Divriği Ulu Camii Minberinde Bulunan Hadisler ve Tahlili

Yıl 2023, Sayı: 2, 1 - 37, 31.05.2023

Hüseyin Vuruşkan

Öz

Hz. Peygamber’in, Müslümanlara ve hatta bütün insanlığa bıraktığı en büyük ve en değerli mirası hiç şüphesiz Yüce Rabbimizin kelamı olan Kur’an-ı Kerim’den sonra onun (s.a.s) emir, istek ve uygulamalarını bizlere aktaran hadisleridir. Peygamber Efendimizin hadisleri, Kur’an-ı Kerim’den sonra Müslümanların inanç, ibadet ve ahlâk esasları başta olmak üzere, dünya görüşlerini, hayat tarzlarını, bilgi tasavvurlarını, değer yargılarını ve sanat algılarını tesis eden ikinci temel kaynaktır. Dolayısıyla hadisler, dinî hayat başta olmak üzere hayatın her alanında önemli bir referanstır. Hadisler vesilesiyle İslam dininin ilke ve esasları hayatın her alanına yayılmış ve nüfuz etmiştir. İslam kültür ve medeniyetinin sanat ve mimarî anlayışında da aynı tezahürü görmek mümkündür. Hadisler, her alanda olduğu gibi İslam kültür ve medeniyetinin sanat ve mimarî anlayışında da başlıca kurucu öğelerden biri olmuştur. İslam’a özgü sanat dalları ve mimari tasavvur başta olmak üzere evrensel sanat ve mimari formlarında görülen İslam’a özgün katkılarda bu hususu müşahede etmek mümkündür. Özellikle cami mimarisinde bezeme ve tezyinat unsuru olarak hadislere yer verilmesi bu hususu göstermektedir. Nitekim bunun en önemli örneklerinden birisini, Anadolu Selçuklu Devleti döneminde Mengücek Beyliği tarafından inşa edilen Divriği Ulu Camii oluşturmaktadır. Caminin minberinde bulunan şekiller ve kitabeler bu konuda en seçkin örneklerden biridir. Abanoz ağacından yapılmış bu minber, üzerindeki işlemeler ve kitabeler ile eşsiz bir özelliğe sahiptir. Kitabeler içinde hadislerin mevcudiyeti ise daha yoğun olarak görülmektedir. On dördü sağ, on tanesi de sol tarafta olmak üzere toplam yirmi dört hadis büyük bir ustalıkla minbere işlenmiştir. Dolayısıyla çalışmamızda bu hadisler ele alınarak hem Divriği Ulu Camii minberinin tanıtımına katkı sunmak hem de bu hadislerin temel kaynaklardaki yerlerini tespit etmek ve bunların isnad ve sıhhat açısından durumlarını belirtmek hedeflenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Rivayet, Minber, Kaynak, İsnad

Hadiths Written on the Minbar of the Divrigi Great Mosque and Their Analysis

Öz

The greatest and most valuable legacy that of the Prophet left to the Muslims, and even all humanity after the Qur’an-i Kareem, our Almighty Lord's words, are his hadiths, which tell us His (s.a.s.) orders, desires, and practices. In addition to the Qur'an, the hadiths of our Prophet are the second primary source that establishes Muslims' beliefs, worship, and moral principles; in particular, their worldview, lifestyle, descriptions of knowledge, sense of art, and moral values. Therefore, hadiths are a valuable resource in all aspects of life, particularly in religious life. The principles of Islam spread and permeated every aspect of life with the occasion of hadiths. The same manifestation can be seen in the perspective of Islamic culture and civilization's art and architecture. Hadiths are one of the founding factors of Islamic culture and civilization in terms of art and architecture. This can be observed in the contributions unique to Islam that can be observed in universal art and architectural forms, particularly in Islamic art branches and architectural imagination. The inclusion of hadiths as a decorative element, particularly in mosque architecture, indicates this aspect. One of the most notable examples is the Divrigi Great Mosque, which was built by the House of Mengujek during the Sultanate of Rum. The shapes and epitaphs on the mosque's minbar are the most prominent examples. The engravings and inscriptions on this ebony wood minbar make it one-of-a-kind. The presence of hadiths in the epitaphs is more evident. On the minbar, twenty-four hadiths were masterfully operated, fourteen on the right and ten on the left. Therefore, this study aims to contribute to the promotion of the minbar of the Divrigi Great Mosque by considering these hadiths and to detect the places of these hadiths in the main sources and stating their status in terms of imputation and authenticity.

Anahtar Kelimeler

Hadith, Narration, Divrigi, Minbar, Source, Isnad.

Kaynakça

• Aclûnî, Ebü’l-Fidâ İsmâîl b. Muhammed. Keşfü’l-hafâ’ ve müzîlü’l-ilbâs. thk. Yûsuf b. Mahmûd el-Hâc Ahmed. 2 Cilt. Dimeşk: Mektebetü’l-İlmi’l-Hadîs, h. 1421.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed eş-Şeybânî. el-Müsned. thk. Muhammed Abdülkâdir Atâ. 12 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1429/2008.
• Ali el-Kârî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn. el-Esrârü’l-merfû‘a fi’l-ahbâri’l-mevzû‘a. thk. Muhammed b. Lütfî es-Sabbâğ. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 2. Basım, 1406/1986.
• Apa Kurtişoğlu, Gülay. “Anadolu Selçuklu Döneminin İki Minberi: Amasya Burmalı Minare Camii Minberinin Divriği Ulu Camii Minberiyle İlişkisi Üzerine”. Tarihin Peşinde Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi 11 (2014), 93‐126.
• Aydınlı, Abdullah. Hadis Istılahları Sözlüğü. İstanbul: İFAV Yayınları, 5. Basım, 2011.
• Aynî, Bedreddîn Mahmûd b. Ahmed. Umdetü’l-kârî şerhu Sahîhi’l-Buhârî. nşr. Abdullâh Mahmûd Muhammed Ömer. 25 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1421/2001.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. Hüseyn. es-Sünenü’l-kübrâ. thk. Muhammed Abdülkâdir Atâ. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 3. Basım, 1424/2003.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn. Şu‘abü’l-îmân. thk. Ebû Hacer Muhammed Saîd Besyûnî Zağlûl. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1421/2000.
• Bezzâr, Ebû Bekr Ahmed b. Amr. el-Müsned. thk. Mahfûz er-Rahmân Zeynullâh. 18 Cilt. el-Medînetü’l-Münevvere: Mektebetü’l-Ulûm ve’l-Hikem, 1414/1993.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl. el-Câmi‘u’s-sahîh. thk. Şuayb el-Arnâût. 5 Cilt. Dimeşk: er-Risâletü’l-Âlemiyye, 2011.
• Çobanoğlu, Ahmet Vefa. “Ulu Camii (Divriği Ulu Camii)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/95-96. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Dârekutnî, Ebü’l-Hasen Ali b. Ömer. es-Sünen. thk. Şuayb el-Arnaût vd. 6 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1424/2004.
• Dârimî, Ebû Muhammed Abdullâh b. Abdirrahmân. es-Sünen. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1423/2002.
• Ebû Dâvûd et-Tayâlisî, Süleymân b. Dâvûd. el-Müsned. thk. Muhammed b. Abdülmuhsin et-Türkî. 4 Cilt. Kahire: Dâru Hicr, 1420/1999.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî. es-Sünen. nşr. Muhammed bin Salih er-Râcihî. Riyad: Beytü’l-Efkâri’d-Devliyye, t.y.
• Ebû Ya‘lâ el-Mevsılî, Ahmed b. Ali b. el-Müsennâ. el-Müsned. thk. Hüseyin Selîm Esed. 16 Cilt. Dimeşk: Dâru’l-Me’mün li’t-Türâs, 2. Basım, 1412/1994.
• Ece, Abdurrahman. “Mescitler ile Çarşı ve Pazarları Niteleyen Bir Rivayetin Tahlili”. İhya Uluslararası İslam Araştırmaları Dergisi 4/2 (Güz 2018), 285-330.
• Efendioğlu, Mehmet. “Münker”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/13-14. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Efendioğlu, Mehmet. “Sâlih”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/32. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Elbânî, es-Semerü’l-müstetâb fî fıkhi’s-sünne ve’l-kitâb. Kuveyt: Müessesetü Ğarâs, h. 1422.
• Elbânî, Muhammed Nâsırüddîn. et-Ta‘lîkâtü’l-hısân ‘alâ Sahîhi İbn Hibbân. 12 Cilt. Cidde: Dâru Bâvezîr, 1424/2003.
• Elbânî, Muhammed Nâsırüddîn. Sahîhu’l-Câmi‘i’s-sağîr ve ziyâdâtüh. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1408/1988.
• Elbânî, Muhammed Nâsırüddîn. Sahîhu’t-Terğîb ve’t-terhîb. 3 Cilt. Riyad: Mektebetü’l-Meârif, 1421/2000.
• Elbânî, Muhammed Nâsırüddîn. Silsiletü’l-ehâdîsi’s-sahîha ve şey’ün min fıkhihâ ve fevâidihâ. 7 Cilt. Riyad: Mektebetü’l-Meârif, 1422/2002.
• Elbânî, Muhammed Nâsırüddîn. Silsiletü’l-ehâdîsi’z-za‘îfe ve’l-mevzû‘a. 14 Cilt. Riyad: Mektebetü’l-Meârif, 1412/1992.
• Elbânî, Muhammed Nâsırüddîn. Za‘îfü’l-Câmi‘i’s-sağîr ve ziyâdâtüh. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1408/1988.
• Elbânî, Nâsırüddîn. Za‘îfü’t-Terğîb ve’t-terhîb. 2 Cilt. Riyad: Mektebetü’l-Meârif, 1421/2000.
• Erkal, Mehmet, “Arşın”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/411-413. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Erul, Bünyamin. “Tedlîs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/262-264. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Hâkim en-Nîsâbûrî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh. el-Müstedrek ‘ale’s-Sahîhayn. thk. Mustafa Abdülkadir Atâ. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 1422/2002.
• Heysemî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Ali b. Ebî Bekr. Buğyetü’l-bâhis ‘an zevâ’idi Müsnedi’l-Hâris. thk. Hüseyin Ahmed Sâlih el-Bâkerî. 2 Cilt. el-Medînetü’l-Münevvere: el-Câmiatül-İslâmiyye 1413/1992.
• Heysemî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Ali b. Ebî Bekr. Mecma‘u’z-zevâ’id ve menba‘u’l-fevâ’id. thk. Muhammed Abdülkâdir Ahmed Atâ. 12 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1422/2001.
• İbn Abdilberr en-Nemerî, Ebû Ömer Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdillâh. Câmi‘u beyâni’l-‘ilm ve fazlihî. thk. Ebü’l-Eşbâl ez-Züheyrî. ed-Demâm: Dâru İbnü’l-Cevziyye, 1414/1994.
• İbn Adî, Ebû Ahmed Abdullâh. el-Kâmil fî du‘afâ’i’r-ricâl. thk. Mâzin es-Sersâvî. 10 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1433/2012.
• İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekr Abdullâh b. Muhammed. el-Musannef. thk. Hamd b. Abdillâh el-Cuma‘- Muhammed b. İbrâhîm el-Luheydân. 16 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1425/2004.
• İbn Hacer, Ahmed b. Ali el-Askalânî. Lisânü’l-Mîzân. nşr. Selman Abdülfettâh Ebû Gudde. 10 Cilt. Beyrut: Mektebü’l-Matbûâtil’l-İslâmiyye, 1423/2002.
• İbn Hacer, Ahmed b. Ali el-Askâlânî. Takrîbü’t-Tehzîb. nşr. Âdil Mürşid. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1420/1999.
• İbn Hacer, Ahmed b. Ali el-Askalânî. Tehzîbü’t-Tehzîb. thk. İbrâhîm ez-Zeybek- Âdil Mürşid. 4 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1416/1995.
• İbn Hacer, Ahmed b. Ali el-Askalânî. Telhîsü’l-habîr fî tahrîci ehâdîsi’r-Râfii‘l-kebîr. nşr. Ebû Âsım Hasen b. Abbâs. 4 Cilt. Kahire: Müessesetü Kurtuba, 1416/1995.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân. el-İhsân fî takrîbi Sahîhi İbn Hibbân. thk. Şuayb el-Arnaût. 18 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1408/1998.
• İbn Huzeyme, Ebû Bekr Muhammed b. İshâk. es-Sahîh. thk. Muhammed Mustafa el-A‘zamî. Beyrut: 4 Cilt. Mektebü’l-İslâmî, 1400/1980.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî. es-Sünen. thk. Sıdkî Cemîl el-Attâr. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1424/2003.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî. es-Sünen. thk. Şuayb el-Arnaût. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 1430/2009.
• İbnü’l-A‘râbî, Ebû Saîd Ahmed b. Muhammed. Kitâbü’l-Mu‘cem. thk. Abdülmuhsin b. İbrâhîm b. Ahmed el-Hüseynî. 3 Cilt. ed-Demâm: Dâru İbnü’l-Cevziyye, 1418/1997.
• İmam Mâlik, Ebû Abdillâh Mâlik b. Enes el-Asbahî. el-Muvatta’. thk. Ebû Üsâme Selîm b. Îd el-Hilâlî es-Selefî. 5 Cilt. Ummân: Mektebetü’l-Furkân, 1423/2003.
• İsfahânî, Ebû Nuaym Ahmed b. Abdillâh. Kitâbü’d-Du‘afâ. thk. Fâruk Hammâde. Dimeşk: Dâru’l-Kalem, 1431/2010.
• İsfahânî, Ebû Nuaym Ahmed b. Abdillâh. Hilyetü’l-evliyâʾ ve tabakâtü’l-asfiyâʾ. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1416/1996.
• Kandemir, M. Yaşar- Çakan, İsmail Lütfi- Küçük, Raşit. Riyâzü’s-Sâlihîn Tercüme ve Şerh. 8 Cilt. İstanbul: Erkam Yayınları, 2013.
• Kandemir, M. Yaşar. “Heysemî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/293-294 İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Kandemir, M. Yaşar. “Mevzû”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/493-496. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Kelâbâzî, Ebû Bekr Muhammed b. Ebû İshâk İbrâhîm b. Ya‘kûb. Bahrü’l-fevâ’id. thk. Muhammed Hasen İsmail- Ahmed Ferîd el-Mezîdî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1420/1999.
• Kudâî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Selâme. Müsnedü’ş-Şihâb. thk. Hamdî Abdülmecîd es-Selefî. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1405/1985.
• Ma‘mer b. Râşid, Ebû Urve. el-Câmi‘. (Abdürrezzâk’ın Musannef’inin sonunda 11.Cilt). thk. Habîburrahmân el-A‘zamî. 12 Cilt. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1403/1983.
• Mizzî, Yûsuf b. Abdirrahmân. Tehzîbü’l-kemâl fî esmâ’i’r-ricâl. nşr. Beşâr Avvâd Ma‘rûf. 35 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2. Basım, 1403/1983.
• Münzirî, Ebû Muhammed Zekiyyüddîn Abdülazîm. et-Terğîb ve’t-terhîb. 4 Cilt. nşr. İbrâhîm Şemseddîn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 3. Basım, 1424/2003.
• Müslim, Müslim b. el-Haccâc. es-Sahîh. Riyad: Beytü’l-Efkâri’d-Devliyye, 1419/1998.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb. es-Sünen. thk. Sıdkî Cemîl el-Attâr. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1425/2005.
• Oral, M. Zeki. “Anadolu’da Sanat Değeri Olan Ahşap Minberler, Kitabeleri ve Tarihçeleri”. Vakıflar Dergisi 5 (Ankara, 1962), 23-77.
• Sagânî, Ebü’l-Fezâil Radıyyüddîn Hasen b. Muhammed. el-Mevzû‘ât. thk. Ebü’l-Fidâ Abdullâh el-Kâdî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1405/1985.
• Semerkandî, Ebü’l-Leys Nasr b. Muhammed. Tenbîhü’l-gâfilîn. thk. Yâsuf Ali Bedîvî, Dimeşk: Dâru İbn Kesîr, 3. Basım, 1421/200.
• Şevkânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ali. Neylü’l-evtâr şerhu Münteka’l-ahbâr. nşr. İsâmüddîn es-Sabâbetî. 9 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 1413/1993.
• Süyûtî, Celâlüddîn. el-Câmi‘u’s-sağîr fî fî Ehâdîsi’l-Beşîri’n-Nezîr. nşr. Muhammed Ali Beydûn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 1425/2005.
• Şuayb el-Arnaût vd. el-Mevsûatü’l-hadisiyye Müsnedü’l-İmâmi Ahmed b. Hanbel. 50 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1429/2008.
• Taberânî, Ebü’l-Kâsım Süleymân b. Ahmed. el-Mu‘cemü’l-evsat. thk. Târık b. Ivazullâh b. Muhammed- Abdülmuhsin b. İbrâhîm. 10 Cilt. Kahire: Dâru’l-Harameyn, 1415/1995.
• Taberânî, Ebü’l-Kâsım Süleymân b. Ahmed. el-Mu‘cemü’l-kebîr. thk. Hamdî Abdülmecîd es-Selefî. 12 Cilt. Kahire: Mektebetü İbn Teymiyye, t.y.
• Taberânî, Ebü’l-Kâsım Süleymân b. Ahmed. el-Mu‘cemü’s-sağîr. thk. Muhammed Şekûr Mahmûd el-Hâc Emîr. 2 Cilt. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1405/1985.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ. es-Sünen. thk. Sıdkî Cemîl el-Attâr. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1425/2005.
• Uğur, Mücteba. “Hasen”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/374-375. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Yılmaz, Hayati. “Kudsî hadis”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/318-320 Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Yücel, Erdem. “Kündekârî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/553-554. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Zehebî, Muhammed b. Ahmed. Mîzânü’l-i‘tidâl fî nakdi’r-ricâl. thk. Ali Muhammed Bicâvî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, t.y.
• Zehebî, Muhammed b. Ahmed. Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ. thk. Şuayb el-Arnaût vd. 29 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2. Basım, 1402/1982.