KURUL (ORDU) KALESİ’NDE BİR KYBELE HEYKELİ

Yıl 2018, Sayı: 26, 293 - 344, 01.05.2018

Yücel Şenyurt , Serra Durugönül

Öz

Doğu Karadeniz Bölgesi’nde, Ordu’nun (Kotyora) Bayadı köyü sınırları içinde
bulunan Kurul Kalesi’nde, 2016 kazı sezonunda bulunan Kybele heykeli, kalenin hem
kutsal alan hem de savunma amaçlı kullanılmış olduğunu bir kez daha teyit etmiştir.
Kybele heykeli, farklı evrelere sahip duvar örgüsü ve plan değişikliği gösteren bir
kapalı mekanın içindeki dörtgen niş (naiskos) içinde oturur vaziyette bulunmuştur.
Ordu’daki bu heykelin, en erken örneklerden itibaren Kybele’ye atfedilmiş olan birçok
özelliği taşıdığını görmekteyiz: Bir kalenin kapısında yani girişinde yer alması, bir
niş (naiskos) içine oturtulmuş olması, su ile bağlantılı bir konumda olması, erken
örneklerdeki gibi aslanlarının olmaması ya da geç örneklerdeki gibi tympanon veya
phiale olmaksızın betimlenmesi. Ordu heykelinin bir Kybele olduğunu, ikonografik
olarak benzer şekilde ‘hellenize’ edilmiş Kybele betimlerinin genel ikonografik
özelliklerini taşımasından da anlamaktayız. Ordu Kybelesi’nin, Atina, Pire Moschaton,
Lebadeia gibi Klasik Dönem veya Pergamon, Palatin gibi erken Hellenistik Dönem
Kybele heykellerine öykünen bir Kybele olduğunu görmekteyiz. Heykelin stilistik
özellikleri ile tarihlendirilmesine gidildiğinde, karşılaştırma örneklerinin ağırlıklı
olarak bizi Pergamon heykeltraşlık ‘ekolü’ne yönlendirdiğini görmekteyiz. Pergamon
gibi, önemli bir Hellenistik heykeltıraşlık merkezi olan Kos’tan veya Aigai gibi
zengin örnekler sunan merkezlerden de Ordu Kybelesi için karşılaştırma örnekleri
bulabilmekteyiz. Genel olarak baktığımızda, Ordu Kybelesi’nde halen ‘Barok’ etkilerin
olduğunu ve henüz tam ‘Klasistik’ olmayan, yalın bir Hellenistik anlayışın varlığı
kendisini hissettirmektedir. Bu da bizi MÖ 2. yüzyılın ortalarına veya hemen sonrasına
getirmektedir. Bu stilistik tarihleme için bir destek de, Kybele’nin bulunduğu nişin
iki yanında bulunan taşıyıcı elemanlardan, korunmuş olanın form özellikleri ve
süslemelerinden gelmektedir. Samos ve Pergamon’dan benzer örnekler gibi, buradaki
başlık da, MÖ 2. yüzyıla tarihlendirilmektedir. Nitekim Ordu Kurul Kalesi’nde MÖ
2. yüzyıldan erkene geri giden veri olmadığı gibi, VI. Mithradates’in ölümünden
sonraki dönemlere ait geç bir buluntuya da rastlanmamıştır. Bu nedenle tarihlendirme
konusunda ve VI. Mithradates’in politikalarını anlamak için, niş içinden gelen sikkeler
ve tarihsel olaylar da değerlendirilmiştir: Makalede bu krala ait sikkelerin, heykelin
altından da gelmiş olmasından dolayı Kybele heykelinin VI. Mithradates’in ölümünden önceye ait olması gerektiği üzerinde durulmuştur. Bir olasılık, Kybele heykelinin, MÖ
2. yüzyıl sanatsal akımlarını bilen heykeltıraşlar tarafından, alanın VI. Mithradates
tarafından kaleye dönüştürülmesinden önce, buradaki kült alanı için yapılmış olduğudur.
Dolayısıyla, heykel VI. Mithradates tarafından buradaki kült alanından, kalenin girişi
olarak düzenlediği yere kaydırılmış olabilir. Diğer bir öneri de, Pergamon’da kendisini
kral ilan ettiği MÖ 88 yılı itibariyle, kendisi tarafından bu heykelin Pergamon veya
Pergamon etkisi altındaki bir merkezden bu kaleye getirilmiş olabileceğidir. Böylelikle
hem propogandasını sürdürmüş hem de gittikçe köşeye sıkıştığı siyasi durum içerisinde
koruyucu tanrıça Kybele’ye sığınmış olmalıdır. Ortaya çıkan sonuç, Ordu Kybelesi’nin
stilistik özelliklerinin, VI. Mithradates’in sözkonusu kutsal alanı bir kaleye çevirerek
Kybele heykeli için özel olarak tasarladığı kalenin giriş kısmındaki nişi (naiskos)
yaptırdığı ve heykeli sergileyebileceği tarih olan MÖ 90 - 64 yılları ile örtüşmediği, bu
durumda da, heykelin bu niş için yapılmadığı ve daha önce yapılmış olduğu görüşüdür.
Bu niş için yapılmayıp, sonradan buraya uyarlanmış olduğunu düşündüğümüz niş
içindeki paye başlığının da, burada ikinci kullanımda olduğu bir diğer destekleyici
unsurdur. Hem Kybele hem de paye başlığı MÖ 2. yüzyıla tarihlendirilmişlerdir.

Anahtar Kelimeler

Ordu Kurul, Kybele heykeli, VI. Mithradates, Pergamon heykelleri.

A Cybele Statue in the Fortress of Kurul (Ordu)

Öz

A statue of Cybele, found during the excavations in 2016 in the fortress of Kurul,
within the borders of Ordu (Kotyora) in the region of eastern Black Sea, has once more
proven that the fortress had been used not only for defence purposes but also for cultic
reasons. The seated statue of Cybele has been found placed in a rectangular formed
niche (naiskos) which takes place in an enclosed space with differing wall technics and
phases. The Cybele of Ordu reflects all features attributed to her ever since: Her being
placed in the entrance of a fortress, being seated in a niche (naiskos) and close to water
sources, the absence of lions as in early versions or the absence of tympanon or phiale
as in later depictions. That the Ordu statue is a Cybele, is clear when compared with the
‘hellenized’ Cybele statues; their iconographies are similar. The Ordu Cybele resembles
the Classical Period Cybele of Athens, Pireus Moschaton and of Lebadeia as well as the
Hellenistic Period Cybele of Pergamon or Palatine. The dating of the statue on stylistic
bases leads us in sense of comparison material to the Pergamenean ‘school’ or to other
important centres of Hellenistic statuary such as Kos or Aigai. The Ordu Cybele still
carries ‘Barock’ tendencies not really being ‘Classistic’ yet and bearing a clear plain
Hellenistic understanding which leads us to the mid or just to the beginning of the second half of the 2nd century BC. A support for this dating is offered by the form characteristics and decoration of one of the preserved capitals of two pilasters, once situated at
both sides of the niche. Comparable examples herefore are dated to the 2nd century BC
in Samos and Pergamon. Coins once placed in the niche and historical events are also
taken into consideration for the dating and understanding of the politics of Mithradates
VI. As a matter of fact coins of this king were placed underneath the statue of Cybele;
finds dating earlier then the 2nd century BC and later then the period of Mithradates VI
have not been found here or elsewhere on the excavation site. This makes it once again
clear that the statue was produced anyway before the death of the king. One possibil ity is that the statue was produced for the cult place of this site by sculptors who were
familiar with the art trends of the 2nd century BC, before being converted to a fortress
by Mithradates VI. So this means that the statue was moved from the cult place to the
entrance of the fortress by Mithradates VI. The second possibility is that it was brought
by him, after announcing himself as a king in Pergamon, from Pergamon or a centre
under the influence of Pergamon, all the way to his fortress in Ordu. In this way he must
have made his propaganda and at the same time he must have seeked for mercy from
the goddess Cybele, as the political events started turning out to be negative for him. As
a result, the stylistic characteristics of Cybele do not overlap with the dates 90-64 BC
as Mithradates VI must have reorganized the cult place as a fortress with its entrance
and niche for the statue. This shows us that the statue was not planed for this place but
was produced much earlier, just as the capital of the pilaster. Both have been dated to
the 2nd century BC

Anahtar Kelimeler

Ordu Kurul, Cybele statue, Mithradates VI, Statues of Pergamon

Kaynakça

• Agelidis 2011 Agelidis, S, “Kulte und Heiligtümer in Pergamon”. Panorama der antiken Metropole (ed. R. Grüssinger – V. Kaestner – A. Scholl), Berlin, 175-178.
• Akçay 2015 Akçay, A., “Ovaören-Yassıhöyük’den Bir Yarı İkonik İdol”, Arkeoloji ve Sanat 149, 47-54.
• Arslan 2007 Arslan, M., Mithradates VI. Eupator. Roma’nın Büyük Düşmanı, İstanbul.
• Atasoy – Zeyrek 2004 Atasoy, S. – H. T. Zeyrek, “Amisos (Eski Samsun) Pişmiş Toprak Eserleri. İstanbul Arkeoloji Müzeleri’nden Yayınlanmamış Örnekler, Anadolu Araştırmaları XVII/2, 85-123.
• Ateş 2014 Ateş, G., “Pergamon’da Doğa ve Kült: Ana Tanrıça İnancı ve Doğal Kutsal Alanlar”, Anadolu’da Hellenistik Bir Başkent Pergamon (ed. F. Pirson – A. Scholl), 422-438, İstanbul.
• Barletta 1990 Barletta, B. A., “An Ionic Sea” Style in Archaic Doric Architectura”, AJA 94/1, 45-72.
• Berndt-Ersöz 1998 Berndt-Ersöz, S., “Phrygian Rock-Cut Facades: A Study of the Function of the the so-called Shaft Monuments”, Anatolian Studies 48, 87-112.
• Bogh 2007 Bogh, B., “The Phrygian Background of Kybele”, Numen 54/3, 304-339.
• Bogh 2012 Bogh, B. “Mother of the Gods: Goddess of Power and Protector of the Cities”, Numen 59, 32-67.
• Cain 1989 Cain, H. U., “Zur Bedeutungsgeschichte des archaischen Throntypus” Festschrift für Nikolaus Himmelmann (ed. H.U Cain-H. Gabelmann-D. Salzmann), 87-98, Mainz am Rhein.
• Crowfoot 1900 Crowfoot, J. W., “The Lions of Kybele”, JHS 20, 118-127.
• Dexter 2009 Dexter, M. R., “Ancient Felines and the Great-Goddes in Anatolia: Kubaba and Cybele”, Proceedings of the 20th Annual UCLA IndoEuropean Conference, Los Angeles, October 31-November 1, 2008
• (ed. S. W. Jamison – H. C. Melchert – B. Vine), 53-68, Bremen.
• Flashar 1999 Flashar, M., “Zur Datierung der Kultbildgruppe von Klaros (KlarosStudien I)”. Hellenistische Gruppen. Gedenkschrift für Andreas Linfert, 53-94, Mainz.
• Geominy 2007a Geominy, W., “Meter Theon in Rom”, RömMitt 113, 36-67.
• Geominy 2007b Geominy, W., “Die allmähliche Verfestigung hellenistischer Stilformen (280–240 v. Chr.)”, Die Geschichte der antiken Bildhauerkunst III. Hellenistische Plastik (ed. P. C. Bol), 43–101, Mainz.
• Günaltay 1987 Günaltay, Ş., Romalılar Zamanında Kapadokya, Pont ve Artaksiad Kırallıkları. Yakın Şark IV. II., Ankara.
• Gürbüzer 2015 Gürbüzer, M., Aigai Bouleuterion’u (Ege Üniversitesi Yayınlanmamış Doktora Tezi ), İzmir.
• Hansen – Nielsen 2004 Hansen, M. H. – T. H. Nielsen, An Inventory of Archaic and Classical Poleis, New York.
• Hѳjte 2009 Hѳjte, J. M., “The Administrative Organisation of the Pontic Kingdom”, Mithridates VI and the Pontic Kingdom”, BSS 9, (ed. J. M. Hojte), 95- 108, Aarhus.
• Horn 1931 Horn, R., Stehende weibliche Gewandstatuen in der hellenistischen Plastik, München.
• Hellmuth 2014 Hellmuth, A., “ Horse, Bow and Arrow- A Comparison Between the Scythian Impact on the Mediterranean and on Eastern Middle Europe”, Mediterranean Review 7.1, 1-38.
• Işık 1987 Işık, F., ”Zur Entstehung Phrygischer Felsdenkmaeler”, Anatolian Studies 37,163-178.
• Işık 1999 Işık, F., Doğa Ana Kubaba, Tanrıçaların Ege’de Buluşması, İstanbul. Johnston 1996 Johnston, P. A., “Cybele and her Companions on the Northern Littoral of the Black Sea”, Cybele, Attis and Related Cults. Essays in Memory of M.J. Vermaseren(ed. E. N. Lane), 101-116, Leiden.
• Kabus-Preisshofen 1989
• Kabus-Preisshofen, R. ., Die hellenistische Plastik der Insel Kos, Ath. Mitt. 14.
• Kahya – Ekinci 2015 Kahya, T. – H. A. Ekinci, “Temples to the Mother Goddess Discovered on the Düver Peninsula”, ADALYA XVIII, 45-71.
• Koch 1994 Koch, L., Weibliche Sitzstatuen der Klassik und des Hellenismus und ihre Kaiserzeitliche Rezeption, Münster.
• Laroche 1960 Laroche, E., “Koubaba, Deesse anatolienne, et le probleme des origines de Cybele”, Elements orientaux dans la religion grecque ancienne, Colloque de Strasbourg 22-24 Mai 1958, 113-128, Paris.
• Meyer 2006 Marion, M., Die Personifikation der Stadt Antiocheia. Ein Neues Bild für eine Neue Gottheit, Jahrbuch des Deutschen Archaeologischen Instituts 33. Ergh., New York.
• Müller-Wiener 1982 Müller-Wiener, W., “Neue Weihgeschenke aus dem Athena-Heiligtum in Priene”, AA1982/4, 691- 702.
• Naumann 1983 Naumann, F., Die Ikonographie der Kybele in der phrygischen und griechischen Kunst, IstMitt Beiheft 28, Tübingen.
• Niemeier 1985 Niemeier, J. P., Kopien und Nachahmungen im Hellenismus. Ein Beitrag zum Klassiszismus des 2. und frühen 1. Jahrhunderts v. Chr., Bonn.
• Özgan 1995 Özgan, R., Die griechischen und römischen Skulpturen aus Tralleis, Bonn.
• Özgan 2016 Özgan, R., Hellenistik Devir Heykeltıraşlığı II. Erken Hellenistikten Yüksek Hellenistiğe, İstanbul.
• Öztürk 2007 Öztürk, N., “Kyzikos’da Bulunan Bir Kybele Yontusu Üzerine Bazı Gözlemler”, Atatürk Üniversitesi 50. Kuruluş Yıldönümü Arkeoloji Bölümü Armağanı. Doğudan Yükselen Işık. Arkeoloji Yazıları (ed. B. Can – M. Işıklı), 367-373, İstanbul.
• Pollitt 1990 Pollitt, J. J., Art in the Hellensitic Age, Cambridge.
• Ridgway 2000 Ridgway, B. S., Hellenistic Sculpture II. The Styles of ca.200-100 B.C.,Wisconsin.
• Ridgway 2002 Ridgway, B.S, Hellenistic Sculpture III. The Styles of ca.100-31 B.C.,Wisconsin.
• Roller 1991 Roller, E. L., “The Great Mother at Gordion: The Hellenization of an Anatolian Cult”, JHS, 111, 1991, 128-143.
• Roller 1999 Roller, E. L., In Search of God. The Mother. The Cult of Anatolian Cybele, London.
• Rousyaeva 2010 Rousyaeva, A. S.,“Sanctuaries in the Context of the Cultural and Historical Development of Olbia Pontica”, Ancient Sacral Monuments in the Black Sea (ed. E. K. Petropoulos – A. A. Maslennikov), 63-93, Thessaloniki.
• Rumscheid 1994 Rumscheid, F., Untersuchungen zur kleinasiatischen Bauornamentik des Hellenismus, Mainz.
• Saprykin 2009 Saprykin, S., “The Religion and Cults of the Pontic Kingdom: Political Aspects” (ed. J. M. Hojte) Mithradates VI and the Pontic Kingdom. Black Sea studies 9, 249-277.
• Schraudolph 2007 Schraudolph, E., Beispiele hellenistischer Plastik der Zeit zwischen 190 bis 160 v. Chr., Die Geschichte der antiken Bildhauerkunst III. Hellenistische Plastik (ed. P. C. Bol),189–196, Mainz.
• Sezgin – Aybek 2016 Sezgin, Y. – S. Aybek , “A Group of Portrait Statues from the Bouleuterion of Aigai: A Preliminary Report”, Eikones. Portraits en Contexte. Recherces Nouvelles Sur les Portraits Grecs, Archaologia Nuova 3, 17-43.
• Soykal-Alanyalı 2001 Soykal-Alanyalı, F., ‘Ephesos’da Phrygialı Bir Tanrıça’, Anadolu Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 3.1, 1-12.
• Stewart 1998 Stewart, A., “Goddess or Queen? A Colossal Marble Head in the Athenian Agora” Regional Schools in Hellensitic Sculpture (ed. O. Palagia – W. Coulson), 83-91, Oxford.
• Stewart 2012 Stewart, A., “Hellenistic Freestanding Sculpture From The Athenian Agora, Part 2: Demeter, Kore, and the Polykles Family”, Hesperia: The Journal of the American School of Classical Studies at Athens 81/4, 655-689.
• Summerer 1999 Summerer, L., Hellenistische Terrakotten aus Amisos. Ein Beitrag zur Kunstgeschichte des Pontosgebietes. Geographica Historica 13 (ed. E. Olshausen), Stuttgart.
• Summerer 2014 Summerer, L., “Topographies of Worship in Morthern Anatolia”, Space, Place and Identity in Northern Anatolia (ed. T. Becker-Nielsen), 189-213
• Şenyurt – Akçay 2016 Şenyurt, S. Y. – A. Akçay, “Kurul Kalesi (Ordu) VI. Mithradates Dönemi Yerleşimi Üzerine Ön Değerlendirmeler”, SELEUCIA VI, 221-248. Şenyurt – Akçay 2017 Şenyurt, S. Y. – A. Akçay, “The Kurul Fortress (Ordu) and the Cult of Cybele as a City Protector”, Colloquium Anatolicum 16, 179-199.
• Üreten 2011 Üreten, H., ‘Mamurt Kale: Philetairos ve Kent Dışı Philetairos Vakfı’, Uluslararası Bergama Sempozyumu I, 95-106.
• von Prittwitz-Gaffron 2007
• von Prittwitz-Gaffron, H. H., “Die hellenistische Plastik von 160 bis 120 v. Chr.”, Die Geschichte der antiken Bildhauerkunst III. Hellenistische Plastik (ed. P. C. Bol), 241–271, Mainz.
• Welch 1996 Welch, K., “A Statue Head of the “Great Mother” Discovered in Samothrace”, The Journal of the American School of Classical Studies at Athens 65/4, 467-473.
• Winter 1908 Winter, F., Die Skulpturen mit Ausnahme der Altarreliefs, AvP VII, Berlin.
• Zunal 2017 Zunal, O., “Klaros’ta Bulunan Ok Uçları”. Mimarlar Arkeologlar Sanat tarihçileri Restoratörler Ortak Platformu MASROP e-Dergisi 9/13, 41-53