Sesi Duyulmayan Kaynaklar: “Münşe’ât” Mecmuaları

Year 2025, Issue: 9, 435 - 468, 23.10.2025

Nil Tekgül

https://doi.org/10.64957/nesir.1798267

Abstract

Osmanlı dönemi münşe’ât mecmuaları değişime odaklanan tarihçiler için uzun süre muteber bir tarihsel kaynak olarak görülmemiştir. Bu makale on dokuzuncu yüzyılda istinsah edilmiş Zübdetü’l Münşe’ât adlı eser üzerinden Osmanlı mektup yazma pratiklerini belgeleyen münşe’ât mecmualarının tarihçiler tarafından kaynak olarak kullanılabileceğini göstermeyi amaçlamaktadır. Bu eserlerin her biri şekil ve görünüşte içerik bakımından birbirlerine çok benzemekle birlikte üsluplarında yer alan sözcükler ve ibareler üretildikleri dönemin tecrübelerine, bu dönemde yaşayan bireylerin ve toplumun duygu normlarına da ışık tutacak ipuçları sunabilmektedir. Zira, yakın zamanda “duyguların tarihi” alanında yapılan araştırmalar hem duyguların zaman ve mekân içinde değiştiğini hem de duygu deneyimlerinin temel belirleyicisinin duygu normları olduğunu ileri sürmekte, bu araştırmaların bulguları bilişsel sinirbilim ve kültürel psikoloji gibi farklı bilim dalları araştırmalarıyla da desteklenmektedir. Eserde yer alan mektupların muhataplarının lakapları ile içerikleri bazında incelemesi yapılarak Osmanlı toplumsal/bireysel ilişkilerinin niteliklerine, bu niteliklerin değişimi ve dönemin toplumsal dönüşümünün mektuplara nasıl yansıdığına dair çıkarımlar yapılmaktadır. Yapılan inceleme toplumun erken modern dönemdeki “içtenlik” anlayışının on dokuzuncu yüzyıl sonlarında değişimine işaret etmektedir. Ayrıca o dönemde vuku bulan birtakım toplumsal gelişmelere, maaş ödemelerindeki gecikmelerin toplum üzerindeki sarsıcı etkilerine ve devletin bu probleme ilişkin aldığı tedbirlere, aile üyelerinin birbirlerini nasıl konumlandırdıklarına dair önemli bilgiler sunmakta, kültür tarihi için de kaynak niteliğinde kimi pratiklere ışık tutmaktadır.

Keywords

Münşe’ât , mecmua , Mehmed Rifat , mektup , Osmanlı tarihi , duyguların tarihi

Supporting Institution

Bu çalışma herhangi bir finansal destek alınmadan gerçekleştirilmiştir.

Thanks

İncelikli okumaları, yapıcı önerileri ve değerli katkıları için hakemlere teşekkür ederim. Nesir: Edebiyat Araştırmaları Dergisi editörlerine de metnin editoryal aşamasındaki yardımları için müteşekkirim. Bu çalışmada yapay zekâ destekli herhangi bir araç kullanılmamıştır. Tüm içerik yazar tarafından hazırlanmış ve doğruluğu onaylanmıştır.

Unheard Historical Sources: “Münşe’ât Mecmua”s

Abstract

Osmanlı dönemi münşe’ât mecmuaları değişime odaklanan tarihçiler için uzun süre muteber bir tarihsel kaynak olarak görülmemiştir. Bu makale on dokuzuncu yüzyılda istinsah edilmiş Zübdetü’l Münşe’ât adlı eser üzerinden Osmanlı mektup yazma pratiklerini belgeleyen münşe’ât mecmualarının tarihçiler tarafından kaynak olarak kullanılabileceğini göstermeyi amaçlamaktadır. Bu eserlerin her biri şekil ve görünüşte içerik bakımından birbirlerine çok benzemekle birlikte üsluplarında yer alan sözcükler ve ibareler üretildikleri dönemin tecrübelerine, bu dönemde yaşayan bireylerin ve toplumun duygu normlarına da ışık tutacak ipuçları sunabilmektedir. Zira, yakın zamanda “duyguların tarihi” alanında yapılan araştırmalar hem duyguların zaman ve mekân içinde değiştiğini hem de duygu deneyimlerinin temel belirleyicisinin duygu normları olduğunu ileri sürmekte, bu araştırmaların bulguları bilişsel sinirbilim ve kültürel psikoloji gibi farklı bilim dalları araştırmalarıyla da desteklenmektedir. Eserde yer alan mektupların muhataplarının lakapları ile içerikleri bazında incelemesi yapılarak Osmanlı toplumsal/bireysel ilişkilerinin niteliklerine, bu niteliklerin değişimi ve dönemin toplumsal dönüşümünün mektuplara nasıl yansıdığına dair çıkarımlar yapılmaktadır. Yapılan inceleme toplumun erken modern dönemdeki “içtenlik” anlayışının on dokuzuncu yüzyıl sonlarında değişimine işaret etmektedir. Ayrıca o dönemde vuku bulan birtakım toplumsal gelişmelere, maaş ödemelerindeki gecikmelerin toplum üzerindeki sarsıcı etkilerine ve devletin bu probleme ilişkin aldığı tedbirlere, aile üyelerinin birbirlerini nasıl konumlandırdıklarına dair önemli bilgiler sunmakta, kültür tarihi için de kaynak niteliğinde kimi pratiklere ışık tutmaktadır.

Keywords

Münşe’ât , mecmua , Mehmed Rifat , epistolary culture , Ottoman history , history of emotions

Supporting Institution

This research was conducted without any financial support from funding agencies, institutions, or organizations.

Thanks

I would like to thank the reviewers for their careful readings, constructive suggestions, and valuable contributions. I am also grateful to the editors of Nesir: Journal of Literary Studies for their assistance during the editorial process. No AI-assisted tools were used in the preparation of this study. All content was produced and verified by the author.

References

• Akyıldız, Ali. Osmanlı Bürokrasisi ve Modernleşme. İletişim Yayınları, 2004.
• Derdiyok, Çetin. “Osmanlı Devrinde Mektup Yazma Geleneği.” Osmanlı: Kültür ve Sanat 9, (1999): 731–733.
• Dingeç, Emine. “Osmanlı Sarayında Eski Bir Türk Geleneği: Yeni Yılda Hediyeleşme.” Turkish Studies 4, no.8 (2009): 1055–73.
• Ekin, Ümit. Kadı Buyurdu Kâtip Yazdı: Tokat’a Dair Bir Sakk Mecmuası. Bilgi Kültür Sanat, 2010.
• Findley, Carter V. Kalemiyeden Mülkiyeye Osmanlı Memurlarının Toplumsal Tarihi. Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996.
• Gök, Emine. “Münşeât-ı ‘Osmâniye (İnceleme-Metin).” Yüksek lisans tezi, Çukurova Üniversitesi, 2020.
• Gökyay, Orhan Şaik. “Tanzimat Dönemine Değin Mektup.” Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi 30, no. 274 (1974): 17–23.
• Gully, Adrian. “Epistles for Grammarians: Illustrations from the Inshâ’ Literature.” British Journal of Middle Eastern Studies 23, no.2 (1996): 147–66.
• Güngör, Zeynep. “Manastırlı Mehmet Rıfat’ın Tuhfetü’l‐İslâm’ı.” Bartın Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 2, no. 2 (2017): 73–88.
• Haksever, Halil İbrahim. “Eski Türk Edebiyatında Münşe’âtlar ve Nergisi’nin Münşe’âtı.” Doktora tezi, İnönü Üniversitesi, 1995.
• Hoca Saadettin Efendi. Tacü’t-Tevarih. 2 cilt. İstanbul, 1341.
• İnalcık, Halil. Şair ve Patron: Patrimonyal Devlet ve Sanat Üzerinde Sosyolojik Bir İnceleme. Doğu-Batı Yayınları, 2003.
• Kahraman, Alim. “Sermet Muhtar Alus.” İslam Ansiklopedisi içinde. TDV İslam Araştırmaları Merkezi, 1999.
• Kütükoğlu, Mübahat S. Osmanlı Belgelerinin Dili (Diplomatik). Kubbealtı Akademisi Kültür ve San’at Vakfı, 1998.
• Mehmed Rifat. Zübdetü’l Münşe’ât. İstanbul: 1279/1863.
• Özkan, Ahmet Ferhat. “Türk Edebiyatına Dair Duygu Çalışmalarının Kapsamı ve Bir Kaynakça Denemesi.” Cumhuriyetin Yüzüncü Yılına Armağan Sosyal ve Beşerî Bilimler: Türk Dili ve Edebiyatı içinde, hazırlayanlar Talip Doğan ve Ahmet Ferhat Özkan. Necmettin Erbakan Üniversitesi Yayınevi, 2023.
• Stearns, Peter N. and Carol Z. Stearns. “Emotionology: Clarifying the History of Emotions and Emotional Standards.” American Historical Review 90, no. 4 (1985): 813–36.
• Şeker, Murat. “Mehmed Rif’at’ın Zübdetü’l-Münşe’ât’ı (İnceleme-Metin).” Yüksek lisans tezi, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, 2023.
• Tanyer, Turan. “Eski İstanbul’da Arzuhalciler.” TBB Dergisi, no. 53 (2004): 271–84.
• Tekgül, Nil. Emotions in the Ottoman: Politics, Society and Family in the Early Modern Era. Bloomsbury, 2023.
• ———. “Duyguların Tarihi: Edebî Eser Olarak Osmanlı Belgelerine Yeni Bir Bakış Önerisi.” Atelye Edebiyat Dergisi, no. 1 (2023): 17–37.
• Tıraş, Yusuf Can. “Nâbî’nin Münşeâtı.” Yüksek lisans tezi, Adnan Menderes Üniversitesi, 2014.
• Uzun, Mustafa İsmet. “Münşe’ât.” İslam Ansiklopedisi içinde. TDV İslam Araştırmaları Merkezi, 1999.
• Vassaf, Gündüz. Annem Belkıs. İletişim Yayınları, 2000.
• Woodhead, Christine. “Circles of Correspondence: Ottoman Letter-Writing in the Early Seventeenth Century.” Journal of Turkish Literature 4, (2007): 53–68.
• ———. “Ottoman Inşa and the Art of Letter-Writing: Influences Upon the Career of the Nişancı and Prose Stylist Okçuzade (d. 1630).” Osmanlı Araştırmaları 7-8, (1988): 143–59.
• Yaşaroğlu, M. Kâmil. “Muharrem.” İslam Ansiklopedisi içinde. TDV İslam Araştırmaları Merkezi, 1999.
• Yıldırım, Kadir. “19. Yüzyıl ve Sonrasında Mali Kriz ve Hayat Pahalılığı Kıskacında Osmanlı Memurları ve İş Bırakma Eylemleri.” Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, no. 32 (2015): 45– 76.