Erzurum'un Güneyine Açılan Bir Kapı: Hınıs Ovası ve Parmaksız Kale Höyük

Year 2025, Volume: 7 Issue: 2, 336 - 357, 25.09.2025

Umut Parlıtı , Çağatay Yücel

https://doi.org/10.33469/oannes.1661141

Abstract

Erzurum yöresi Küçük Asya içerisinde Transkafkasya, Kuzeybatı İran ve Orta Anadolu arasında geçiş noktası işlevi gören önemli bir coğrafyadır. Paleolitik Çağlardan Kalkolitik Çağlara ve ardılı Tunç Çağlara kadar geçen süreçte yerleşme ve nüfus sayısında artış yaşanmıştır. Yöre önemli bölgelerin geçiş güzergâhında yer almakla birlikte sahip olduğu madeni kaynaklar, bugün olduğu gibi geçmişte de hayvancılık ve geniş tarım alanlarıyla önemli bir yer tutmuş olan bölge sayesinde her zaman dikkatleri üzerine çekmiştir.
Genel olarak dağlık topografyaya sahip olan Doğu Anadolu Bölgesi'nde yer alan ve önemli düzlüklere sahip Hınıs Ovası, Transkafkasya etkisinin büyük ölçüde hissedildiği Erzurum’un dağlık güney sınır kuşağı ile Kalkolitik Çağ'ın başlarından itibaren Mezopotamya etkisini yansıtan Muş Ovası arasında 'kilit' bir rol üstlenmektedir. Bu büyük öneme sahip ova, Kalkolitik Çağ'dan itibaren kuzey-güney doğrultusunda gelişen sosyo-ekonomik ve siyasal tabanlı birçok sorunsala ışık tutacaktır.
Bölgenin arkeolojisindeki eksik halkalardan birini oluşturan, Hınıs Ovası'nın önemli yerleşimlerinden Parmaksız Kale Höyük, Bingöl Dağı'nın doğu yamacından doğarak, Hınıs Ovası boyunca akan Hınıs Çayı'nın kuzeyle bağlantılı kolları üzerinde yer almaktadır. Bu yönüyle, hammadde temini ve taşımacılık açısından önemli bir güzergâh üzerinde konumlanmıştır. Ova içerisinde kilit rol üstlenen Parmaksız Kale Höyük, 2022 yılı yüzey araştırması ve 2023-2024 yılı kurtarma kazılarında müzeye kazandırılan arkeolojik malzemelerle öne çıkmaktadır. Höyüğün kronolojik düzlemi, söz konusu buluntulara bakıldığında Geç Kalkolitik, Erken Tunç, Orta Tunç ve Orta Demir Çağlar’ına oturtulabilir. Ancak Parmaksız Kale Höyük dışında Hınıs Ovası ve çevresinde bu tabakaların doğruluğunu kanıtlayacak başka bir kazı çalışması yapılmamıştır. Ardından yapılacak Parmaksız Höyük araştırmaları ve kazıları, Erzurum yöresinin önemli arkeolojik merkezlerinden Pulur, Karaz, Sos ve Güzelova ile birlikte bölge tarihinin aydınlatılmasına önemli katkı sağlayacaktır.

Keywords

Dağlık Doğu Anadolu , Erzurum , Hınıs , Parmaksız Kale Höyük , Kronoloji

A Gate Opening to the South of Erzurum: Hınıs Plain and Parmaksız Kale Höyük

Abstract

The Erzurum region in Asia Minor serves as a crucial geographical transition point between Transcaucasia, Northwestern Iran, and Central Anatolia. From the Paleolithic to the Chalcolithic and subsequent Bronze Ages, the number of settlements and population in the area increased. While the region has always been located along key migration routes, its rich mineral resources, extensive agricultural lands, and livestock farming have consistently drawn attention, both in the past and today.
The Hınıs Plain, located in the Eastern Anatolia Region, which is predominantly mountainous, plays a key role between the mountainous southern border belt of Erzurum—where the influence of Transcaucasia is strongly felt—and the Muş Plain, which reflects Mesopotamian influence from the early Chalcolithic period onwards. This plain, which holds significant importance, sheds light on numerous socio-economic and political developments that have evolved along the north-south axis since the Chalcolithic period.
One of the missing links in the archaeology of the region is Parmaksız Kale Höyük, one of the prominent settlements of the Hınıs Plain. It is located along the northern tributaries of the Hınıs River, which originates from the eastern slopes of Bingöl Mountain and flows through the Hınıs Plain. In this respect, it occupies a strategic position in terms of raw material procurement and transportation. Playing a key role within the plain, Parmaksız Kale Höyük stands out with the archaeological materials recovered during the 2022 surface survey and the 2023-2024 salvage excavations. Based on the findings, the chronological framework of the mound spans the Late Chalcolithic, Early Bronze, Middle Bronze, and Middle Iron Ages. However, apart from Parmaksız Kale Höyük, no other excavations have been conducted in the Hınıs Plain and its surroundings to confirm the accuracy of these layers. Future research and excavations at Parmaksız Höyük will contribute significantly to the understanding of regional history, alongside important archaeological centers such as Pulur, Karaz, Sos, and Güzelova in the Erzurum region.

Keywords

Mountainous Eastern Anatolia , Erzurum , Hınıs , Parmaksız Kale Höyük , Chronogy

References

• Arık, R.O. (1937). Les Fovilles D’Alaca Höyük Entreprises Par La Societe D’Histoire Torque Repport Preiminaire Sur Les Travaux en 1935, Ankara.
• Barrier, I. L. O., & L’abbé, E. N. (2008). Sex determination from the radius and ulna in a modern South African sample. Forensic Science International, 179, 1416–1423.
• Başgelen, N., Özfırat, A. (1996). Erzurum’da Bir Demir Çağ Merkezi: Toprakkale. Anadolu Araştırmaları Afif Erzen Armağanı, 143-159.
• Belli, O. (2010). Urartu Takıları, İstanbul.
• Belli, O., Pulhan, G. (2004). Urartu Savaş ve Estetik, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
• Erdem, A. (2009). Doğu Anadolu’da Demir Çağ Yivli Seramik Geleneği. [Doctoral dissertation, Ege University].
• Frangipane, M. (2001). The Transition Between Two Opposing Forms of Power at Arslantepe (Malatya) at the Beginning of the 3rd Millennium, Tüba-Ar, Türkiye Bilimler Akademisi Arkeoloji Dergisi 4, 1-24.
• Gündoğan Aydıngün, Ş. (2003). Eski Tunç Çağında Anadolu Pişmiş Toprak Figürin ve İdolleri, [Doctoral dissertation, Hacettepe University].
• Gündoğdu, H., Bayhan, A.A. & Aktemur, A.M. (2005). Hınıs, Tekman ve Çevrelerindeki Kültür Varlıklarına İlişkin Bir Yüzey Araştırması, Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi 15, 21-52.
• Hadimli, H. (2001). Hınıs Kasabasının Coğrafyası. [Master dissertation, Atatürk University].
• Hauptmann, H. (1982). Norşuntepe Kazısı, 1974. Keban Projesi 1974-1975 Çalışmaları, ODTÜ Keban Projesi Yayınları 1(7), Ankara, 15-70.
• Işıklı, M. (2005). Doğu Anadolu Erken Transkafkasya Kültürü’nün Karaz, Pulur ve Güzelova Malzemesi Işığında Tekrar Değerlendirilmesi. [Doctoral dissertation, Ege University].
• Işıklı, M. (2010). Erzurum Bölgesinin Arkeolojik Geçmişinin Ana Hatları. In M. Işıklı (Ed.) Geçmişten Geleceğe Armağan, (pp. 22-33). Ankara,
• Işıklı, M. (2011). Doğu Anadolu Erken Transkafkasya Kültürü: Çok Bileşenli Gelişkin Bir Kültürün Analizi, İstanbul.
• Işıklı, M. & Erdem, A.Ü. (2009). “A Group of Early Iron Age Pottery from the Erzurum Region”, Archäologische Mitteilungen aus Iran und Turan 41, 249-268.
• Kalkan, H. (2008). M.Ö. 6 ve 4. Yüzyıllarda Doğu Anadolu: Arkeolojik Veriler Işığında Tarihsel ve Kültürel Bir Değerlendirme. [Doctoral dissertation, Ege University].
• Koçhan, N. (1998). Muş Yağcılar (Evran) Höyüğü. Arkeoloji ve Sanat Dergisi 86, 23-29.
• Koçhan, N. (1990). Malazgirt-Tıkızlı Kalesi. Ege Üniversitesi Arkeoloji-Sanat Tarihi Dergisi 5, 87-102.
• Koday, S. (1999). Hınıs İlçesi’nde Kom Yerleşmeleri Üzerine Bir Araştırma. Türk Coğrafya Dergisi 34, 357-382.
• Konyar, E. (2004). Doğu Anadolu Erken Demir Çağı Kültürü: Arkeolojik Kazı ve Yüzey Araştırmaları Bulgularının Değerlendirilmesi. [Doctoral dissertation, İstanbul University].
• Koşay, H. Z. (1970). Pulur (Sakyol) kazısı 1968 ön raporu. 1968 Yaz Çalışmaları. ODTÜ Keban Projesi Yayınları, 1(1), 139–146.
• Koşay, H.Z. (1976). Keban Projesi Pulur Kazısı 1968-1970. Orta Doğu Teknik Üniversitesi Keban Projesi Yayınları, Seri III, No.1, Ankara.
• Koşay, H.Z. & Turfan, K. (1959). Erzurum-Karaz Kazısı Raporu. Belleten, 23(91), 349-414.
• Kozbe, G. (1990). Van-Dilkaya Höyüğü Erken Transkafkasya Keramiği. VIII. Araştırma Sonuçları Toplantısı, Ankara, 533-554.
• Köroğlu, K. & Konyar, E. 2007. Anadolu Uygarlıklarından Yansımalar. Anadolu’da Pişen Toprak, Kadir Has Üniversitesi Rezan Has Müzesi, 20-31.
• Özfırat, A. (1999). 1998 Yılı Bitlis-Muş İlleri Yüzey Araştırması: Tunç ve Demir Çağları. Araştırma Sonuçları Toplantısı 17(2), 193-210.
• Özfırat, A. (2002). Doğu Anadolu Yüksek Yaylası’ndan M.Ö. Binyıl Kurganları. Belleten 246, 1-28.
• Palmieri, A. (1972). Two Years of Excavations at Arslantepe (Malatya). Türk Arkeoloji Dergisi 19(2), Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 203-211.
• Palumbi, G. (2008). The Red and Black: Social Social and Cultural Interaction Between the Upper Euphrates and the Southern Caucasus Communities in the Fourth and Third Millennium B.C., Sapienza Universita di Roma (SPO) Vol. 2, Roma.
• Parlıtı, U. & Akyüz, E. (2022). Doğunun Batıya Açılan Kapısında, Kültürlerin Kaynaşma Noktası: Çiğdemtepe Höyük Kazısı Işığında Kuzeydoğu Anadolu Prehistoryasına Yeni Bir Bakış. Anadolu Araştırmaları 27, 1-30.
• Pehlivan, M. (1984). En Eski Çağlardan Urartu’nun Yıkılışına Kadar Erzurum ve Çevresi, Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü. [Doctoral dissertation, Atatürk University].
• Polat, S. (2000). Hınıs ve Yakın Çevresinin Jeomorfolojik Özellikleri. Doğu Coğrafya Dergisi, 6(3), 169-185.
• Rothman, M. (1993). Alpaslan Baraj Gölü Alanında Muş Ovasında Yüzey Araştırmaları Ön Rapor 1991. Araştırma Sonuçları Toplantısı X, 279-295.
• Russell, H.F. (1980). Pre-Classical Pottery of Eastern Anatolia, (BAR 85), Oxford.
• Sagona, A. (1984). The Caucasian Region in The Early Bronze Age: A Digital Version, Part III, Great Britain.
• Sagona, A. (1994). Büyüktepe Höyük 1992. Kazı Sonuçları Toplantısı, 15(1), 229-234.
• Sagona, A., Erkmen, M., Sagona, C., MCNiven, I., & Howells, S., (1998). Excavations at Sos Höyük, 1997: Fourth Preliminary Report. Anatolica 24, 31-64.
• Sağlamtimur, H, & Ozan, A, (2014). Başur Höyük 2012 Yılı Kazı Çalışmaları. 35. Kazı Sonuçları Toplantısı, Cilt. 3, Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Basımevi, Muğla, 514-529.
• Séton, L., & Burney, C.A. (1965). Excavations at the Urartian Citadel of Kayalidere (1965 season). Türk Arkeoloji Dergisi 22, 218-231.
• Sevin, V. (1998). Van/Karagündüz kazıları ışığında Doğu Anadolu Geç Demir Çağ çanak çömleği. In G. Arsebük et al. (Eds.), Karatepe’deki Işık: Halet Çambel’e Sunulan Yazılar (pp. 715–726). İstanbul.
• Sevim, A., Gözlük Kırmızıoğlu, P., Yiğit, A., Özdemir, S. & Durgunlu, Ö. (2007). Erzurum/Güllüdere İskeletlerinin Paleoantropolojik Açıdan Değerlendirilmesi. 22. Arkeometri Sonuçları Toplantısı, Ankara, 141-160.
• Şenyürek, M. (1951). Fluctuation of The Cranial Index In Anatolia, From The Fourth Millenium B.C. To 1200 B.C., Belleten XV, Ankara, 593-615.
• Yıldırım, R. (1989). Urartu iğneleri. T.T.K. Yayınları.
• White, T., Black, M. T., & Folkens, P. A. (2012). Human osteology. Elsevier Academic Press.
• Zettler, R.L. (1998). The Royal Cemetery of Ur. Treasures from the Royal Tombs of Ur, University of Pennsylvania Museum, Philadelphia, 21-25.