Osmanlı Devletinde bilgi ve iktidar

Year 2020, Issue: 5, 244 - 253, 30.12.2020

Mehmet Mesut Ballı

Abstract

Altı asırdan fazla sürmüş Osmanlı Devleti üzerine geniş bir literatür bulunmaktadır. Yerli-yabancı ve de farklı disiplinlerden çok sayıda araştırmacı, son büyük Türk “imparatorluğu”nun her dönemini, her kurumunu, her aktörünü hatta her unsurunu derinlemesine incelemiştir. Bunlarla birlikte her olgunun, kişinin, kurumun, dönemin kısaca her konunun aynı yoğunlukta ele alın(a)madığı belirtilmelidir. Bu durum siyasal, ideolojik, teknik, pragmatik birçok sebepten kaynaklanır. Bu bağlamda Osmanlı tarihi üzerine yapılan çalışmalar arasında “bilim” ve “ulema” konularındakiler göreceli olarak sınırlıdır. Osmanlı bilimi ve uleması üzerine çalışmaların sınırlı olması, bilgi eksiliklerine o da Osmanlıda bilimin olmadığı şeklinde bir düşünceye, yanılgılara, yanlış kanaatlerin oluşmasına sebep olmaktadır. Ayrıca Gürsoy Akça’nın Osmanlı Devleti’ne yönelik yetersizliğine hatta eksikliğine dikkat çektiği alanlardan biri, Osmanlı Devleti’nde İslam’ın etkinlik derecesine yönelik olarak ayrıntılarıyla ortaya konulmuş bir çalışmanın olmamasıdır. Buna paralel olarak da Osmanlıda dinin devlet ve toplum örgütlenmesi ve işleyişindeki konumunu ve belirleyiciliğinin ortaya konulmasının günümüz din-devlet ilişkileri odaklı tartışmalar açısından da önem taşıdığını ileri sürmektedir. Akça’ya göre (2010, s. 21-22), Osmanlı’da İslam’ın devlet işleyişine ve ideolojisine olan katkısının belirlenmesi, Türk toplumundaki din odaklı tartışmaların çözümüne yardımcı olduğu kadar, Osmanlı bakiyesi toplumların ilgili çözülmesine de katkı sağlayacaktır. Bu metinde, Gürsoy Akça’nın Palet Yayınlarından basılan Osmanlı Devletinde Bilgi ve İktidar (2010) adlı kitabı değerlendirilmektedir.
Gürsoy Akça, özel olarak Osmanlı ilmiye teşkilatı ve uleması bağlamında çok sayıda çalışma olduğunu belirtirken bazı eksikliklere dikkat çekmektedir: “…Fakat ulemanın ideolojik misyonunu ve devlet içindeki konumu ve etkinliği otorite ilişkileri temelinde yeterince tartışılmamıştır.” Akça, çalışmasında ileri sürdüğü bu eksikliği gidermeyi amaçlamaktadır. Çalışmada, “ulemanın devlete bağlılığının dini, sosyal ve politik sonuçlarının olduğu” varsayılmaktadır. Bu varsayımdan hareketle de ulemanın devlete eklemleşmesinin dini-politik etkileşime yansımaları, iktidar ilişkileri temelinde değerlendirilmektedir. Gürsoy Akça, bu çerçevede çalışmanın temel amacını, “Osmanlı ulemasının Osmanlı sosyo-politiğindeki konumunun ve işlevlerinin belirlenmesi, ulema-devlet etkileşiminin aydınlatılması” şeklinde açıklamaktadır. Akça’nın çalışması gerek literatüre bir katkı olarak gerekse de çalışmada yer alan temel ve tali/yan konularla ilgili geçmişten bugüne varolan tartışmalar hakkında bilgiler içermektedir. Gürsoy Çalışma, temel nitelikte olmakla birlikte ihmal edilen bir alanla ilgili boşluğun giderilmesinde önemli bir çabadır. Kısaca Osmanlı Devletinde Bilgi ve İktidar, Osmanlı ulema “zümresinin” kapsamlı bir sunumudur.

Keywords

Gürsoy, Akça, Ulema

Osmanlı Devletinde Bilgi ve İktidar

Abstract

Altı asırdan fazla sürmüş Osmanlı Devleti üzerine geniş bir literatür bulunmaktadır. Yerli-yabancı ve de farklı disiplinlerden çok sayıda araştırmacı, son büyük Türk “imparatorluğu”nun her dönemini, her kurumunu, her aktörünü hatta her unsurunu derinlemesine incelemiştir. Bunlarla birlikte her olgunun, kişinin, kurumun, dönemin kısaca her konunun aynı yoğunlukta ele alın(a)madığı belirtilmelidir. Bu durum siyasal, ideolojik, teknik, pragmatik birçok sebepten kaynaklanır. Bu bağlamda Osmanlı tarihi üzerine yapılan çalışmalar arasında “bilim” ve “ulema” konularındakiler göreceli olarak sınırlıdır. Osmanlı bilimi ve uleması üzerine çalışmaların sınırlı olması, bilgi eksiliklerine o da Osmanlıda bilimin olmadığı şeklinde bir düşünceye, yanılgılara, yanlış kanaatlerin oluşmasına sebep olmaktadır. Ayrıca Gürsoy Akça’nın Osmanlı Devleti’ne yönelik yetersizliğine hatta eksikliğine dikkat çektiği alanlardan biri, Osmanlı Devleti’nde İslam’ın etkinlik derecesine yönelik olarak ayrıntılarıyla ortaya konulmuş bir çalışmanın olmamasıdır. Buna paralel olarak da Osmanlıda dinin devlet ve toplum örgütlenmesi ve işleyişindeki konumunu ve belirleyiciliğinin ortaya konulmasının günümüz din-devlet ilişkileri odaklı tartışmalar açısından da önem taşıdığını ileri sürmektedir. Akça’ya göre (2010, s. 21-22), Osmanlı’da İslam’ın devlet işleyişine ve ideolojisine olan katkısının belirlenmesi, Türk toplumundaki din odaklı tartışmaların çözümüne yardımcı olduğu kadar, Osmanlı bakiyesi toplumların ilgili çözülmesine de katkı sağlayacaktır. Bu metinde, Gürsoy Akça’nın Palet Yayınlarından basılan Osmanlı Devletinde Bilgi ve İktidar (2010) adlı kitabı değerlendirilmektedir.
Gürsoy Akça, özel olarak Osmanlı ilmiye teşkilatı ve uleması bağlamında çok sayıda çalışma olduğunu belirtirken bazı eksikliklere dikkat çekmektedir: “…Fakat ulemanın ideolojik misyonunu ve devlet içindeki konumu ve etkinliği otorite ilişkileri temelinde yeterince tartışılmamıştır.” Akça, çalışmasında ileri sürdüğü bu eksikliği gidermeyi amaçlamaktadır. Çalışmada, “ulemanın devlete bağlılığının dini, sosyal ve politik sonuçlarının olduğu” varsayılmaktadır. Bu varsayımdan hareketle de ulemanın devlete eklemleşmesinin dini-politik etkileşime yansımaları, iktidar ilişkileri temelinde değerlendirilmektedir. Gürsoy Akça, bu çerçevede çalışmanın temel amacını, “Osmanlı ulemasının Osmanlı sosyo-politiğindeki konumunun ve işlevlerinin belirlenmesi, ulema-devlet etkileşiminin aydınlatılması” şeklinde açıklamaktadır. Çalışma, Osmanlı tarihini bugüne de ışık tutan bir açıdan derinlemesine ortaya koymaktadır. Bu açı, din ve onun temsilcileri kabul edilen ulemadır. Bu kesimin siyasetle, devletle, bilimle ilişkisidir. Osmanlı devlet bürokrasisinin her kademesinde, her tabakadaki işleyişte ulema etkindir. Bu etkinlik çalışmada gösterilmektedir. Ulemanın devlet ve toplum üzerindeki etkinliği örnekler eşliğinde açıklanmış, bu durumun motivasyonu, sebepleri ve sonuçları üzerinde tespitler, değerlendirmeler yapılmıştır. Ulemanın etkisinin ve gücünün kaynaklarına yer verilmiştir. Akça, son kertede siyaset kurumunun diğer kurumları ne şekilde baskılayabileceğini göstermektedir. Bu bağlamda ulema ile politik kurumlar arasındaki ilişkinin tüm yönleriyle ortaya konulduğu belirtilmelidir. Çalışmada, ulemanın misyonun daha iyi anlaşılması için, İslâm’ın dinsel örgütlenmesine, süreçlerine ve kurumlarına da yer değinilmektedir. Böylece ulemanın kurumsallaşmasının tarihsel kökenleri ve hatta motivasyonları da irdelenmektedir. Akça’nın çalışması gerek literatüre bir katkı olarak gerekse de çalışmada yer alan temel ve tali/yan konularla ilgili geçmişten bugüne varolan tartışmalar hakkında bilgiler içermektedir. Gürsoy Çalışma, temel nitelikte olmakla birlikte ihmal edilen bir alanla ilgili boşluğun giderilmesinde önemli bir çabadır. Kısaca Osmanlı Devletinde Bilgi ve İktidar, Osmanlı ulema “zümresinin” kapsamlı bir sunumudur.

Keywords

Gürsoy, Akça, Ulema

References

• Akça, G. (2003a). Ahilik geleneği ve günümüz Fethiye esnafı. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 14, 209-219.
• Akça, G. (2003b). İptidai kavimlerde din anlayışları teorileri ve Emile Durkheim. Tabula Rasa, 9, 157-172.
• Akça, G. (2003c). Küreselleşme ve ulus-devlet. Selçuk İletişim, 3(1), 74-81.
• Akça, G. (2005a). Modernden postmoderne kültür ve kimlik. Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (İLKE), 15, 1-24.
• Akça, G. (2005b). Postmodernite ve ulus devlet. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 7(2), 232-257.
• Akça, G. (2007). Osmanlı millet sisteminin dönüşümü. Doğu Anadolu Bölgesi Araştırmaları, 57-68.
• Akça, G. (2010). Osmanlı Devletinde bilgi ve iktidar. Konya: Palet Yayınları.
• Akça, G. (2013). Devletler, toplumlar ve çoğulculuk tartışmaları: gerçekler ve kurgular. Yeni Türkiye, 9(50), 487-491.
• Akça, G. (2017). Fütüvvetçilikte ve Türk fütüvvetçiliğinde (Ahilik) ideal insan ve ahlâkı.Turkish Studies, 12(3), 41-58.
• Akça, G. & Başer, D. (2011). ‘Karanlığın yok oluşu’ Gelişen teknolojinin gizlilik mahremiyet üzerindeki etkileri. Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 26, 19-42.
• Akça, G. & Demirpolat, A. (2003). Heterodxy-orthodoxy tartışmaları ve Türk fütüvvet teşkilatı (Ahilik). Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 10, 203-214.
• Akça, G. & Hülür, H. (2004). Osmanlı-Türk düşüncesindeki doğu-batı imgelerini küreselleşme tartışmaları bağlamında yeniden düşünmek. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 16, 259-282.
• Akça, G. & Hülür, H. (2006). Osmanlı hukukunun temelleri ve Tanzimat dönemindeki hukuksal yeniliklerin sosyo-politik dinamikleri. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 19, 295-321.
• Akça, G. & Hülür, H. (2007a). Tanzimattan Cumhuriyete siyasal ve hukuksal yapının modernleşmesi, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 21, 235-269.
• Akça, G. & Vurucu, İ. (2010). Çok kültürlülük tartışmaları, toplumsal bütünlük kaygısı ve yeniden milletleşme (Kazakistan Halkı Asamblesi örneği). Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 12(24), 13-42.
• Demirpolat, A. & Akça, G. (2004). Ahilik ve Türk sosyo-kültürel hayatına katkıları. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 15, 355-376.
• Demirpolat, A. & Akça, G. (2008). Osmanlı toplumunda modernleşme ve ulema. EKEV Akademi Dergisi, 12(36), 119-132.
• Demirpolat, A. & Akça, G. (2009). Osmanlı toplumunda devlet ve ulema. EKEV Akademi Dergisi, 13(38), 1-10.
• Hülür, H. & Akça, G. (2005). İmparatorluktan Cumhuriyete toplum ve ekonominin dönüşümü ve merkezileşmenin dinamikleri. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 17, 311-341.
• Hülür, H. & Akça, G. (2007b). İmparatorluktan Cumhuriyete siyasal bütünlük ve ulusalcılık söylemi. Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 22, 331-335.
• Selçuk Tosun, A. & Akça, G. (2014). Konya kent merkezinde sosyo ekonomik özellikleri farklı olan bölgelerde yaşayan bireylerin sosyal destek ve ruhsal sağlık durumlarını etkileyen faktörler. Anadolu Hemşirelik ve Sağlık Bilimleri Dergisi, 17(4), 207-215.