Siyasi Erdem Açısından Bir İktidar Mücadelesi Örneği: Abdullah b. Zübeyr

Yıl 2025, Sayı: 6, 1 - 21, 31.05.2025

Yılmaz Çelik

Öz

İslâm tarihinde sahabe döneminden itibaren Müslümanlar arasında birçok siyasi ihtilaf yaşanmıştır. Hz. Ebû Bekir’in devlet başkanı olarak seçilmesiyle başlayan, Hz. Osman’ın öldürülmesi, Cemel ve Sıffîn savaşları ile derinleşen, sonrasında da artarak devam eden siyasi ihtilaflar İslâm toplumunda büyük bölünmelere neden olmuştur. İslâm toplumundaki bu ihtilafların ortaya çıkmasında şüphesiz ki Ümeyyeoğulları’nın önemli payı vardır. Bu durum Emevîlerin doksan yıllık iktidarları döneminde çok sert muhalefet hareketlerine neden olmuştur. Bunlar arasında Abdullah b. Zübeyr hareketinin önemli bir yeri vardır. Abdullah b. Zübeyr, eğer siyasetin ince taktiklerini kullanabilme iradesini gösterebilseydi muhtemelen Ümeyyeoğulları iktidarını henüz başlangıç safhasındayken ortadan kaldırarak kendi iktidarını sağlamlaştırabilecekti. Ancak Abdullah b. Zübeyr bu iradeyi gösterememiştir. Ayrıca Mervân b. Hakem ve oğlu Abdülmelik’in siyasi tecrübeleri buna eklenince Emevîler daha güçlü bir şekilde yönetime hâkim oldular. Abdullah b. Zübeyr’in iktidar yürüyüşü Kerbelâ olayının hemen sonrasında 64/683 yılında başlamış ve Abdülmelik b. Mervân döneminde Irak genel valisi Haccâc b. Yûsuf tarafından 73/692 yılında öldürülene kadar dokuz yıl sürmüştür. Bu çalışmada Abdullah b. Zübeyr’in, siyasi iktidarı ele geçirmek gayesiyle izlediği bazı yöntem ve uygulamalarının siyasi erdem açısından kısa değerlendirmesi yapılacaktır. İslâm düşünce geleneğinde temel bir mesele olarak görülen erdemlilik, siyasi hayatta da çok önemli bir yere sahiptir. Bu çerçevede Abdullah b. Zübeyr’in, Hz. Ali’ye karşı muhalefet konusunda Hz. Âişe’yi ikna etme yöntemi, Hz. Hüseyin’i Kûfe’ye gitmeye teşvik etmesi, Kâbe’yi üs olarak kullanması, bazı sahâbîlerin uyarılarına gösterdiği tepkiler, Kâbe’yi ziyarete gelenlerden zorla biat almaya çalışması, biat etmeyenlere baskı yapması gibi bazı konulardaki yaklaşımı ele alınacaktır. Abdullah b. Zübeyr’i farklı açılardan ele alan önemli çalışmalar bulunmaktadır. Ancak biz bu çalışmada Abdullah b. Zübeyr’in, siyasi mücadelede izlediği yöntemleri özellikle ele almak istedik. Bunu yapmakla, İslâm tarihinde öne çıkmış şahsiyetlerin farklı yönlerinin tahlil edilerek önemli sonuçlara varılmasına yönelik çalışmalara katkıda bulunmak istedik. Ayrıca önemli şahsiyetlerin verdikleri kararların tarihte büyük değişimlere yol açabildiğini de ortaya koymayı amaçladık.

Anahtar Kelimeler

İslâm Tarihi , Abdullah b. Zübeyr , Mekke , Ümeyyeoğulları , Erdemlilik

Teşekkür

İyi çalışmalar

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel. el-Müsned. thk. A. Muhammed Şakir-H. Ahmed ez-Zeyn. Kahire: 1995.
• Ayar, A. Rıza. Abdullah b. Zübeyr ve Halifeliği. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1988.
• Akbulut, Ahmet. Sahabe Dönemi İktidar Kavgası-Alevi Sünni Kavgasının Arka Planı. Ankara: Otto Yayınları, 2022.
• Aycan, İrfan. “Emevîler Döneminde Bir İktidar Mücadelesi Örneği: Abdullah b. Zübeyr (622-692)”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 41 (2000), 99-115.
• Belâzürî, Ahmed b. Yahya b. Câbir. Ensâbu’l-eşrâf (I. Cild). thk. M. Hamidullah. Mısır: Dârü’l-Maarif, 1959.
• Belâzürî, Ahmed b. Yahya b. Câbir. Ensâbu’l-eşrâf (II-XIII cildler). thk. S. Zekkâr-R. Zirikli. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1996.
• Dadan, Ali. Hz. Abdullah bin Zübeyr. İstanbul: Beyan Yayınları, 2020.
• Dîneverî, Ebû Hanîfe. Ahbârü’t-tıvâl-Eskilerin Haberleri. çev. Z. Akman-H. S. Aytemür. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2017.
• Ecer, A. Vehbi. “Abdullah b. Zübeyr’in Halifeliği ve Kurduğu Devlet”. Erciyes Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 16/10 (1998), 153-162.
• Ezrakî, Ebü’l-Velîd. Ahbâru Mekke. çev. Y. V. Yavuz. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2017.
• Fığlalı, E. Ruhi. “Cemel Vakʿası”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 30 Kasım 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/cemel-vakasi#1
• Gündüz, M. Salih. Abdullah b. Zübeyr ve İslâm Tarihindeki Yeri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Halîfe b. Hayyât. Târîhu Halîfe b. Hayyât. thk. M.N. Fevvaz-H.K.Fevvaz. Beyrut: Dârü’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1995.
• Hasan, H. İbrahim. Siyasi-Dini-Kültürel-Sosyal İslâm Târihi. çev. İ. Yiğit-S. Gümüş. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 1991.
• Hitti, P.K. Siyasi ve Kültürel İslâm Tarihi. çev. Salih Tuğ. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Yayınları, 1995.
• İbn Abdülber, Yusuf b. Abdullah. el-İstîʿâb fî maʿrifeti’l-ashâb. thk. A. Mürşid. Ürdün: Dârü’l A’lâm, 2002.
• İbn Aʿsem, Ebû Muhammed Ahmed el-Kûfî el-Ahbârî. el-Fütûh. thk. Ali Şiri. Beyrut: Dârü’l-Edvâ, 1991.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî, Tehzîbu’t-Tehzîb, neşr. İbrahim ez-Zeybek-Adil Mürşid, Beyrut: Müessesetü’r-Risale,1995.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed. es-Sîretü’n-nebeviyye ve Ahbârü’l-hulefâ. çev. H. Bekiroğlu. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2017.
• İbn Kesîr, Ebû’l-Fidâ İsmail. el-Bidâye ve’n-nihâye. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türki. Mısır: Dâru Hicr, 1418/1998.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim ed-Dîneverî. el-Maʿârif, thk. Servet Ukkâşe. Mısır: Dârü’l-Maârif, 1413/1992.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim ed-Dîneverî. el-İmâme ve’s-siyâse. çev. Cemalettin Saylık. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2017.
• İbn Saʿd, Muhammed. Kitâbu’t-tabakâti’l-kebîr. thk. Ali Muhammed Ömer. Kahire: Mektebetü’l-Hanci, 1421/2001.
• İbnü’l-ʿArabî, Ebû Bekir. el-ʿAvâsım mine’l-kavâsım. thk. Ammar Talibî. Kahire: Mektebetü Dâri’t-Türas, 1394/1974.
• İbnü’t-Tıktakâ, Ebû Cafer Muhammed b. Alî b. Tabâtabâ el-Hasenî. el-Fahrî (Devlet İdaresi, Halifeler, Vezirleri Tarihi, 632-1258). çev. Ramazan Şeşen. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınevi, 2016.
• İbnü’l-Esîr, İzzeddîn Ebü’l-Hasen Ali b. Muhammed. Üsdü’l-gâbe fi maʿrifeti’s-sahâbe. thk. A. Muhammed Muavvid-Ahmed Abdülmevcûd. Beyrut: Dârü’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1994.
• İbnü’l-Esîr, İzzeddîn Ebü’l-Hasen Ali b. Muhammed. el-Kâmil fi’t-târîh. çev. A. Ağırakça vd. İstanbul: Bahar Yayınları, 1986.
• Kılıç, Ünal, Yezîd b. Muâviye, Selçuk Üniversitesi SBE, Doktora Tezi, Konya, 1999.
• Koçyiğit, Tahsin. Abdullah b. Zübeyr Mücadelesi ve Kişiliği. İstanbul: Siyer Yayınları, 2023.
• Kurnaz, Yasin. Muhtâr es-Sekafî Hayatı, Siyasi ve Askeri Faaliyetleri. İstanbul: Kitaparası Yayınları, 2020.
• Öz, Şaban. Sahabe sonrası iktidar mücadelesi İkinci Fitne Dönemi. İstanbul: Siyer Okulu Yayınları, 2024.
• Safedî, Selahaddin Halil b. Aybek. Kitâbü’l-vâfi bi’l-vefeyât. thk. Ahmed Arnavut-Türki Mustafa, Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1420/2000.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr. Târîhu’r-rüsul ve’l-mülûk. thk. Muhammed Ebû’l-Fadl İbrahim. Kâhire: Dârü’l-Maârif, 1387/1967.
• Turun, Veysi. Birinci Asırda Güney Arap Kabilelerinin İlk Siyasi Oluşumlardaki Rolü, Ankara: Sonçağ, 2022.
• Ya'kubî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Ebî Ya'kûb İshâk b. Ca'fer b. Vehb b. Vâzıh, Târîhu'l-Ya'kûbî, Beyrut: Dâru's-sadr, 1995.
• Yıldız, Hakkı Dursun. “Abdullah b. Zübeyr b. Avvâm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 23 Mayıs 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/abdullah-b-zubeyr-b-avvam
• Zehebî, Şemsüddin Muhammed b. Ahmed. Siyeru Aʿlâmi’n-nübelâ. thk. Şuʿayb Arnavut. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2. Basım, 1402/1982.
• Zehebî, Şemsüddin Muhammed b. Ahmed. Târîhu’l-İslâm ve Vefeyâtü’l-Meşâhîr ve’l-A’lâm, thk. Ömer Abdüsselâm Tedmürî, Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l Arabî, 1989.
• Zührî, İbn Şihâb. el-Megâzî. çev. Mehmet Nur Akdoğan. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016.