TRİPOLİS’DE BULUNMUŞ ÇOCUK DIONYSOS HEYKELİ

Yıl 2018, Sayı: 26, 273 - 304, 01.05.2018

Aytekin Erdoğan Sabri Arıcı

Öz

Bu çalışmada, Tripolis’de 2007 yılında yapılan kazılarda ele geçmiş olan çocuk
Dionysos heykeli incelenecektir. Dionysos burada bir panter heykeline dayanmış
durumda gösterilmektedir. Çalışmanın amacı heykelin tanıtılması, çocuk heykelinin
Dionysos’a ait olup olmadığının incelenmesi, benzerleriyle karşılaştırılması, tarihlendirilmesi ve yapılış amacının ortaya konmasıdır. Tripolis antik kenti Lydia, Phrygia ve
Karia bölgelerinin birleştiği nokta üzerinde, Maiandros/Büyük Menderes nehrinin
kıyısında konumlanmıştır. Kent en görkemli dönemini Roma Dönemi’nde yaşamıştır.
Çocuk Dionysos heykeli bu dönemde yapılmış olmalıdır. Heykel, 2007 yılı kazı
çalışmaları sırasında daha geç döneme ait bir yapının duvarında tekrar kullanılmış
durumda ele geçmiştir. Mermerden yapılmış olan heykel grubu, dişi bir panter ile ona
yaslanmış durumda çocuk Dionysos’tan oluşmaktadır. Dionysos burada pantere doğru
bakar durumda gösterilmiştir. Heykelin belinden yukarısı korunmamıştır. Duruşu,
kollarının hareketi ve panter üzerindeki izlerden bir elinde thyrsos tuttuğu, diğer eliyle
de panterin başına dokunduğu anlaşılmaktadır. Çalışmada, öncelikle çocuk heykelinin
Dionysos olduğuna ilişkin kanıtlar sunulmaya çalışılmıştır. Hellen dünyasında Dionysos
ile ilgili en erken betimlemeler MÖ 7. Yüzyıla kadar inmektedir. Özellikle MÖ 6. ve
4. yüzyıllar arasında Attika vazolarında en sık işlene konuların arasında gelmektedir.
Yırtıcı hayvanların Dionysos’un yanında görülmeleri MÖ 560 yılından itibaren Attika
seramiklerinde Gigantomahky tasvirlerinde karşımıza çıkmaktadır. MÖ 520 yılından
itibaren de imaj değişikliğine uğrayan Dionysos, artık araba üzerinde (genellikle
Ariadne ile birlikte) görülmeye başlanmıştır. En yoğun gösterimi ise Hellenistik Dönem
içerisinde ve Roma İmparatorluk Dönemi’nde görmekteyiz. Burada Dionysos özellikle mozaikler üzerinde daha çok çocuk, ergen veya yetişkin biri olarak panter, aslan,
kaplan ya da leopara binmiş/yaslanmış şekilde gösterilmektedir. MÖ 1. yüzyıldan, 5.
yüzyıla kadar, özellikle MÖ 2-3. Yüzyıllar arasında Akdeniz dünyasında gerek yırtıcı
hayvanlarda (panter, aslan, kaplan veya leopar), gerekse tek başına çocuk Dionysos
tasvirleri yapılmıştır. Çocuk Dionysos’un ikonografik ve stilistik açıdan en yakın ben zer örneklerinden biri, yine Tripolis’de bulunmuştur. 19. yüzyılın sonlarında bölgede
araştırmalar yapmış olan G. Weber, Tripolis’te bulunan bir Eros kabartmasından söz
etmektedir. Bu eser alçak kabartma olarak mermer bir blok üzerine yapılmış olup, oldukça kaliteli bir işçiliğe sahiptir. Weber kabartmada panter üzerine binmiş bir Eros’dan
söz etmektedir. Bunun dışında yine benzer tasvirler arasında Tunus/Bardo müzesinde
ve New York Metropolitan Müzesi’nde bulunmaktadır. Ancak söz konusu örneklerde
Dionysos yetişkin olarak görülmektedir. Heykel dışında, benzer diğer örneklere
sıkça lahitler ve mozaikler üzerinde rastlıyoruz. Bu örnekler daha çok Hellenistik ve
Roma Dönemi’nde karşımıza çıkmaktadır. Tripolis antik kentinin çevresinde Tralleis,
Aphrodisias, Hierapolis, Philadelphia ve Dokimeion gibi önemli gibi önemli heykel
üretim merkezleri bulunmaktadır. Muhtemelen Tripolis bu kentlerden etkilenmiş yerel
bir merkezdir. Tripolis Çocuk Dionysos heykeli ünik bir eserdir. Bu nedenle bire bir
olarak ikonografik ve stilistik açıdan benzer örneklerle karşılaştırılması ve tarihlendirilmesi mümkün değildir. Ancak bulunduğu alandan ele geçen arkeolojik malzemeler ve
yakın benzerlikdeki örneklerden yararlanılarak eserin tarihlendirilmesine çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tripolis, Heykel, Çocuk Dionysos, Panter, Thrysos, Roma Dönemi.

Die Statue des Kind Dionysos aus Tripolis

Öz

In dieser Studie wird die Statue des Kind Dionysos, die in den TripolisAusgrabungen des Jahres 2007 gefunden wurde, untersucht. Dionysos ist hier an einen
Panther angelehnt zu sehen. Die Gruppe ist in Marmor hergestellt. Das Ziel dieses
Artikels liegt darin, diese Statue vorzustellen; zu diskutieren, ob diese Kind-Statue als
Dionysos zu identifizieren ist; die Statue mit ähnlichen Beispielen zu vergleichen; sie
zu datieren und den Zweck der Herstellung vorzulegen. Tripolis liegt an der Kreuzung
der antiken Städte Lydien, Phrygien und Karien, am Rande des Flusses Maiandros/
Großer Mäander. Die Stadt erlebte ihre glorreichste Zeit in der Römerzeit. Die Statue
des Kind Dionysos muss während dieser Zeit angefertigt worden sein. Die Statue wurde
während der Ausgrabungen in 2007, an der Mauer eines späteren Gebäudes entdeckt.
Dionysos ist hier, in einer dem Panther hinblickenden Position dargestellt. Die Statue
ist oberhalb der Taille nicht erhalten geblieben. Aufgrund der Haltung, der Bewegung
der Arme und der Spuren auf dem Panther ist zu entnehmen, dass er in einer Hand einen
thyrsos hält und mit der anderen Hand den Panther berührt. Die Studie versuchte zuerst
Beweise dafür zu liefern, dass die Kinderstatue Dionysos verkörpert. Die frühesten
Darstellungen von Dionysos reichen bis ins 7. Jahrhundert v.Chr. zurück. Insbesondere
auf den attischen Vasen gehört dieses Thema zwischen dem 6. und 4. Jahrhundert v.
Chr. zu den am häufigsten behandelten Themen. Der Anblick von Raubtieren in der
Nähe von Dionysos ist vor allem in den Darstellungen von Gigantomahky auf den
attischen Keramiken ab 560 v.Chr. zu finden. Dionysos, dessen Bild sich seit 520 v.
Chr. verändert hat, ist nunmehr auf einem Wagen (meistens zusammen mit Ariadne) zu
sehen. Die intensivsten Darstellungen sind innerhalb der hellenistischen und römischen
Zeit anzutreffen. In dieser Zeit wird Dionysos besonders auf den Mosaiken als Kind,
Jugendlicher oder im Erwachsenenalter dargestellt, der auf einen Panther, einen Löwen,
einen Tiger oder einen Leoparden reitet oder sich an ihn anlehnt. Vom 1. Jahrhundert v.
Chr. bis zum 5. Jahrhundert n.Chr., besonders zwischen dem 2.-3. Jahrhundert n. Chr.
wurde im mediterranen Raum, das Kind Dionysos sowohl mit Raubtieren (Panther,
Löwe, Tiger oder Leopard) als auch alleine dargestellt. Aus dem ikonografischen und stilistischen Aspekt betrachtet, wurde eines der vergleichbar nahesten Beispiele des
Kind Dionysos` wieder in Tripolis gefunden. G. Weber, der im späten 19. Jahrhundert
in der Region Forschungen machte, spricht von einem Eros-Relief in Tripolis. Unter
anderen sind ähnliche Darstellungen auch im Bardo-Museum in Tunesien und im
Metropolitan Museum in New York zu sehen. Jedoch wird Dionysos in den genannten
Beispielen als eine erwachsene Person gezeigt. Außer den Statuen begegnen uns andere
ähnliche Beispiele meist auf Sarkophagen und Mosaiken. Diese Beispiele gehören
hauptsächlich in die hellenistische und römische Zeit. Um die antike Stadt Tripolis
herum befinden sich bedeutende Zentren der Bildhauerei wie Tralleis, Aphrodisias,
Hierapolis, Philadelphia und Dokimeion. Wahrscheinlich ist Tripolis ein von diesen
Städten inspiriertes lokales Zentrum. Diese, hier behandelte Gruppe ist ein einzigartiges
Werk. Aus diesem Grund ist es nicht möglich, ikonographisch und stilistisch identische
Vergleichsbeispiele zu finden und dieses Stück genau zu datieren. Es wurden jedoch
hier ähnliche Beispiele und archäologische Materialien aus dem Fundbereich herangezogen um die Herstellungszeit des Werkes einigermassen bestimmen zu können

Anahtar Kelimeler

Tripolis, Statue, Kind Dionysos, Panther, Thyrsos, Römische Zeit.

Kaynakça

• Attanasio – Bruno – Yavuz 2014 Attanasio, D. – M. Bruno – A. B. Yavuz, “On The Provenance of Some Sculptural and Decorative Marbles Used at Aphrodisias”, Rend. Mor. Acc. Lincei, 9.25, 105-151.
• Attanasio – Bruno – Yavuz – Elçi 2008 Attanasio, D. – M. Bruno – A. B. Yavuz – H. Elçi, Aphrodisias and the newly discovered black and white marble quarries of Göktepe, Muğla, in Roman portraits from Aphrodisias, (eds. R. R. R. Smith – J. L. Lenaghan), , Istanbul. 217–227.
• Atik – Erdem 2004 Atik, N. – Z. K. Erdem, “Arkeolojik Kültür Varlıkları Envanteri 2001- 2003 Yılı Saptamalarının Değerlendirilmesi”, Tüba Kültür Envanteri Dergisi 2, 9-39.
• Andreae 1976 Andreae, B., “Schmuck Eines Wasserbeckens in Sperlonga”, RM 83, 287-309.
• Blanchard-Lemée et al. 1996 Blanchard-Lemée, M. – M. M. Ennaïfer – H. Slim – L. Slim, Mosaics of Roman Tunisia, Dallas.
• Carpenter 2002 Carpenter, T. H. Antik Yunan’da Sanat ve Mitoloji (çev. N. M. Ünlüoğlu), İstanbul.
• Carpenter 1986 Carpenter , T. H. , Dionysian Imagery in Archaic Greek Art, Oxford. Cohen 1995 Cohen, M. G., The Hellenistic Settlements in Europe, the Islands, and Asia Minor, Los Angeles.
• Dinç 2013 Dinç, M., Tralleis Heykeltraşlık Eserleri 1996–2002 Kazılarında Ele Geçen Hellenistik ve Roma Dönemi Mermer Heykeltıraşlık Buluntuları (Mersin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi), Mersin.
• Dinç 2015 Dinç, M., “Manisa Müzesi’ndeki Hellenistik-Roma Dönemi Heykelleri”, Manisa Müzesi Heykeltraşlık Eserleri (ed. S. Durugönül), İstanbul, 27-98.
• Dinç – Durugönül – Kaplan – Tepebaş 2015 Dinç, M. – S. Durugönül – D. Kaplan – U. Tepebaş, “Manisa Müzesi Heykeltıraşlık Eserlerinin Değerlendirilmesi”, Manisa Müzesi Heykeltraşlık Eserleri (ed. S. Durugönül), İstanbul, 181-187, Duman 2013 Duman, B., “Son Arkeolojik Araştırmalar Yeni Bulgular Işığında Tripolis ad Maeandrum”, Cedrus 1, 179-200.
• Duman – Baysal 2014 Duman,B. – H. H. Baysal, “Tripolis 2. Sezon Kazı ve Restorasyon Raporu: 2013”, KST 36/2, 633-650.
• Duman – Baysal 2016 Duman, B. – H. H. Baysal, “Tripolis 2015 Yılı Kazı, Koruma ve Onarım Çalışmaları'', KST 38/2, 539-562.
• Duman 2017 Duman, B., “Tripolis’in Yeri Önemi ve Kısa Tarihi”, Tripolis Araştırmaları Tripolis Ad Maeadrum (ed. B. Duman), İstanbul, 1-16.
• Erdoğan – Çörtük 2009 Erdoğan, A. – A. Çörtük, “Tripolis Kazısı 2007 Çalışmaları”, KST 30/4, 107-138.
• Erdoğan 2011 Erdoğan, A., “Tripolis 2008 - 2009 Yılı Kazıları”, KST 32/3, 328-347.
• Erdoğan – Aktaş 2011 Erdoğan, A. – R. Aktaş, “Tripolis Doğu Nekropolis Kazı Çalışmaları”, ADerg 16, 1-82.
• Erdoğan 2012 Erdoğan, A., “Tripolis”, Ege Üniversitesi Arkeoloji Kazıları (ed. A. Çilingiroğlu – G. Polat – Z. Mercangöz), 314-332, İzmir.
• Erim 1986 Erim, K., Aphrodisias City of Venus Aphrodite, Michigan.
• Erim 1990 Erim, K., ''Portrait Sculpture of Aphrodisias'', Aphrodisias Paper, JRA I, 153-160.
• Ertan 2017 Ertan, U. B., Tripolis Antik kenti Roma Dönemi Heykeltraşlık Eserleri (Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İzmir.
• Gasparri 1986 Gasparri, C., “Dionysos”, LIMC III, 414-566. Ghalia 2006 Galia, T., “Belief, Gods, and Myths”, Stories in Stone: Conserving Mosaics of Roman Africa (ed. A. Khader), 47-62.
• Guimier-Sorbets – Nenna 1992 Guimier-Sorbets, A. M. – M. D. Nenna, “L' Emploi de Verre, de la Faience et de la Peinture dansles Mosalques de Delos”, BCH 116, 607-631.
• Guimier-Sorbets – Nenna 1995 Guimier-Sorbets, A. M – M. D. Nenna, “Réflexions sur la couleur dans les mosaïques hellénistiques: Délos et Alexandrie, BCH 119, 529-563.
• Goulet 2007 Goulet, C. C., A Study of Deity Assimilation in Sculptural Representations Of Male Children from the Roman Imperal Era, Joukowsky Institue, The University of Brown phd, Rhode Island Hall.
• Guzzi – Yener 2017 Guizzi, F. – B. Yener, “An inscribed Altar from Tripolis ad Maeandrum”, Tripolis Araştırmaları, İstanbul, 75-82.
• Habicht 1975 Habicht, C., “New Evidence on the Province of Asia”, JRS 65, 64 – 91.
• Hirt 2010 Hirt, A. M., Imperial Mines and Quarries in the Roman World: Organisational Aspects 27 BC.- AD. 235, New York.
• Hudson 1994 Hudson, C., Passion for Antiquities. Ancient Art From the Collection of Barbara and Lawrance Fleischman (ed. J. Harris), Malibu.
• Jácome 2013 Jácome, P. M., “Bacchus and Felines in Roman Iconography: Issues of Gender and Species”, Redefining Dionysos (ed. Alberto Bernabé), Berlin-Boston, 526-540.
• Jones 1971 Jones, A. H. M., The Cities of the Eastern Roman Provinces, Oxford. Isler-Kerényi 2007 Isler-Kerényi, C., Dionysos in Archaic Greece: An Understanding Through Images, Leiden.
• Maggie 1950 Maggie, D., Roman Rule in Asia Minor to the End of the Third Century After Christ, Princeton, New Jersey.
• Özgan 1982 Özgan, R. Yunan ve Roma Devri Tralleis Heykeltraşlığı (Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Doçentlik Tezi), Konya.
• Özgan 1995 Özgan, R., Die griechischen und römishen sculpturen aus Tralleis, Bonn.
• Öztürk 2010 Öztürk, B., Roma İmparatorluk Çağı Küçükasyası’nda Dionysos Kültü, İstanbul.
• Ramsay 1890 Ramsay, W. M., The Historical Geography of Asia Minor, London.
• Ramsay 1895 Ramsay, W. M., The Cities And Bishoprics Of Phyrgia: I, Oxford.
• Richter, 1954 Gisela, M. A., Catalogue of Greek Sculptures. Cambridge.
• Romeo 2011 Romeo, I., “The Beatiful Tomb and Civic Idendity in Julio-Claudian Hierapolis”, Roman Sculpture in Asia Minor (eds. F. D’Andria – I.
• Romeo), Roman Sculpture in Asia Minor , JRA Supp. 80, 193-211.
• Sevin 2013 Sevin, V. Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası I, Ankara.
• Sillar 2001 Sillar, S. Quinquennium in provinciis : Caracalla and imperial administration AD 212-217, The University of Queensland, Unpublished phd, Queensland.
• Smith – Ratté 2000 Smith, R. R. R. – C. Ratté, “Archaeological Research at Aphrodisias in Caria, 1997 and 1998,” AJA 104, 221-253.
• Şahin – Taşlıalan 2010 Şahin, M. – M. Taşlıalan, “Smyrna Agorası Heykeltıraşlık Buluntuları”, Olba 18, 175-240.
• Şimşek 2011 Şimşek, C., “Sculpture From Laodiceia (Laodikeia ad Lycum)”, (Eds. F. D’Andria - I Romeo), Roman Sculpture in Asia Minor , JRA Supp. 80, 336-345.
• Şimşek 2013 Şimşek, C., Laodikeia (Laodicea ad Lycum), İstanbul. Turnbow 2011 Turnbow, H. N., Sarcophagi and Funerary Display in Roman Aphrodisias Institute of Fine Arts New York University phd, Newyork.
• Üreten 2006 Üreten, H., “Tripolis Antik Kent Tarihi ve İnanç Coğrafyası: Tanrıça Leto Örneği”, Buldan Sempozyum Bildirileri (23-24 Kasım 2006), (Ed. İ. Ertuğrul-T. Tok), Denizli, 941-949.
• Vermeule – Eisenberg 1992 Vermeule, C. C. – J. M. Eisenberg, Catalog of the Greek, Etruscan, and Roman Bronzes in the Collection of John Kluge, New York, Boston. Vorster 1983 Vorster, C., Griescheische Kinderstatuette, Köln.
• Weber 1892 Weber, G., ''Bas-Relief de Laodicee et de Tripolis'', RevArch, 290.
• Welch 1998 Welch, Z., The Dionysiac Mosaics of Greecea and The Coast of Asia Minor, University of McMaster phd, Ottawa.