Şeyhülislâm Mustafa Efendi ve İstiâre Risâlesi

Yıl 2024, Cilt: 11 Sayı: 22, 615 - 634, 15.12.2024

Emine Akbaba Tanrıkut

Öz

Osmanlı medreselerinde Arap dili eğitimi, müfredatın ana unsurlarından biri olarak verilmiş; bu sayede, dini ilimlerde derin bilgi sahibi âlimler yetişmiş ve İslâm ilim camiasına birçok kıymetli eser kazandırılmıştır. Dönemin öne çıkan ilmî eserlerinden biri, Şeyhülislâm Ebü’l-Meyâmin Mustafa Efendi (ö. 1015/1606) tarafından kaleme alınan İstiâre risâlesidir. Arap dili ve belâgatında önemli bir mecaz sanatı olan istiâre-i mekniyye’nin teorik açıdan ele alındığı bu risâlede önceki âlimlerin konu hakkındaki görüşlerine yer verilmiş ve bu görüşler cedel ilminin prensipleri doğrultusunda tartışılmıştır. Bu yönüyle eser, günümüz dilbilim çalışmaları açısından da değerli bir kaynak teşkil etmektedir. Söz konusu risâlenin neşrine yönelik yapılan bu çalışmada metin incelemesi ve literatür taraması yöntemleri takip edilmiştir. Bu bağlamda önce müellifin hayatı ve eserleri hakkında bilgi sunulmuş ardından risâlenin el yazma nüshası ile içeriği hakkında bilgi verilmiş ve son olarak günümüze ulaşan tek nüshanın tahkiki yapılmıştır. Çalışma sonucunda, Osmanlı âlimlerinin şerh ve haşiyecilikle sınırlı kalmayıp, özgün yorumlarıyla önceki ilmî müktesebata hem geliştirme hem de sistemleştirme yönünde önemli katkı sağladıkları anlaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belâgatı, Beyân İlmi, İstiâre-i Mekniyye, Şeyhülislâm Mustafa Efendi, Risâle

Sheikh al-Islam Mustafa Efendi and his Risāla of Istiʿāra

Öz

Arabic language education was provided as one of the main components of the curriculum in Ottoman madrasas. As a result, scholars with deep knowledge in religious sciences were trained, and many valuable works were brought to the Islamic scholarly community. One of the prominent scholarly works of the Ottoman period is the risâla of istiʿārah, written by Sheikh al-Islam Abu’l-Mayāmin Mustafa Efendi (d. 1015/1606). This risāla focuses on the theoretical aspect of istiʿāra al-makniyya, an important figurative art in Arabic language and rhetoric. It includes the views of earlier scholars on the subject, which are discussed in accordance with the principles of the science of debate. In this respect, his work serves as a valuable resource for contemporary linguistic studies. This study, conducted for the publication of the mentioned risāla, employs the methods of text analysis and literature review. In this context, information about the author’s life and works is presented first, followed by details about the manuscript copy and content of the risâla, and finally, the only surviving copy of the text was critically edited. As a result of the study, it was revealed that Ottoman scholars did not merely limit themselves to commentary and marginal notes; through their original interpretations, but also made significant contributions to both development and systematization of the previous scholarly heritage.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Rhetoric, Ilm al-Beyān, Istiʿāra al-Makniyya, Sheikh al-Islam Mustafa Efendi, Risāla

Kaynakça

• Atâyî, Nev'îzâde. Hadâ'iku'l-hakâ'ik fî tekmileti'ş-şakâ'ik: Nev'îzade Atâyî'nin şakha'ik zeyli (inceleme - tenkitli metin). Fatih İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2017.
• Bağdatlı, İsmail Paşa. Hediyyetü’l-ʿârifîn, esmâʾü’l-müʾellifîn ve âsârü’l-musannifîn. İstanbul: Meârif Vekaleti, 1955.
• Ebü'l-Meyâmin, Mustafa Efendi. Risâle fi'l-istiâre. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi.
• Cürcânî, Ebû Bekr ʿAbdülkâhir b. ʿAbdirrahman. Esrâru’l-belâğa. thk. Mahmûd Muhammed Şâkir. Kahire; Cidde: Dârü’l-Medenî, ts.
• Güzel, Mehmet Emin. “İstiâre-i Mekniyyenin Tanım ve Kapsamı ile İlgili Tartışmalar Üzerine Bir Mülahaza”. İhya Uluslararası İslam Araştırmaları Dergisi 9/1 (2023), 268-89.
• Hüzelî, Ebû Züeyb Huveylid bin Hâlid bin Muharris. Dîvânu Ebî Züeyb el-Hüzelî. thk: Ahmed Halîl eş-Şâmî. Mısır: Mekkezü'l-Buhûs ve’d-Dirâsât el-İslâmîye, 2014.
• Işın, Bür. XVII. Asrın İlk Yarısında Payeli ve Bilfiil Anadolu ve Rumeli Kazaskerleri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Lisans Tezi, 1965.
• İpşirli, Mehmet. “Ebülmeyâmin Mustafa Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 362-363. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• İsferâyînî, İsâmuddîn. Şerhu İsâm ʿalâ metni’s-Semerkandîyye. thk. Muhammed Salih el-Ğursî. İstanbul: el-Mektebetü'l-Hanefiyye, ts.
• İsferâyînî, İsâmuddîn. el-Etvalu şerhu Talhîsi Miftâhi’l-ʿulûm. thk. ʿAbdulhamîd Hindâvî. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, ts.
• Kahraman, Seyit Ali - Galitekin Ahmed Nezih - Dadaş, Cevdet. İlmiyye Sâlnâmesi: Osmanlı İlmiyye Teşkilatı ve Şeyhülislamlar. İstanbul: İşaret Yayınları, 1998.
• Kâtib Çelebî, Haci Halife. Târîhu mulûki âli Osman: Fezleketü't-tevârîh. thk. Seyyid Muhammed es-Seyyid. Ürdün: Vakfiyyetu İbn Gâzi li'l-Fikri'l-Kurânî, ts.
• Kâtib Çelebî, Haci Halife. Süllemü’l-vüsûl ilâ tabakāti’l-fuhûl. thk. Mahmud Abdulkadir el-Arnavût. İstanbul: IRCICA Yayınları, 2010.
• Kâtib Çelebî, Haci Halife. Keşfü’z-zunûn ʿan esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. thk. Ekmeleddin İhsanoğlu - Beşşar Avvad. İngiltere: Müessesetül-Furkan, 2021.
• Kazvînî, Celâleddîn Muhammed b. Abdurrahman Hatîb. el-Îzâh fî ʿlûmi’l-belâga. thk. İbrahim Şemseddîn. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmîyye, 2003.
• Kazvînî, Celâleddîn Muhammed b. Abdurrahman Hatîb. Telhîsü'l-Miftâh. Pakistan: Mektebetü'l-Medine, 2016.
• Mustafa Efendi, Naimâ. Naimâ Tarihi. çev. Zuhuri Danışman. İstanbul: Bahar Matbaası, 1967.
• Râzî, Muhammed b. Ebû Bekir. Muhtârü's-Sıhâh. thk. Abdulfettah Berkâvî. Kahire: Dârü'l-Menâr, ts.
• Sekkâkî, Ebû Yakûb Sirâcüddîn Yusuf b. Ebî Bekr. Miftâhü’l-ʿulûm. thk. Naîm Zerzûr. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmîyye, 1983.
• Semerkandî,el-Leysî, Ebü’l-Kâsım b. Ebî Bekr. er-Risâletü’s-semerkandîyye fi’l-istiʿâre. Cezayir: Matbaʿatu Buntâne, 1905.
• Seyrekzâde, Muhammed Emrullah Hilmi Efendi. Dibâce. Süleymaniye Kütüphanesi: Kasidecizade Mustafa Sırrı.
• Taşköprîzâde, Ahmed Efendi. Şerhu’l-Fevâʾidi’l-ğıyâsiyye fî ʿilmeyi’l-meʿânî ve’l-beyân. İstanbul: Dârü’t-Tıbâ‘ati’l-Âmire 1896.
• Uçar, Hasan - Güzel, Mehmet Emin. “Molla Hüsrev’in Nakdu’l-efkâr fî reddi’l-enzâr Adlı Eserinin Hadis İlmi ile İlgili İkinci Bölümünün Tahkiki”. Tahkik İslami İlimler Araştırma ve Neşir Dergisi 4/2 2021.
• Zemahşerî, Ebû’l-Kâsım Mahmûd bin Amr bin Ahmed. el-Keşşâf ‘an hakâ’iki ğavâmid et-tenzîl. thk. Abdü’r-Razzâk el-Mehdî. Beyrut: Dâru İhyâi't-Türâsi'l-‘Arabî ts. ‏