CELÂLEDDİN ED-DEVVÂNÎ’NİN KELÂM SİSTEMİ

Year 2017, Volume: 3 Issue: 1, 53 - 99, 15.06.2017

Mustafa Akman

Abstract

Karakoyunlu ve Akkoyunlu devletleri zamanında yetişip
önemli görevler üstlenen Devvânî, aynı zamanda Osmanlı kelâm düşüncesinin
şekillenmesinde de etkili olan mühim kelâmcılardan biridir.

Felsefe ile din arasında temelde bir uzlaşı kurma
çabasında olduğu görülen Devvânî’nin en mühim hedefinin, felsefeye itibar
kazandırmak olduğu anlaşılmaktadır. Sühreverdî’nin işrâk, İbn-i Arabî’nin
vahdet-i vücûd ve Tûsî’nin ahlâk felsefesinden istifade etmiş olan Devvânî,
bunlardan özellikle İbn-i Arabî’ye daha çok ilgi duymuştur. Öte yandan Meşşâî
ve İşrâkî terminolojiyi birlikte kullanan Devvânî, benimsediği sudûr
nazariyesini kurgularken hem İslâm Meşşâîlerinin hem de İşrâkîlerin bu yöndeki
yaklaşımlarını birleştiren bir tutum sergilemiştir.

Devvânî, felsefe ile tasavvuf arasında tam bir ahenk
bulmaktadır. Bu itibarla bir yandan meşhur bir kelâmcı ve felsefeci, diğer
yandan ise tasavvufla ilgilenen birinin düşüncelerinde tenakuzu atlayan çok iyi
bir seçmeci (eklektik) olması gerekir. Ne var ki Devvânî’nin eserlerinden böyle
bir tutumunun varlığı fark edilememiş, aksine birçok düşüncesini birbiriyle
ilişkilendirmeden bıraktığı görülmüştür.

Devvânî temel kelâmî konuların hemen tamamında Eş’arî
söylemi esas almıştır. Hemen her eserini kelâmî, felsefî ve tasavvufî bir zemine
oturtmaya çalışan Devvânî, kelâmdaki şerh ve hâşiye geleneğinin zirve ismidir.
Bu dönemde kelâm ilmi gerileme dönemine girmiş buna karşın tasavvufî düşünce
felsefeleşerek geniş bir çevre bulmuştur. İşte görebildiğimiz kadarıyla Devvânî,
tam da bu çevreye mensup bir kelâmcı gibi durmaktadır.

Keywords

Celâleddin ed-Devvânî, Kelâm, Eş’arî, Felsefe, Tasavvuf

References

• ABDUH, Muhammed, Hâşiyetu Şerhi’l-Akâid el-Adudîyye (Hâşiyetu Muhammed Abduh alâ Şerhi Celâleddîn Devvânî ale'l-Akâidi'l-Adudîyye), (eş-Şeyh Muhammed Abduh Beyne el-Felâsife ve el-Kelâmiyyîn kitabının içinde), thk.-takdim: Süleyman Dünya, 1. kısım, 1. bsk., Dâru İhyâi’l-Kutubi’l-Arabîyye, Kahire 1958.
• ADIGÜZEL, Nuri, Günümüz İslam Felsefesinin Sorunsalları, İlahiyat Yayınları, Ankara 2005.
• AKBAY, Cevdet, Celaleddin ed-Devvânî ve Tefsir-u Kul ya Eyyuhel Kafirun (edisyon kritik), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 1987, “Basılmamış Yüksek Lisans Tezi”.
• AKGÜÇ, Ahmet, İsmail Gelenbevi'de Varlık Düşüncesi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2006, “Basılmamış Doktora Tezi”.
• AKMAN, Mustafa “Kelâm Bağlamında Mûsâ Kâzım Efendi Ve “Zevra Ve Hevra” İsimli Esere Yaptığı Tercüme Ve Şerhin Sadeleştirilmesi”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi (www.sosyalarastirmalar.com), 2017, c. 10, s. 50, sf. 863-881.
• ALGAR, Hamid, “Çârdeh Ma'sûm-i Pâk”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı yayınları, İstanbul 1993, c. VIII, ss. 227-228.
• ALPER, Ömer Mahir, Varlık ve İnsan: Kemalpaşazâde Bağlamında Bir Tasavvurun Yeniden İnşası, Klasik Yayınları, İstanbul 2010.
• ALTINTAŞ, Ramazan, “İslam İnancının Temel Klâsikleri: "Akâid Risâleleri"”, Kültürümüz ve Kitap (Sempozyum Tebliğleri 4-6.05.2007), Haz: Ş. Tutçu - O. Kavaklıoğlu, Sivas Kemal İbn-i Hümam Vakfı Yayınları, Sivas 2007, ss. 60-71.
• ANAY, Harun, “Celâlüddîn ed-Devvânî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı yayınları, İstanbul 1994, IX, ss. 257-262.
• ANAY, Harun, Celaleddin Devvânî: Hayatı, Eserleri Ahlak Ve Siyaset Düşüncesi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 1994, “Basılmamış Doktora Tezi”.
• ARSLAN, Mehmet Fatih, Celâleddîn Devvânî’nin Varlık Felsefesi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2015, “Basılmamış Doktora Tezi”.
• AŞIK, Fahreddin, Celâleddini Devvânî ve Hudus Nazariyesi, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, Ankara 1974, “Basılmamış Lisans Tezi”.
• ATBAŞ, Suat, Adudiddin el-İci’nin Akâid Metni Üzerine Yapılan Şerh ve Hâşiyeler, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya 2007, “Basılmamış Yüksek Lisans Tezi”.
• ATEŞ, Cafer, İslam İnancında İlahi Adalet Kavramı, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya, 2004, “Basılmamış Yüksek Lisans Tezi”.
• AYDIN, Ali Arslan, İslam İnançları ve Felsefesi (tevhid ve ilm-i kelam), Çağrı Yayınları, İstanbul 1979.
• AYDIN, Ömer, İslam İnanç Esasları, 2. bsk., İşaret Yayınları, İstanbul 2012.
• AVCI, Seyit, Sûfilerin Hadis Anlayışı: Bursevî Örneği, Ensar Yayınları, Konya 2004.
• BÂKILLÂNÎ, Ebu Bekr Muhammed, Kitab Temhîdu'l-Evâil ve Telhîsu'd-Delâil, thk. İ. Ahmed Haydar, Müessesetu'l-Kütübi's-Sekafiye, Beyrut 1987.
• BAŞER, Hacı Bayram, “Tasavvuf İlmi ve Keşf’in Bir Bilgi Yöntemi Olarak Değeri”, Entelektüel Bağımlılığı Aşmak: İlim Geleneğimiz Üzerine Araştırmalar içinde, Yedirenk, 2009, ss. 219-227.
• BEBEK, Adil, “Ceza”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı yayınları, İstanbul 1993, c. VII, ss. 469-470.
• BEBEK, Adil, “İmâm Mâtürîdî ve Kâdî Abdülcebbâr’a Göre Haber-i Vâhidin Epistemolojik Değeri”, "Kelâmda Bilgi Problemi" Sempozyumu 15-17 Eylül 2000: Bildiriler içinde, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, Bursa 2003, ss. 47-51.
• BEDİR, Ahmet- TUNÇBİLEK, Hasan Hüseyin, “Harut ve Marut İki Melek mi?”, Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. X, s. 4, 2002, ss. 1-28.
• BEKİRYAZICI, Eyüp, Devvânî Felsefesinin Ontolojik Temelleri, Araştırma Yayınları, Ankara 2009.
• BOZKALE, Lütfi, “İmkân-Hudûs İlişkisi Konusuna Genel Bakış”, İnönü Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. III, s. 1, 2012, ss. 203-228.
• BOZKURT, Mustafa, “Müslüman Kelamında Haberin Bilgi Değeri”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. XLVIII, s. 2, 2007, ss. 83-100.
• CÂBİRÎ, Muhammed Âbid, Arap-İslâm Aklının Oluşumu, çev. İbrahim Akbaba, 3. bsk., Kitabevi Yayınları, İstanbul 2001.
• CÂBİRÎ, Muhammed Âbid, Arap-İslâm Kültürünün Akıl Yapısı: Arap-İslâm kültüründeki bilgi sistemlerinin eleştirel bir analizi, çev. B. Köroğlu, H. Hacak, E. Demirli, 3. bsk., Kitabevi Yayınları, İstanbul 2001.
• CANİKLİ, İlyas, Hadislere Göre Yöneticilere İtaatin Sınırları, İlahiyat Yayınları, Ankara 2004.
• CANİKLİ, İlyas, Siyasetin Kurucusu Olarak Hadis: Sünni Hadis Literatüründe Hilafet Problemi, Medrese Yayınları, İstanbul 2006.
• CHİTTİCK, William C., “İbn Arabî”, İslam Düşünce Tarihi -İslâm Felsefesi Tarihi içinde, Ed.: S. H. Nasr- O. Leoman, çev. Ş. Öçal- H. T. Başoğlu, Açılım Kitap, İstanbul 2007.
• CHİTTİCK, William C., “İbn Arabî Okulu”, İslam Düşünce Tarihi -İslâm Felsefesi Tarihi içinde, Ed.: S. H. Nasr- O. Leoman, çev. Ş. Öçal- H. T. Başoğlu, Açılım Kitap, İstanbul 2007.
• COŞKUN, İbrahim, “Hz. Muhammed’in Evrensel Mesajını Gölgeleyen Bir Âmil: “Usulu’d-Din”de Haber-i Vahid’in Delil Sayılması”, Hz. Muhammed ve Evrensel Mesajı Sempozyumu (20-22 Nisan 2007) [İslâmî İlimler Dergisi Yayınları] içinde, Çorum 2007, ss. 137-152.
• CÜRCÂNÎ, Seyyid Şerif, Arapça-Türkçe Terimler Sözlüğü, trc. Arif Erkan, Bahar Yayınları, İstanbul 1997.
• CÜVEYNÎ, İmâmu'l-Haremeyn, el-Akîdetu’n-Nizâmiyye, Dâru’s-Sebili’r-Reşad- Dâru’n-Nefâis, thk. M. Zübeydî, Beyrut 2003.
• CÜVEYNÎ, İmâmu'l-Haremeyn, eş-Şâmil fî Usûli'd-Dîn, neşr. Helmut Klopher, Dâru'l-Arab, Kahire 1988.
• CÜVEYNÎ, İmâmu'l-Haremeyn, İnanç Esasları Kılavuzu - Kitabü’l-İrşâd, çev. A. Bülent Baloğlu vd., Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2010.
• ÇELEBİ, İlyas, “İsim-Müsemmâ”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı yayınları, İstanbul 2000, c. XXII, ss. 548-551.
• ÇINAR, Mahmut, “Karşılaştırmalı Akâid Okumaları: Cüveynî-Kadı Abdülcebbâr Örneği”, KADER, c. XI, s. 1, 2013, ss. 533-556.
• ÇINAR, Mahmut, “Mütekadimun Dönemi Kelam Alimlerine Göre Bilgi, Kaynakları ve Bunlar Arasındaki İrtibatın Keyfiyyeti”, Bilimname: Düşünce Platformu, c. XXI, 2011/2, ss. 7-32.
• ÇINAR, Mahmut, “Peygamberi Diğer İnsanlardan Ayıran Üç Özellik: Vahiy, Mucize ve İsmet”, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Din Eğitimi Araştırma Dergisi, s. XXI, 2011, ss. 95-127.
• ÇİFTCİOĞLU, İsmail, “XV. Yüzyıl Osmanlı İlim Hayatında Sadeddin Taftâzânî Ve Seyyid Şerîf Cürcânî Etkisi”, 38. ICANAS Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi (Eylül 2007) içinde, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yayınları, Ankara 2008, ss. 87-102.
• DEMİRCİ, Kürşat, “Hârût ve Mârût”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı yayınları, İstanbul 1997, c. XVI, ss. 262-264.
• DENİZ, Gürbüz, “Gazâlî’yi Anlamanın Usulü”, Diyanet İlmi Dergi, c. XLVII, s. 3, 2011, ss. 7-26.
• DENİZ, Gürbüz, “Gazzâlî Düşüncesinde Üç Meselenin Evrilmesi”, 900. Vefat Yılında İmâm Gazzâlî: Milletlerarası Tartışmalı İlmî Toplantı (07-09 Ekim 2011) içinde, İFAV, İstanbul 2012, ss. 703-712.
• DEŞTEKÎ, Gıyâseddin Mansûr (b. Sadreddin Muhammed eş-Şirâzî), İşrâku Heyâkili’n-Nûr li Keşfi Zulumâti Şevâkili’l-Gurûr, thk. Ali Ucebî, Mirâs-ı Mektûb, Tahran 2003/1382.
• DEVVÂNÎ, Celâleddin, Ahlâk-ı Celâlî Arapça Çevirisi, Yazma, Mütercim: belirsiz, Hattat: Muhammed Necib el-Eyyubî el-Maruf bi Suyulcizâde, Yazım tarihi: 1220, Nuruosmaniye Kütüphanesi, Eski Kayıt: 2325, Yeni Kayıt: 1909.
• DEVVÂNÎ, Celâleddin, Celâl Şerhu’l-Akâidi’l-Adudîyye, Matbaa-ı el-Hac Muharrem Efendi el-Bosnevî, İstanbul 1290.
• DEVVÂNÎ, Celâleddin, el-Hâşiye alâ ez-Zevrâ (Havrâ), Tasvir-i Efkar Matbaası, İstanbul 1286. [Eser üç risâleden oluşmaktadır. Sırasıyla: a. ez-Zevrâ [ve’l-Havrâ] (sf. 2-16) b. el-Hâşiye alâ ez-Zevrâ (sf. 17-48) c. Hâşiye alâ hutbeti'z-Zevrâ (sf. 49-62)].
• DEVVÂNÎ, Celâleddin, er-Risâle (el-Kadîme fî) İsbât el-Vâcib, İstanbul, ts.
• DEVVÂNÎ, Celâleddin, Hâşiye alâ Şerhi Tecrîdi’l-Akâid, Alâuddin Ali b. Muhammed el-Kuşcî, Şerhu Tecrîdi’l-Akâid el-Meşhûr bi’ş-Şerhi’l-Cedîd içinde (dipnotlar halinde verilmiştir), el-Cüz'ü’l-Evvel, Tab'atün Muhakkakatün Müzeyyeletün bi’l-Hevâşî, tsh.-thk. Hüseyin ez-Zârı'î er-Rıdâî, Râyed, Kûm 1393.
• DEVVÂNÎ, Celâleddin, Hâşiye alâ Tefsir-i Sûreti-l-İhlâs li-İbn Sînâ, thk. A. Faruk Güney, İbn Sina’dan Elmalılı’ya İhlas Suresi Felsefî Tefsir Geleneği içinde, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2008, “Basılmamış Doktora Tezi”, ss. 308-314.
• DEVVÂNÎ, Celâleddin, Levâmi el-İşrâk fi Mekârim el-Ahlâk/ Ahlâk-ı Celâlî, Leknev 1316/1898. (1334. Luknow, Matbaa-i Münşi Nevl-i Kişver).
• DEVVÂNÎ, Celâleddin, Mebâhis Muteallika fi Kelimeti't-Tevhid, Yazma, Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi blm., no: 01143, vrk. 67/b-69/a.
• DEVVÂNÎ, Celâleddin, Mebde ve Meâd Zevrâ ve Havrâ, müt. Şeyhu’l-İslam Mûsâ Kâzım, Dâru’l-hilâfeti’l-aliyye, Evkaf-ı İslamiye Matbaası, Şehzadebaşı 1335.
• DEVVÂNÎ, Celâleddin, Merâtib-i Tevhid Tercümesi, Yazma, İBB. Atatürk kitaplığı, Demirbaş no: OE_Yz_000742/06 (Osman Ergin Yazmaları), (Risâle fi Halk el-A'mâl'in son kısmıdır. Mütercim belli değildir), vrk. 52-54.
• DEVVÂNÎ, Celâleddin, Mukayyed-i Celâl, Neşreden: Ali Rıza Efendi, Servet-i Fünun Matbaası, İstanbul 1327/1909 (1321 baskı ruhsat tarihli).
• DEVVÂNÎ, Celâleddin, R. İsbâtu’l-Vâcib el-Kadîme, Seb'u Resâil içinde, thk. Seyyid Ahmed Tuysirkânî, Mîrâs-ı Mektûb, Tahran 2002/1381, ss. 69-114 (İsmail Hacuî İsfehânî’nin eseriyle beraber basılmış).
• DEVVÂNÎ, Celâleddin, Risâle fi Hakk İmânı Fir'avn, Yazma, İBB Belediye Yazmaları bölümü no: Bel_Yz_K.000123/09, vrk. 332/a-334/a.
• DEVVÂNÎ, Celâleddin, Risâle fî İ'râbi Lâ İlâhe İllallâh, thk. Ahmet Gemi, EKEV, c. XVIII, s. 58, 2014, ss. 723-737.
• DEVVÂNÎ, Celâleddin, Risâle fi Tarif İlm el-Kelâm, Celaleddin ed-Devvânî ve “Tarifli İlmi’l-Kelam” Adlı Eseri içinde, thk. Resul Vural, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya 2000, “Basılmamış Yüksek Lisans Tezi”.
• DEVVÂNÎ, Celâleddin, Risâle Halk el-A'mâl, er-Resâil el-Muhtâra içinde, thk. Seyyid Ahmed Tuysirkânî, Kütübhâne-i Umûmî, Isfahân 1405, ss. 67-76.
• DEVVÂNÎ, Celâleddin, Risâle İsbâtu’l-Vâcibi’l-Cedîde, Seb'u Resâil içinde, thk. Seyyid Ahmed Tuysirkânî, Mîrâs-ı Mektûb, Tahran 2002/1381, ss. 117-170 (İsmail Hacuî İsfehânî’nin eseriyle beraber basılmış).
• DEVVÂNÎ, Celâleddin, Risâle-i Sayhâ ve Sadâ, Yazma, Nuruosmaniye Kütüphanesi, No: 4989, vrk. 56/a-59/b.
• DEVVÂNÎ, Celâleddin, Risâle-i Tehlîliyye, Mecmua-i Resâil-i Fârisî içinde, thk. Seyyid Ahmed Tuysirkânî, Book II, Meşhed 1991/1368 hş., ss. 9-39.
• DEVVÂNÎ, Celâleddin, Tehlîliyye Şerhu Lâ İlâhe İllallah, tsh. ve Şerh: Ferişte Ferîdûnî Furûzende, İntişarat-ı Müessese-i Keyhân, Tahrân 1373.
• DEVVÂNÎ, Celâleddin, Risâle-i Tuhfe-ı Rûhânî (Risâle-i Havâss-ı Hurûf), Yazma, Süleymaniye Kütüphanesi, Şehid Ali Paşa blm., no: 02775, 24/b-32/b.
• DEVVÂNÎ, Celâleddin, Risâletu’z-Zevrâ, Seb'u Resâil içinde, thk. Seyyid Ahmed Tuysirkânî, Mîrâs-ı Mektûb, Tahran 2002/1381, ss. 173-184. (İsmail Hacuî İsfehânî’nin eseriyle beraber basılmış).
• DEVVÂNÎ, Celâleddin, Şerh-i Beyti ez Gülşen-i Râz, Yazma, Süleymaniye Kütüphanesi, Hamidiye blm., no: 01438, vrk. 321/b-324/a.
• DEVVÂNÎ, Celâleddin, Şerhu Hutbeti’z-Zevrâ, Seb'u Resâil içinde, thk. Seyyid Ahmed Tuysirkânî, Mîrâs-ı Mektûb, Tahran 2002/1381, ss. 187-197. (İsmail Hacuî İsfehânî’nin eseriyle beraber basılmış).
• DEVVÂNÎ, Celâleddin, Şerhu Risâleti’z-Zevrâ, Seb'u Resâil içinde, thk. Seyyid Ahmed Tuysirkânî, Mîrâs-ı Mektûb, Tahran 2002/1381, ss. 201-225. (İsmail Hacuî İsfehânî’nin eseriyle beraber basılmış).
• DEVVÂNÎ, Celâleddin, Şerhu’l-Akâidi’l-Adudîyye, Tabi' ve Naşir: Lofçalı Raşid, İstanbul 1323 ve 1326. (Eserin iki cildi birlikte ciltlenmiş: I. cilt: Matbaa-ı Ahmed İhsan; II. cilt: Dersaadet, İkdam Matbaası. Sayfanın iç kısmı çizgi ile iki kısma ayrılmış üst tarafı Devvânî'nin, el-Îcî'nin Akâid'ine yapmış olduğu şerhtir, alt tarafı ise Gelenbevî'nin bu şerhe yapmış olduğu hâşiyedir. Eserin hâmişinde de Mercânî ve Halhâlî hâşiyeleri mevcûttur.)
• DEVVÂNÎ, Celâleddin, Şevâkil el-Hûr fi Şerh Heyâkili’n-Nûr, Selâsu Resâil içinde, thk. Seyyid Ahmed Tuysirkânî, Meşhed 1411, ss. 99-261.
• DEVVÂNÎ, Celâleddin, Şevâkilu’l-Hûr fi Şerhi Heyâkili’n-Nûr li’s-Sühreverdî, thk. Muhammed Abdulhak, Muhammed Kevken, Beytu’l-Verrak, Bağdât 2010.
• DEVVÂNÎ, Celâleddin, Tefsiru’l-Fatiha, Yazma, Süleymaniye Kütüphanesi, Carullah blm., no: 02074, vrk. 1/a-2/b.
• DEVVÂNÎ, Celâleddin, Unmûzecu’l-Ulûm, Selâsu Resâil içinde, thk. Seyyid Ahmed Tuysirkânî, Meşhed 1411, ss. 263-340.
• DİYNANÎ, Ğulamhüseyin İbrahimî, Celaleddin Devanî Filozof-i Zovki Teellüh, İntişaraât-ı Hermes, Tahran 1390/2012.
• DİYNANÎ, Ğulamhüseyin İbrahimî, vd., “Cayigah-ı Celâleddîn Devvânî der Tarihi Endişe-i Felsefi”, Kitab-ı Mah-ı Felsefefe içinde, [Tahran 27.9.1390], c. LVIII, Tiyr 1391, ss. 4-12.
• DÜNYA, Süleyman, “Mukaddime” eş-Şeyh Muhammed Abduh Beyne el-Felâsife ve el-Kelâmiyyîn (Hâşiyetu Şerhi’l-Akâid el-Adudîyye) için yazdığı mukaddime”, Dâru İhyâi’l-Kutubi’l-Arabîyye, Kahire 1958, ss. 3-64.
• ERDEMCİ, Cemalettin, “Âmidî’de Haberin Epistemolojik Değeri”, Uluslararası Seyfuddîn Âmidî Sempozyumu Bildirileri içinde, Ensar Neşriyat, İstanbul 2009, ss. 193-209.
• ERDEMCİ, Cemalettin, “Ehl-i Sünnet ve’l-Cemaat’ın Kimliği ve Misyonu Üzerine”, Bilge Adamlar -üç aylık düşünce kültür ve edebiyat- Dergisi, s. XXI-XXII, Van 2009, ss. 60-66.
• ERDEMCİ, Cemalettin, “Eş’ariliğin Selçuklu Siyasetinin Sistemleşmesindeki Rolü”, İslâmî İlimler Dergisi, c. VII, s. 2, 2012, ss. 7-32.
• ERDEMCİ, Cemalettin, “Kelam İlminde Haberin Epistemolojik Değeri”, Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi [www.dinbilimleri.com], c. VI, s. 1, 2006, ss. 153-176.
• ERDEMCİ, Cemalettin, “Proclus’un Âlemin Kıdemine İlişkin Delilleri Üzerine”, Hitit Üniversitesi Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi [Gazi Ü. Çorum İFD], c. V, s. 9, 2006/1, ss. 153-170.
• ERDEMCİ, Cemalettin, Kelam İlmine Giriş, Değerler Eğitim Merkezi [Dem], İstanbul 2009.
• ERDEMCİ, Cemalettin, Kelam Kozmolojisine Giriş, Araştırma Yayınları, Ankara 2007.
• ERDOĞAN, İsmail, “İşrâkîlik’in İslâm Felsefesi İçerisindeki Yeri ve Kaynakları”, Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, s. VIII, 2003, ss. 159-177.
• ESEN, Muammer, “Tekfir Söyleminin Dinî ve İdeolojik Boyutları”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. LII, s. 2, 2011, ss. 97-110.
• ESEN, Muammer, İman, İmanla İlişkili Kavramlar ve Temel İnanç Esasları, İlâhiyat Yayınları, Ankara 2006.
• ESEN, Muammer, Kelam Tarihi -Kelam Ekolleri ve Görüşleri, İlahiyat Yayınları, Ankara 2006.
• FATİŞ, Emrullah, “İtikadi Fırka Tasniflari Üzerine”, Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, s. XIV, 2012, ss. 21-37.
• FAZLIOĞLU, İhsan, “Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi Türk Felsefe-Bilim Tarihine Önsöz”, Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi Uygarlığı içinde, edit. Ahmet Yaşar Ocak, I (Sosyal ve Siyasal Hayat), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 2006, ss. 413-427.
• FAZLIOĞLU, İhsan, “Osmanlı Dönemi Türk Felsefe-Bilim Hayatının Çerçevesi”, Türkiye’de/ Türkçede Felsefe Üzerine Konuşmalar içinde, hzr.: M. Cüneyt Kaya, Küre Yayınları, İstanbul 2009, ss. 223-234.
• FAZLIOĞLU, İhsan, “Türk Felsefe-Bilim Tarihi'nin Seyir Defteri (Bir Önsöz)”, Divan İlmî Araştırmalar Dergisi, c. X, s. 18, İstanbul 2005/1, ss. 1-42.
• FEHİM, Süleyman, Sefinetü'ş-Şuara, Devletşah b. Bahtişah Semerkandi Devletşah (v.900/1495) özet Osmanlıca çevirisi, Tabhane-i Amire, İstanbul 1843/1259.
• FURÛZENDE, Ferişte Ferîdûnî, “Zindegânî-î Celâleddin Devvânî”, Devvânî, Tehlîliyye içinde (mukaddime), İntişarat-ı Müessese-i Keyhân, Tahran 1373, ss. 1-21.
• GAZZÂLÎ, Ebu Hamid, Tehâfüt el-Felâsife: Filozofların Tutarsızlığı, trc. Bekir Karlığa, Çağrı Yayınları, İstanbul 1981.
• GAZZÂLÎ, Ebu Hamid, İhyâu Ulumi’d-Din, Dâru’l-Fikr, Beyrut 1989.
• GELENBEVÎ, Ebu'l-Feth İsmail b. Mustafa, Hâşiye ala Şerhi’l-Celâl/ Hâşiye ale'l-Celâl, (Tabi' ve Naşir: Lofçalı Raşid), İstanbul, 1323 ve 1326. (Eserin iki cildi birlikte ciltlenmiş: I. cilt: Matbaa-ı Ahmed İhsan; II. cilt: Dersaadet İkdam Matbaası. Sayfanın iç kısmı çizgi ile iki kısma ayrılmış üst tarafı Devvânî'nin, Îcî'nin Akâid'ine yapmış olduğu şerhtir, alt tarafı ise Gelenbevî'nin bu şerhe yapmış olduğu hâşiyedir. Eserin hâmişinde de Mercânî ve el-Halhâlî hâşiyeleri mevcûttur.)
• GÜNALTAY, M. Şemseddin, Felsefe-i Ûlâ: isbât-ı Vâcib ve Ruh Nazariyeleri, haz. Nuri Çolak, İnsan Yayınları, İstanbul 1994.
• HANDMÎR, Gıyâseddin, Tarihu Habib es-Siyer fi Ahbari Efradi Beşer, 3. bsk., Kitâbfuruş-i Hayyam, Tahran 1983/1362.
• HANDMÎR, Gıyâseddin, Rical-ı Kitab-ı Habib es-Siyer ez Hamle-i Mogol ta Mergi Şah İsmail-i evvel, Toplama Mukaddime ve Eklemeler: Abdulhüseyin Nevayî, Encümen-i Asar ve Mefâhir-i Ferhengi, Tahran 1379.
• HANSU, Hüseyin, “Mu’tezile Araştırmalarında Kaynak Problemi”, Marife: Bilimsel Birikim, c. III, s. 3, Konya 2003, ss. 5-71.
• HANSU, Hüseyin, Mutezile ve Hadis, Kitabiyat Yayınları, Ankara 2004.
• HARMAN, Vezir, “Osmanlı Dönemi Eş'arî Mezhebinin Güçlü Olmasının Muhtemel Sebepleri”, KADER, c. XIII:1, 2015, ss. 167-189.
• HÜSAMÎFER, Abdurrezzak, “İlliyet der Endişe-i Celâleddîn Devvânî ve Mollâ Sadrâ (Celâleddîn Devvânî ve Mollâ Sadrâ Düşüncesinde İlliyet)”, Hiredname-i Sadrâ Felsefe ve Kelâm dergisi, c. LII, Kış, 1387, ss. 27-39.
• İBN-İ FÛREK, Ebubekir, Mucerredu Makâlâti’l-Eşarî, Dar el-Machreq, thk. Danıel Gımaret, Beyrut 1987.
• İBN-İ HALDÛN, Mukaddime, haz. Süleyman Uludağ, Dergah Yayınları, İstanbul 1983.
• İBN-İ HALDÛN, Şifâu's-Sâil li-Tehzîbi'l-Mesâil, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, thk. Muhammed b. Tawit et-Tancî, İstanbul 1957.
• İBN-İ SİVAR, Ebu’l-Hayr Hasan el-Bağdâdî, “Alemin Hudusuna İlişkin Yahya en-Nahvî ile Kelamcıların Delilleri’nin Karşılaştırılması”, çev. Cemalettin Erdemci, KADER, c. II, s. 2, 2004, ss. 155-163.
• İDİZ, Ferzende, “İmâm Suyûtî’nin İlm-ı Bâtın’a Dâir Bir Risâlesi: el-Bâhir fî Hükmi’n-Nebî bi’l Bâtın ve’z-Zâhir”, EKEV, c. XV, s. 48, (Yaz), Erzurum 2011.
• KAHRAMAN, Hüseyin, “Kelâmcı Bakış Açısının Hadisçilerin Sünnet Anlayışının Şekillenmesine Etkisi”, Günümüzde Sünnetin Anlaşılması [Sempozyum Tebliğ ve Müzakereleri] içinde, 29-30 Mayıs 2004/Bursa, 2005, ss. 199-205.
• KAHRAMAN, Hüseyin, “Kelâmdaki Bilgi Teorisinin Hadis İlmi Üzerindeki Etkileri”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. XIV, s. 1, Bursa, 2005, ss. 89-110.
• KARADAŞ, Cağfer, “Muhyiddin İbn Arabî’nin İtikâdı”, Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi (İbnü’l-Arabî Özel Sayısı-1), c. IX, s. 21, 2008, ss. 67-94.
• KARADAŞ, Cağfer, İbn Arabî’nin İtikâdî Görüşleri, Beyan Yayınları, İstanbul 1997.
• KARTAL, Abdullah “Tasavvufun İslâm Düşüncesindeki Yeri ve Önemi”, Bursa'da Dünden Bugüne Tasavvuf Kültürü içinde: 2. Bursa Kültür Sanat ve Turizm Vakfı Yayınları, 1. Basım, İstanbul 2003, ss. 58-71.
• KASIMÎ, Cemaleddin, Kavâidu't-Tahdis min Funûni Mustalahi'l-Hadis, Dârü'n-Nefâis, thk. M. Behce Baytar, Beyrut 1993.
• KELEŞ, Ahmet, “73 Fırka Hadisi Üzerine Bir İnceleme”, Marife: Bilimsel Birikim - Ehl-i Sünnet Özel Sayısı-, c. V, s. 3, Konya 2005, ss. 25-45.
• KEVSERÎ, Muhammed Zâhid, “Gelenbevî İsmail Efendi (manisa-Gelenbe 1143/1730 - Yunanistan-Yenişehr-i Fenâr 1205/1791)”, çev. Musa Alak, İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, s. XI, 2005, ss. 137-154.
• KILAVUZ, Ahmet Saim, “Akaid”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı yayınları, İstanbul 1989, c. II, ss. 212-216.
• KÖKTAŞ, Yavuz, “Hadislerde Efdaliyet Anlayışına Dair”, Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, s. XVII, 2003, ss. 125-162.
• KUBAT, Mehmet, Kur'an'da Tevhid, Şafak Yayınları, İstanbul 1994.
• KUTLUER, İlhan, “Üç Perspektif: Kelâm, Felsefe, Tasavvuf”, İslâm Felsefesinin Sorunları içinde, Elis Yayınları, Ankara 2003, ss. 19-36.
• MEHDİLÎ, es-Seyyid Muhammed Akil b. Ali, Felsefî Tasavvuf, çev. Mustafa Kılıçlı, Birey Yayınları, İstanbul 1998.
• MERCÂNÎ, Şihabuddin, Hâşiye ale'l-Celâl (el-Azbu’l-Furât ve’l-Mâu’z-Zülâlu’n-Nâfi’ li-Ğılleti Revâmmi’l-İbrâz li-Esrâri Şerhi’l-Celâl), el-Gelenbevî ale’l-Celâl kitabının hamişinde [hamişin üst tarafında Mercânî, alt tarafında ise el-Halhâlî’nin hâşiyesi mevcûttur.] Tabi' ve Naşir: Lofçalı Raşid. Eserin iki cildi birlikte ciltlenmiş: I. cilt: Matbaa-ı Ahmed İhsan, İstanbul 1323; II. cilt: Dersaadet İkdam Matbaası, 1326.
• NESEFÎ, Ebu’l-Muîn, Tabsıratü’l Edille fî Usûli’d-Din (tenkidli neşir), haz. Hüseyin Atay, 2. bsk., Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 2004.
• OKUDAN, Rifat, İşrak Filozofu Sühreverdi Maktul ve Eserlerindeki Üslup ve Belağat, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Isparta 2001, “Basılmamış Doktora Tezi”.
• ORMSBY, Eric Lee, İslam Düşüncesinde ‘İlahî Adalet’ Sorunu (Teodise), trc. Metin Özdemir, Kitâbiyât Yayınları, Ankara 2001.
• ÖNGÖREN, Reşat, “Bir Bilgi Kaynağı Olarak Tasavvufta Keşfin Değeri”, İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, s. V, 2002, ss. 85-96.
• ÖZERVARLI, Sait, “Melek (İslâm İnancında Melek)”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı yayınları, Ankara 2004, c. XXIX, ss. 40-42.
• ÖZKAN, Halit, “Süyûtî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı yayınları, İstanbul 2010, c. XXXVIII, ss. 188-198.
• ÖZLER, Mevlüt, “Tevhid”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı yayınları, İstanbul, 2012, c. XLI, ss. 18-20.
• RÂZÎ, Fahreddin, el-Metâlibu'l-Aliyye mine'l-İlmi'l-İlâhî, Dâru'l-Kitâbi'l-Arabi, thk. Ahmed Hicâzî es-Sekka, Beyrut 1987.
• RÂZÎ, Fahreddin, İslâm İnancının Ana Konuları, çev. Nadim Macit, İhtar Yayınları, Erzurum 1996.
• RÂZÎ, Fahreddin, Kelâm’a Giriş (el-Muhassal), çev. Hüseyin Atay, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, Ankara 1978.
• SERBESTZÂDE, Ahmet Hamdi, İlm-i Kelâmdan Akâid-i Adudîyye Şerhi Celâl Tercümesi, Serasi Matbaası, Trabzon 1310.
• SİEL, Mustafa, Kur'an'da ve Günlük Hayatımızda Tevhid ve Şirk, Ekin Yayınları, İstanbul 2012.
• SİNANOĞLU, Abdulhamit, Kelâm Tarihinde Tanrı Tasavvurları, İlahiyat Yayınları, Ankara 2005.
• SOYAL, Fikret, Celaleddin ed-Devvânî’nin Firavun’un İmanı Konusundaki Görüşleri ve Ali el-Kârî’nin Eleştirisi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2004, “Basılmamış Yüksek Lisans Tezi”.
• ŞÂFİÎ, Hasan Mahmûd, Kelâm’a Giriş, çev. Süleyman Akkuş, Değişim Yayınları, İstanbul 2009.
• TAHRÂNÎ, Muhammed Muhsin Aga Büzürg-i, Tabakâtu A'lâmi'ş-Şîâ: ziyau’l-lami' fi'l-karni't-tasi', IX, Danişgah-ı Tahran, thk. Ali Nakî Münzevî, Tahran 1983.
• TAYLAN, Necip, “Bilgi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı yayınları, İstanbul 1992, c. VI, ss. 157-161.
• TOKTAŞ, Fatih, İslam Düşüncesinde Felsefe Eleştirileri, Klasik Yayınları, İstanbul 2004.
• TOPALOĞLU, Bekir, “Fırka”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı yayınları, İstanbul 1996, c. XIII, ss. 35.
• TOPALOĞLU, Bekir, “Mezhep (Mezheplere Ayrılmanın Dinî Hükmü)”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı yayınları, Ankara 2004, c. XXIX, ss. 532-534.
• TOPALOĞLU, Bekir, İslâm Kelâmcılarına ve Filozoflarına Göre Allah'ın Varlığı (İsbât-ı Vâcib), Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 1981.
• TOPALOĞLU, Bekir, Kelâm İlmine Giriş, Damla Yayınları, İstanbul 2014.
• TUNCER Namlı, “İlke ve Olgu, Görüş ve Fıkra Süreçlerinde Mezheb”, Eski Yeni: Üç Aylık Düşünce Dergisi, s. XXV, 2012, ss. 5-13.
• TURGUT, Ali Kürşat, “Devvânî ve Enmûzecu’l-Ulȗm Adlı Eseri”, EKEV, c. XVIII, s. 59, (Bahar) 2014, ss. 443-455.
• ULUDAĞ, Süleyman, “Giriş” Teftâzânî, Kelâm İlmi ve İslâm Akâidi (Şerhu’l-Akâid) içinde, 7. bsk., Dergah Yayınları, İstanbul 2015.
• ÜNAL, Harun, Uydurma Hadisler, Mirac Yayınları, ed. T. Çakıcı, İstanbul 2007.
• ÜZÜM, İlyas, “Mezhep (Giriş, Kelâm)”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı yayınları, Ankara 2004, c. XXIX, ss. 526-532.
• ÜZÜM, İlyas, “Mezhep (Literatür)”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı yayınları, Ankara 2004, c. XXIX, ss. 534-537.
• ÜZÜM, İlyas, Celaleddin ed-Devvânî ve er-Risâle fi Mes'eleti Halkı'l-A’mâl Adlı Eseri (Edisyon Kritik), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 1985, “Basılmamış Yüksek Lisans Tezi”.
• VURAL, Resul, Celaleddin ed-Devvânî ve “Tarifli İlmi’l-Kelam” Adlı Eseri, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya 2000, “Basılmamış Yüksek Lisans Tezi”.
• WATT, W. Montgomery, “İbn-i Sînâ Râfızî Midir, Sünnî Midir?”, Uluslararası İbn Türk, Hârezmî, Fârâbî, Beyrûnî ve İbn Sînâ Sempozyumu Bildirileri, 09-12 Eylül 1985 içinde, çev. Mübahat Türker-Küyel, 1990, ss. 231-234.
• YAVUZ, Yunus Vehbi, “Kelâm Kitaplarındaki İnanç Konuları ve Kullanılan Zayıf Hadîsler”, Kur’an Mesajı: İlmî Araştırmalar Dergisi, c. I, s. 7, 1998, ss. 23-36.
• YAVUZ, Yusuf Şevki, “el-Akâidu’l-Adudîyye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı yayınları, İstanbul 1989, c. II, ss. 216.
• YAVUZ, Yusuf Şevki, Kur’an-ı Kerim’de Tefekkür ve Tartışma Metodu, İlim ve Kültür Yayınları, Bursa 1983.
• YEŞİL, Mahmut, Va’z Edebiyatında Hadisler, Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2001.
• YILDIRIM, Yasin, Osmanlı Kelâmcılarından İsmail Gelenbevî'nin Ulûhiyyet Anlayışı ve Mâturîdî Akaidi Açısından Değerlendirilmesi, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kahramanmaraş 2013, “Basılmamış Yüksek Lisans Tezi”.
• YÜCEER, İsa, “Ana Konularıyla Mukayeseli İslam İnançları”, Araşan Sosyal Bilimler Enstitüsü İlmî Dergisi, s. V-VI, Bişkek 2008, ss. 117-130.
• YÜCEER, İsa, “Kelâm Felsefe İlişkilerinde İlk Dönem”, İlâhiyat Fakülteleri Kelâm Anabilim Dalı Eğitim - Öğretim Meseleleri ve Koordinasyonu Toplantısı – II içinde, İFAV, İstanbul 1998, ss. 217-226.
• YÜCEER, İsa, “Kelam İlminin Felsefeleşme Süreci”, Yüzüncü Yıl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. III, s. 3, Van 2000, ss. 35-62.
• YÜCEER, İsa, Kelâm Felsefe Uzlaşması, Tablet Yayınları, Konya 2007.
• YÜCEER, İsa, Kelam Fırkalarında Yöntem, Tablet Yayınları, Konya 2007.
• YÜCEER, İsa, Kelam Hikmet İlişkisi, Tablet Yayınları, Konya 2007.
• YÜCEER, İsa, Mu'tezile -Öncüleri ve Kelâmî Görüşleri, Yüzüncü Yıl Üniversitesi ofset bsk. tesisleri, Van 1995.