.tr/Cevap-Ara/111/âdetli-kadin-ziyaret-veda-ve-umre-tavaflarini-yapabilir-mi
• DİYK, Din İşleri Yüksek Kurulu. “Kadınların cuma namazı kılmaları zorunlu mudur?”. (Erişim 2 Mayıs 2024). https://kurul.diyanet.gov.tr/Cevap-Ara/654/kafilesi-mekkeden-ayrilacak-olan-bir-kadinin-ozel-hali-sebebiyle-veda-tavafi-yapamamasi-durumunda-ceza-gerekir-mi
• DİYK, Din İşleri Yüksek Kurulu, “Âdeti bitmeden Mekke'den ayrılmak zorunda kalan kadın bu haliyle ziyaret tavafını yapabilir mi? ”. (Erişim 05 Mayıs 2024). https://kurul.diyanet.gov.tr/Cevap-Ara/653/âdeti-bitmeden-mekkeden-ayrilmak-zorunda-kalan-kadin-bu-haliyle-ziyaret-tavafini-yapabilir-mi
• Ebü'l-Feth el-Ba‘lî, Ebû Abdillah, Şemseddin, Muhammed. el-Mutli‘ alâ elfâzi’l-Mukni‘. thk. Mahmud Arnavûd ve Yasin Mahmud el-Hatib. b.y.: Mektebetü’s-Sevâdî li’t-Tevzî‘, 1423/2003.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eşʿas b. İshâk b. Beşîr b. Şeddâd b. Amr el-Ezdî es-Sicistânî. Sünen-i Ebî Dâvûd. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdülhamîd. 4 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, ts.
• Ebû Şüca', Ahmed b. el-Hüseyin Şehabeddin Ebü't-Tayyib, el-İsfehânî. el-Gâye ve't-takrîb. b.y.: Âlemü'l-Kütüb, ts.
• Kâdî Ebû Muhammed, Muhammed Abdulvehhâb b. Ali el-Bağdâdî. et-Telkîn fî fıkhi’l-Mâlikî. thk. Ebû Üveys Muhammed. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1425/2004.
• Erdoğan, Mehmet. Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü. İstanbul, Ensar Neşriyat, 2013.
• Ezherî, Ebû Mansûr, Muhammed b. Ahmed b. Ezher, el-Herevî. ez-Zâhir fî garîb-i elfâzi’ş-Şâfiî. thk. Mus‘ad Abdulhamid Es-Sa‘d. b.y.: Dâru’t-Talâi‘, ts.
• Ezherî, Ebû Mansûr, Muhammed b. Ahmed b. Ezher, el-Herevî. Tehzîbü’l-lüga. Beyrut: Dâru İhya-i Türâsi’l-Arabî, 2001.
• Günay, Hacı Mehmet. “Nifas”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 33/79-81. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Haddâd, Radıyyüddîn Ebû Bekr b. Alî b. Muhammed. el-Cevheretü’n-Neyyire. b.y.: el-Matbaatü’l-Hayriyye, 1322/1904.
• Hamdi Döndüren, Delilleriyle İslâm Hukuku. Konya: Mistas Matbaası, 1977.
• Haraşî, Muhammed b. Abdullah, el-Mâlikî. Şerh-u Muhtasar’il-Halil. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l- Fikr, ts., 2/343.
• Hashımy, Sayed Qudrat. “Exploring Menstrual Leave in Islamic Jurisprudence: Cultural and Religious Perspectives 6/2 (2023)”. International Journal of Law Management & Humanities 6/2 (2023), 3287-3296.
• Hattâb er-Ruʿaynî, Şemseddin Ebû Abdillah Muhammed et-Tarablusî. Mevâhibu’l-celîl fî Muhtasari Halîl. Beyrut: Dârül-Fikr, 1412/1991.
• İbn Abdilberr, Ebû Ömer Yusûf en-Nemerî. el-Kâfî fî fıkhi ehli’l-Medîne. thk. Muhammed el-Moritânî. 2 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Riyâd el-Hadîse, 1400/1980.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed b. Saîd b. Hazm el-Endelûsî. Merâtibü’l-İcma‘. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1419/1998.
• İbn Kayyim el-Cevziyye, Ebû Abdillah Şemseddîn Muhammed b. Ebî Bekr. İ‘lamu’l-muvakki‘în ‘an Rabbi’l-âlemîn. thk. Muhammed Abdüsselâm İbrahim. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1411/1990.
• İbn Kudâme, Muvaffakuddin, Ebû Muhammed Abdullah b. Ahmed el-Makdisî. el-Kâfî fî fıkhi’l-İmâm Ahmed. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1994.
• İbn Kudâme, Muvaffakuddin, Ebû Muhammed Abdullah b. Ahmed el-Makdisî. el-Mugnî. 10 Cilt. b.y.: Mektebetü’l-Kâhire, 1388/1968.
• İbn Kudâme, Ebü’l-Ferec, Şemsüddîn Abdurrahmân b. Muhammed b. Ahmed el-Makdisî. eş-Şerhü’l-kebîr alâ metni’l-Mukni‘ (b.y.: Dârü’l-Kütübi’l-Arabiyyi li’n-Neşri ve’t-Tevzi‘, ts.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh b. Yezîd el-Kazvînî. Sünen-i İbn Mâce. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 2 Cilt. b.y.: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, ts.
• İbn Mâze el-Buhârî, Burhâneddîn Mahmûd b. Ahmed. el-Muhîtu’l-burhânî fî’l-fıkhi’n-Nu‘mânî. thk. Abdulkerim Sâmî el-Cündî. 9 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
• İbn Müflih, Burhâneddîn, Ebû İshâk, İbrâhîm b. Muhammed b. Abdillâh, ed-Dımaşkî, el-Mübdiʿ fî şerhi’l-Mukniʿ8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-İlmiyye, 1418/1997.
• İbn Rüşd, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Ahmed el-Kurtûbî el-Endelusî. Bidâyetü’l-müctehid ve nihâyetü’l-muktesid. Kâhire: Dârü’l-Hadîs, 2004.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takiyyuddîn Ahmed b. Abdilhalîm el-Harrânî. Mecmû'u’l-fetâvâ. thk. Abdurrahmân b. Muhammed. Medine: Vizâratü’ş-Şu'ûni’l-İslâmiyye ve’l-Evkâfi ve’d-Da‘veti ve’l-İrşâd, 2004.
• İbnü’l-Hâc, Ebû Abdillah Muhammed b. Muhammed. el-Medhal. 4 Cilt. b.y.: Dârü’t-Türâs, ts.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâlüddîn Muhammed b. Abdilvâhid b. Abdilhamîd es-Sivâsî el-İskenderî. Fethü’l-kadîr. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2003.
• İbnü’l-Muhâmilî, Ebü’l-Hasan Ahmed b. Muhammed. el-Lübâb fi’l-fıkhi’ş-Şâfiî. ed. Abdülkerim el Amrî. Suudi Arabistan: Dârü’l-Buhârî, ts.
• İmrânî Ebü’l-Hüseyin, Yahya b. Ebi’l-Hayr, el-Yemenî. el-Beyân fî mezhebi’l-İmâmi’ş-Şâfiî. thk. Kasım Muhmmed en-Nûrî. 13 Cilt. Cidde: Dâru’l-Minhâc, 1421/2000.
• Kahraman, Abdullah. “İslam Hukukunda Kadının Hukuki Tasarruf Ehliyeti”. Kafkas Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/1 (2014), (25-39).
• Karâfî, Ebü’l-Abbâs Şihabeddin. ez-Zehîra. thk. Saîd A‘râb. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1994.
• Kâsânî, Alâeddin Ebû Bekir b. Mesûd. Bedâi‘u’s-sanâi‘ fî tertibi’ş-şerâi‘. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1986.
• Kaya, Semih Batur. “Bir İnsan Hakları Kategorisi Olarak İnsan Onuru Kavramı ve Türkiye’deki Uygulaması Üzerine Bir Analiz”. İstanbul Medipol Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 9/2 (2022), 335-353.
• Kayrevânî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdurrahmân Ebû Zeyd. er-Risâle. b.y.: Dârü’l-Fikr, ts.
• Kazıcı, Ziya. “İslâm’da Kadın: (Bir Mukayese)”. İlahiyat Akademi Dergisi 11 (2020), 57-72.
• Kelvezânî, Ebû’l-Hattâb Mahfûz b. Ahmed. el-Hidâye alâ mezhebi’l-İmâm Ahmed. thk. Abdullatîf Humeym el-Fahl, Mâhir Yâsin. b.y.: Müessesetü’l-Girâs li’n-Neşr ve’t-Tevzî', 2004.
• Koç, Zafer. “Âdetli Kadının Mescide Girmesi, Tavaf Yapması, İddet Bekleyen Kadının Evden Dışarı Çıkması ve Haccetmesi” (243-308). Güncel Dini Meseleler İstişare Toplantısı - 6: Zekât, Evlilik, Kadınların İbâdet ve Sosyal Hayatı ile İlgili Farklı Görüşlerin Yeniden Değerlendirilmesi (13-15 Aralık 2013, Afyonkarahisar). Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2018.
• Kudûrî, Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Ebî Bekr Muhammed b. Ahmed. Muhtasaru’l-Kudûrî fi’l-fıkhi’l-hanefî. çev. Kâmil Muhammed Uveyza. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1418/1997.
• Kur’ân Yolu. (Erişim 16 Nisan 2024). https://kuran.diyanet.gov.tr/Tefsir/
• Kutsal Kitap: Tevrat, Zebur, İncil. İstanbul: Kitabı Mukaddes Şirketi - Yeni Yaşam Yayınları, 2. Basım, 2002.
• Mâlik b. Enes b. Mâlik el-Esbahî. el-Muvatta‘. thk. Muhammed Mustafâ el-A‘zamî. 8 Cilt. Dubâi: Müessesetü Zâyid b. Sultân Âl-i Nehyân, 1425/2004.
• Mâverdî, Alî b. Muhammed. el-Hâvi’l-Kebîr fî fikhi mezhebi’l İmâm’ş-Şâfiî ve huve şerhi Muhtasari’l-Müzenî. thk. Alî Muhammed Muavvid, Âdil Ahmed Abdülmevcûd. 19 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419/1998.
• Mergînânî, Ebü’l-Hasen Burhânüddîn Alî b. Ebî Bekr b. Abdilcelîl. el-Hidâye fî Şerhi Bidâyeti’l-mübtedî. çev. Tallal el-Yusuf. 4 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Mudarrizî, Nâsır b. Abdi’s-Seyyid, Ebü’l-Feth, el-Hârizmî. el-Mugrib fî tertibi’l-Mu‘rib. b.y.: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, ts.
• Müslîm, Ebü’l-Hüseyn Müslîm b. el-Haccâc. el-Câmi‘u’s-sahîh. nşr. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1374-75/1955-56.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuʿayb b. Ali en-Nesâî. el-Müctebâ mine’s-Sünen (es-Sünenüs-Sugrâ li’n-Nesâî). thk. Abdulfettâh Ebû Gudde. Halep: Mektebetü’l-Matbûâti’l’İslâmiyye, 1406/1985. Nevevî, Ebû Zekeriyya Yahya b. Şeref. el-Mecmû‘ şerhu’l-Mühezzeb. Beyrut: Dârü’l-Fikr, ts.
• Nevevî, Ebû Zekeriyya Yahya b. Şeref. Ravzatü’t-tâlibîn ve umdetü’l-müttekîn. thk. Zuheyr eş-Şâşî. 12 Cilt. Beyrut: el Mektebetü’l-İslâmî, 1412/1991.
• Ogan, M. Raif. İslâm Hukuku. İstanbul: Alkaya Matbaası, 1958.
• Okiç, M. Tayyib. İslâmiyette Kadın Öğretimi. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1979.
• Öğüt, Salim. “Hac”. İslâm’da İnanç, İbâdet ve Günlük Yaşayış Ansiklopedisi. ed. İbrahim Kafi Dönmez. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Vakfı Yayınları, 2006.
• Öğüt, Salim. “Tahâret”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/382-385. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Öğüt, Salim. “Tavaf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/178-180. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Sahnûn, Ebû Saîd Abdüsselâm b. Sa'îd et-Tenûhî. el-Müdevvenetü’l-kübrâ. b.y.: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• San‘ânî, Kehlânî Muhammed b. İsmail. Sübülü’s-Selâm. 2 Cilt. b.y.: Dârü’l-Hadîs, ts.
• Sâvî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Muhammed, es-Sâvî el-Mâlikî, Sâvî. Hâşiyetü’l-kebîr ale’Şerhi’s-sağîr. 4 Cilt. Dârü’l-Marife, ts.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsüleimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. el-Mebsut. 30 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Marife, 1414/1993.
• Seyyid Şerîf el-Cürcânî, Ali b. Muhammed. et-Ta‘rifât. thk. Yayınevi. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1403/1983.
• Sönmez, Mahmut. “Âyetler Işığında İslâm’ın Kadına Verdiği Değer”. (511-529). Uluslararası İslâm ve Kadın Çalıştayı. Iğdır: 2018.
• Şâfiî, Ebû Abdullah Muhammed b. İdrîs. el-Üm. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Marife, 1410/1989.
• Şelebi, Ahmed. Mukarenetü’l-edyan-edyanü’l-hind el-kübra Kahire: y.y., 1964.
• Şemseddin el-Makdisî, Ebû Abdillah Muhammed b. Müflih b. Muhammed b. Müferrec Şemsüddîn. Kitâbu’l-fürû' ve me‘ahû tashîhu’l-fürû‘ li Alâeddîn Ali b. Süleymân el-Merdâvî. thk. Abdullah b. Abdulmuhsîn et-Türkî. 11 Cilt. b.y.: Müessesetü’r-Risâle, 2003.
• Şevkânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî b. Muhammed. Neylü’l-evtâr şerhu Münteka’l-ahbâr. thk. İsâmuddîn es-Sebâbitî. 8 Cilt. Mısır: Dârü’l-Hadîs, 1413/1992.
• Şeybânî, Muhammed b. Hasan. el-Hücce alâ ehl-i Medine. çev. Mehdî Hasan el-Geylânî el-Kâdirî. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1403/1982.
• Şîrâzî, Ebû İshâk İbrahim b. Ali. et-Tenbîh fi'l-fıkhi'ş-Şâfiî. b.y.: Âlemü'l-Kütüb, ts.
• Şirbînî, Şemsuddîn Muhammed. Mugni’l-muhtâc ilâ ma‘rifeti meânî elfâzi’l-Minhâc. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415/1994.
• Tirmizî, Muhammed b. İsâ b. Sevre b. Mûsa b. ed-Dahhâk. Sünenü’t-Tirmizî. thk. Ahmed Muhammed Şâkir vd. 5 Cilt. Mısır: Şirketü Mektebeti ve Matbaati Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 2. Basım, 1395/1975.
• Topaloğlu, Bekir. İslâm’da Kadın. İstanbul: Yağmur Yayınları, 1975.
• Uraler, Aynur. “Zeyneb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/355-356. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Yaman, Ahmet. “Âdet Gören Kadının İbâdeti”. Mehir 2 (1998), 6-13.
• Yaran, Rahmi. “Dem”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/147-148. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Yavuz, Yunus Vehbi. “Hayız”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/51-53. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Zeydân, Abdülkerim. el-Mufassal fî ahkâmi’l-mer’e ve’l-beyti’l-müslim fi’ş-şeriati’l-İslâmiyye. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1413/1992.
• Zeylaî, Sûfî el-Bâriî. Ebû Muhammed Fahruddîn Osmân b. Alî b. Mihcen b. Yûnus. Tebyînü’l-hakâik Şerhu Kenzi’d-dekâik. Kâhire: el-Matbaatü’l-Kübra el-Emîriyye, 1895.
• Zuhaylî, Vehbe. el-Fıkhu’l-İslâmî ve eddilletuhu. Dımaşk: Dârü’l-Fikr, ts.