İMPARATORLUKTAN CUMHURİYETE RUSYA TÜRKÜ AYDINLARI: DİASPORA TEORİSİ BAĞLAMINDA İNCELEME

Yıl 2025, Cilt: 2 Sayı: 1, 21 - 38, 30.06.2025

Alirıza Boya , Abdulkadir Gül

Öz

Rusya Türkleri diasporasının etkisi ve aydınların Osmanlı Türk modernleşmesine katkıları diaspora teorisi bağlamında analiz edilecektir. Özellikle başta Yusuf Akçura, Gaspıralı İsmail, Hüseyinzâde Ali Bey, Ahmed Zeki Velidi, Halim Sabit, Ahmet Ağaoğlu, Resülzâde Mehmed Emin, Sadri Maksudi, Ayaz İshaki, Hamit Zübeyir Koşay ve Abdülkadir İnan gibi önde gelen aydınlar, Osmanlı'da diaspora oluşturarak mühim roller üstlendiği gibi Osmanlı ve Cumhuriyet dönemi ideolojik ve siyasal hayatına katkı sağlamış Türk ulus devletinin fikri temellerini inşa etmede tarih ve dil alanında rol oynamışlardır. Yusuf Akçura ile Türkçü bir çizgide ilerleyen aydınlar, Türk dünyasının ortak bir kültür ve kimlik etrafında entegrasyonunu savunarak Akçura’nın tasarladığı program çerçevesinde, Osmanlı'da yayıncılık faaliyetlerine girişmiş ve Cumhuriyet sonrası dönemde dahil modernleşme sürecine entelektüel alanda katkı sunmuşlardır. Bu süreçte çıkarılan dergiler, Türkçülük çizgisinde şekillenmiş ve Türk dünyasının geçmişi ve geleceği için bakışa açıları geliştirmişlerdir. Aydınların bu noktada biyografik bilgileriyle ulus inşa etme sürecinde yaptıkları katkılar incelenmiştir. Entelektüellerin Osmanlı’dan Cumhuriyet’e diasporanın teorik çerçevesinde nasıl bir karakter arz ettiği irdelenecektir.

Anahtar Kelimeler

Diaspora , Rusya Türkleri , Modernleşme , Türkçülük

Kaynakça

• Akçura, Yusuf. Üç Tarz-ı Siyaset. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1. Basım, 1976.
• Akpınar, Yavuz. “Taymas”. TDV İslam Ansiklopedisi. Erişim 30 Ağustos 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/taymas-abdullah-battal
• Baykara, Tuncer. “A. Zeki Velidi Togan’ın Hayatı ve Eserleri”. Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi 1/13(1985), 1-10.
• Bayram, Sadi. İlk Türk Hafiri Hamit Zübeyr Koşay’ın Belgelerle Biyografisi. Ankara: Önder Matbaacılık, 2014.
• Bezci, Gül. “Kültür Hazinemiz: Hamit Zübeyr Koşay”. Genel Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi 3/6 (Temmuz 2021), 501-510.
• Copeaux, Etienne. Tarih Ders Kitaplarında(1931-1993) Türk Tarih Tezinden Türk-İslâm Sentezine. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2. Basım, 1998.
• Devlet, Nadir. Rusya Mültecileri: Uzak Diasporaya Savrulan Tatarlar. İstanbul: İstanbul Aydın Üniversitesi Yayınları, 1. Basım, 2017.
• Devlet, Nadir. Unutturulan Türkçü, İslamcı, Modernist İsmail Gaspıralı. İstanbul: Başlık Yayın Grubu, 1. Basım, 2011.
• Dündar, Ali Merthan. “Abdürreşid İbrahim ve Japonya”. Uluslararası Abdürreşid İbrahim ve Türk-Japon İlişkileri Bilgi Şöleni 22-23 Mayıs 2012, Konya Bildiriler. 117-136. Konya: Jkm Kültür Sanat Yayınları, 2012.
• Erkan, Mustafa. “Abdulkadir İnan ve Eserleri”. Erdem 12/36(Mayıs 2000), 907-928.
• Gilroy, Paul. “Diaspora”,Paragraph 17/3 (Kasım 1994), 207-212.
• Gündoğdu, Abdullah. “Türklerin Tanıklığında Rusya’da Devrim Süreci”. 100. Yılında Sovyet İhtilali ve Türk Dünyası. ed. Yunus Koç, Mikail Cengiz. 21-36. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayınları, 2018.
• Heyd, Uriel. Türk Ulusçuluğunun Temelleri. çev. Kadir Günay. Ankara: Türkiye Cumhuriyeti Kültür Bakanlığı Yayınları, 2. Basım, 2002.
• Kamaliyeva, Alsu. Romantik Milliyetçi Ayaz İshaki. Ankara: Grafiker Yayınları, 1. Basım, 2009.
• Kanlıdere, Ahmet. “Ayaz İshaki (1878-1954) ve Türkiye’de Türkçülük Fikrinin Evrimi”. Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi 27 (Ocak 2012), 77-124.
• Kanlıdere, Ahmet. “Sovyet ve Türk Tarih Yazıcılığında Rusya Müslümanlarının Düşünce Tarihi”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 2/1 (Mayıs 2004), 149-181.
• Kenny, Kevin. Diaspora: A Very Short Introduction. Oxford: Oxford University Press, 1. Basım, 2013.
• Levent, Sinan. “Muharrem Feyzi Togay’a Göre Japonya; Japon Arşiv Belgelerinde Togay”. Asya-Pasifik Çalışmaları Türkiye Yıllığı 4 (2009), 12-31.
• Mardin, Şerif. Türk Modernleşmesi. İstanbul: İletişim Yayınları, 2.Basım, 1991.
• Nikolayeviç Mokşin, Gennadiy. Narodniki V İstorii Rossii. Voronej: İzdatelskiy Dom VGU, 2. Basım, 2016. Özkan, Mustafa. Dil Eksenimiz. İstanbul: Akademik Kitaplar, 2017.
• Özkaya, Yılmaz. “Mehmet Emin Resulzade'nin Yeni Kafkasya Dergisi Çerçevesinde Azerbaycan Komünist Partisine Eleştirileri”. 100. Yılında Sovyet İhtilali ve Türk Dünyası. ed. Yunus Koç, Mikail Cengiz. 321-331. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayınları, 2018.
• Perinçek, Mehmet – Odabaşı, Arda. Stambulskie Novosti'de Jöntürk Devrimi. İstanbul: Kaynak Yayınları, 1. Basım, 2013.
• Ravilevna Rameyevna, İlsiyar. “Parvus: Turetskaya Publitsistika”, Gasırlar Avazı- Eho Vekov 2/1 (2016). 225-228
• Reynolds, Michael A.. İmparatorlukların Çöküşü: Osmanlı-Rus imparatorluklarının Çatışması ve Çöküşü 1908-1918. çev. Yücel Aşıkoğlu. İstanbul: Türkiye İşbankası Kültür Yayınları, 1. Basım, 2016.
• Sadoğlu, Hasan. Türkiye'de Ulusçuluk ve Dil Politikaları. çev. Çeviren Adı Soyadı. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2. Basım, 2003.
• Sezgin, Sema. “Türk Yurdu Dergisinde Rusya Türkü Yazarlar, Fikirleri Ve Türklüğe Katkıları”. Avrasya İncelemeleri Dergisi 10/2 (Ekim 2021), 297-321.
• Singin, Aynur. “Cumhuriyet İdeolojisi, Tarih Yazıcılığı ve İslâm: Mustafa Kemal, Zâkir Kâdirî Ugan ve M. Şemsettin Günaltay Bağlamında Bir İnceleme”. Umde Dini Tetkikler Dergisi 7/1 (Temmuz 2024), 1-24.
• Şenoğlu, Kemal. Yusuf Akçura: Kemalizm’in İdeoloğu. İstanbul: Kaynak Yayınları, 1. Basım, 2009.
• Toprak, Zafer. “II. Meşrutiyet Döneminde İktisadi Düşünce”. Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Türkiye Ansiklopedisi. 3/636. İstanbul: İletişim Yayınları, 1985.
• Toprak, Zafer. Türkiye’de Kadın Özgürlüğü ve Feminizm (1908-1935). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2014.
• Türkoğlu, İsmail. “Kursavî”. TDV İslam Ansiklopedisi. Erişim 16 Ağustos 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/kursavi
• Uyanık, Necmi. “Sarıklı Bir Türkçü Olarak Halim Sabit (Şibay) ve Türk Milliyetçiliğindeki Yeri (1883-1946)”. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi 5(1999), 89-111.
• Ülken, Hilmi Ziya. Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi. İstanbul: Ülken Yayınları, 3.Basım, 1992.
• Vurgun, Ahmet – Avaroğulları, Muhammet. “Akdes Nimet Kurat, Tarihçilik ve Tarih Öğretimi”. Turkish History Education Journal 1/1( Ekim 2012), 116-130.
• Yaldız, Fırat. “Diaspora Kavramı: Tarihçe, Gelişme ve Tartışmalar”. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları 18 (Haziran 1994), 289-318.